Astananyng tórinde ýsh kýnge úlasqan Global Challenges Summit-2018 forumy óz júmysyn týiindedi. Memleket basshysy plenarlyq otyrysta sóilegen sózinde Astana ekonomikalyq forumyna qatysu kópshilik ýshin iygi dәstýrge ainalghanyn, on birinshi ret ótkizilip otyrghan forum ekonomikanyn, investisiyanyng jәne innovasiyanyng meylinshe ózekti mәselelerin talqylaugha arnalghanyn aitqan edi. Álbette, biylghy forum jahandyq syn-tegeu­rin­derge layyqty jauap tabu mәselelerin de qarastyrdy.

Ekonomikalyq forumdaghy әielder mәselesi

Áyelder kóshbasshylyghynyng әlemge әseri Forumnyng ekinshi kýni úiymdastyrylghan manyzdy sharalardyng biri – «Artyqshylyq ornyna qúqyq. Áyelder kóshbasshylyghy qazirgi әlemge qalay әser etui mýmkin?» atty dóngelek ýstel. Oghan Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik hatshysy Gýlshara Ábdiqalyqova qatysty. Is-sharany Qazaqstan Respublikasynyng Preziy­denti janyndaghy Áyelder isteri jәne otbasylyq-demografiyalyq sayasat jónindegi últtyq komissiya­nyng qoldauymen «EXPO & Women» halyqaralyq úiymy «BÚÚ-Áyelder» qúrylymymen birlesip úiymdastyrdy. Onyng júmysyna memlekettik organ­dardyn, halyqaralyq úiymdardyng ókilderi, sheteldik jәne últtyq sarapshylar qatysty. Otyrysty ashqan Gýlshara Ábdi­qalyqova әlemning damyghan memleketteri inkluzivti ekonomikany әielder kapitalyn damytu arqyly qalyptastyru qajettigin týsingenin aitty. «Qazaq­stannyng memlekettik sayasatynyng basty basymdyghynyng biri – әielder qúqyghyn qamtamasyz etu jәne ilgeriletu, sonymen qatar olardyng ekonomikalyq mýmkindikterin keneytu mәseleleri bolyp sanalady», - dedi Memlekettik hatshy.

 Azamattyq qoghamnyng manyzy

Ekonomikalyq forum ayasyndaghy «Azamattyq qogham­nyng bolashaghy. Jana azamattyq bel­sen­dilik» taqyrybynda ótken sessiyada aza­mattyq qogham instituttarynyng róli tal­qylandy. Oghan Din isteri jәne azamat­tyq qogham ministri Darhan Kәle­taev qatysyp, sóz sóiledi. Ol Qazaq­standaghy azamattyq qoghamnyng damuy jóninde birqatar ózekti mәselelerge toqtaldy. «Qazaqstan әlemdik trendtermen bir baghytta damu ýstinde. Memleket basshysy ghalamdyq damudyng basty bes megatrendin atap ótti.

Ministr sonday-aq, azamattyq qogham jana transformasiyanyng qozghaushy kýshi boluy qajet ekendigin atap ótti.

Mәselen, osy shara ayasynda «Hertie» memlekettik basqaru joghary mektebining preziydenti, әleumettanushy Helimut Anheyer azamattyq qoghamdy ghalamdyq prosesterge, halyqaralyq jәne últtyq dengeydegi ashyq dialog formatyna tartu qajettigin aitty. Germaniya әleumettanu ghylymdarynyng professory memleket pen azamattyq qogham instituttary arasyndaghy ózara senimning manyzdylyghyn atap ótti. «Kóptegen elderde Ýkimet azamattyq qoghamdy oppozisiya nemese qoghamgha qarsy yqpal etetin úiym retinde kóredi. Biraq meninshe olar ózderining qoghamdaghy rólin týsine otyryp tiyimdi yqpaldasa alady», - dedi H.Anhayer. Nemis sarap­shysynyng aituynsha, azamattyq qogham­nyng bolashaqtaghy damuyn boljau qiyngha soghady. Birikken Últtar Úiymy azamattyq qoghammen ózara is-qimyl salasyna songhy ret 15-20 jyl búryn sholu jasaghan. Sondyqtan halyqaralyq dengeyde ÝEÚ-lerding damuyna baqylau jýrgizu qajet. «Býginde biz әlemde bolyp jatqan týrli geosayasattyng yqpalyn baqylau ýstindemiz. Atap aitqanda, Qytay ekonomikasynyng ósui, Tayau Shyghystaghy túraqsyzdyq jaghdayy, kóshi-qon daghdarysy, jahandyq jylynu, klimattyng ózgerui oryn aluda. Sondyqtan qazir azamattyq qoghamdy ghalamdyq prosesterge, halyqaralyq jәne últtyq dengeydegi ashyq dialog formatyna tartu qajet», dedi H.Anheyer.

Júmystyng 40-50 payyzyn robottar atqarady

Elbasy atap kórsetkendey, býginde adamdardyng úzaq ómir sýrui, halyq sanynyng qarqyndy kóbengi әlemdik ekonomikanyng manyzdy faktoryna ainalyp otyr. Búl rette adamdardyng qartangyna baylanysty zeynetaqy jýiesin, әleumettik qamsyzdandyru jýie­lerin týbegeyli qayta qúru qajettigi tuyn­dap otyr. Yaghny jahandyq enbek naryghynyng ózgerui әlemdik ózgeristerge yqpal etken bes negizgi ýrdisting birine ainaldy. Búl rette 100 jyldan keyin adamdar nemen ainalysady, jasandy intellekt pen robottar ómirding barlyq salasyna qashan tolyqtay enedi, degen saualdardyng tuyndauy zandy. Al forum qatysushylary osy saualdargha barynsha jauap izdep kórdi.

«Sanany jýkteu jәne jasandy zerde. Jana respekteushining etikalyq jәne sayasy aspektileri» atty panelidik pikirtalasta әlem ghalymdary óz oilaryn ortagha salyp, keleshekte júmystyng 40-50 payyzyn robottar atqaratynyn boljap otyrghandyghyn tilge tiyek etti. Sonday-aq jana qyzmet týrleri de payda boluy yqtimal.

Sifrlandyrudyng keleshegi zor

Úly­britaniya ýkimetining tehnologiyalar boyyn­sha kenesshisi Liam Maksvell Qazaq­stan qalalaryndaghy sifrlandyru barysy turaly pikir bildirip, eldegi sifrlandyrudyng keleshegi zor eke­nin, sebebi oghan jetekshilik etude óte dúrys tәsilder jasalyp otyrghanyn ait­ty. Búl rette, qalalardaghy sifr­ly infraqúrylymdy jýzege asyru ýshin myqty mamandar dayarlau kerek. Son­day-aq aqparattyq qauipsizdik pen kadrlyq sayasat júmystary da ózekti. Sifrlandyrudy tolyq jýzege asyru arqyly memleketke payda әkeluge bolady. Aldymen sifrly ýkimet qarajat­ty ýnemdeydi jәne shyn mәninde halyq ýshin júmys isteytin ýkimetke ainalady. Sifrly ekonomika ýnemi júmys oryndarymen qamtamasyz etedi. Úlybritaniyada ortasha jalaqy jylyna 25 000-27 000 funt sterling bolsa, sifrly ekonomikada – 41 000 funt. Osylaysha, sifrly ekonomiy­ka­da jú­mys isteu arqyly kóbirek qarajat tabu­gha bolady.

Bolashaq jurnalistika qanday boluy kerek?

Global Challenges Summit-2018 foru­mynda Preziydent Núrsúltan Nazarbaev jalghan aqparattyng әlemge qauip tóndirip túrghany aiqyn ekenin basa aitqan bolatyn. Búl mәselede AQSh sekildi alpauyt elderde jalghan aqparattarmen kýres qalay jýrgizilip jatyr? Búl jayynda «Feyk-nius, faktcheking jәne postaqiqat dәuirining basqa da boljalmaghan salalary: bolashaq jurnalistika qanday boluy kerek?» panelidik pikirtalas ortalyghynda Floridadaghy «Tampa Bay Times» basylymynyng faktchekingti «Politifact» jobasynyng shtattaghy jazushysy Djon Grinberg әngimelep berdi. Onyng aituynsha, sayasatkerler óz basqaruyndaghy memleketting 20 jyldan keyingi beynesi turaly mәlimdeme jasasa, ondaghy alynghan mәlimetterding shynayylyghyn zerttep, aiqyndalmaghan tústaryn qamtymau kerektigin aitty. «Politifact» saytynyng mamandary taldau jýrgizip, mәlimdemelerdi «anyq», «anyq emes» jәne «mýlde qate» degen sanattargha bólip, bagha beredi. Osylaysha, aqparattyq aghyndy tazartyp, anyq emes mәlimdemelerdi anyqtau mýmkin bolmaq.

2050 jyldarda auyl mýldem joyyluy mýmkin

Bolashaqta halyq qalagha shoghyrlanady Elbasy ataghan kelesi megatrend – urbanizasiya. BÚÚ-nyng mәlimetine sýiensek, 2050 jylgha qaray әlemde qala túrghyndarynyng sany 7 mlrd-qa deyin jetedi. Búl degenimiz, qazirgi uaqytta 1 mln túrghyny bar Astana, Almaty, Shym­kent qalalaryndaghy adam sany aldaghy 30 jylda 20 mln-gha jetedi degen sóz. Ekonomikalyq yntymaqtastyq jәne damu úiymy Euraziya bólimining jetek­shisi Uiliyam Tompsonnyng pikiri boyyn­sha, aldaghy 75-80 jyldyng ishinde adamzat osyghan deyingi 4 myng jyldyq­ta bolmaghan urbanizasiya ýderisine kuә bolady. Adamdar belsendi týrde qalagha kóshe bastaydy. Osy uaqytqa deyin әlemde 3,5 mlrd adam qalada túratyn bolsa, al ghasyr sonynda taghy osynshama halyq shaharlargha qonys audarmaq. Sondyqtan jana qalalardyng qúrylysynda osy jaghdaydy eskeru kerek. Ókinishke qaray, qazir әlem­ning kóptegen eli múny qaperge almay, qatelikke jol berip otyr. Álemde tek qala túrghyndary ghana emes, jalpy halyq sany kóbeyedi. Forum qatysushysy Qytay halyqtyq dostyq qoghamynyng bas diyrektory Ly Siniuyding óz bayan­damasynda 2050 jylgha qaray auyldar mýldem joyyluy mýmkin ekenin aitty. Búghan mysal, býginde qytay eli ýlken megapolisterden bólek, shaghyn qalashyqtar salugha kóshken.

Gans TIMMER, Dýniyejýzilik bankting Europa jәne Ortalyq Aziya aimaghy boyynsha bas ekonomiysi:

– Men búl forumnan ýlken әser aldym. Astana ekonomikalyq forumy әlemning týkpir-týkpirinen kelgen sarapshylargha óz tәjiriybelerimen bólisip, pikir almasugha mýmkindik tughyzdy. Jahandyq mәselelerdi talqylaugha jaghday jasap, halyqaralyq pikirtalas alanyna ainalghan Astana ekonomikalyq forumynyng jahandyq damugha tiygizer paydasy zor. Ásirese maghan sifrly ekonomika tónireginde qozghalghan taqyryptar óte qyzyqty әri paydaly boldy dep aita alamyn. Euro baghasynyng týsuine baylanysty 2014 jyldan keyin eki jylgha juyq Qazaqstan ekonomiy­kasynda qiyndyqtar boldy. Alayda búl óz kezegin­de kóptegen reformalardy qayta jan­ghyrtyp, ekonomikany nyghaytu ýshin septigin tiygizdi. Múnyng barlyghy Qazaqstannyng bәsekege qabilettiligin kórsetti. Sonday-aq әlemdegi túraqsyzdyq jaghdaygha qaramastan bәsekege qabilettilikti arttyru ýshin Qazaq­stan makroekonomikalyq sayasatynyng tú­raq­tylyghyn nyghaytu jәne qúrylymdyq refor­many jýzege asyrudy jalghastyruy qajet. «Núrly jol» baghdarlamasy investisiyalardyng geografiyalyq baghyttaluyna jaghday jasaydy. Al búl óz kezeginde kedeylik dengeyining qysqaryp, el ekonomikasyn damytugha aitarlyqtay septigin tiygizedi dep oilaymyn.

Grigoriy Asmolov, London korolidigi kolledjining ghylymiy-zertteushisi:

– Memleket basshysynyn forumdaghy kótergen mәselesi óte qyzyqty boldy. Ol kisi aitqan bes mega trend býgingi kýnning eng ózekti mәseleleri sanalady. Men ózime qatysy bar, ainalysugha bolatyn jayttardy týrtip aldym. Men qazir London korolidigi kolledjinde zertteushi-ghalym bolyp qyzmet etemin. Birinshiden, qazir bilim berude kreativti oilau arqyly studentterge janasha bilim beru mәselesin qolgha alyp jatyrmyz. Osy orayda әlemdegi adamy resurstardy kemeldendiretin kóptegen start-ap jobalar bar ekeni, qazirgi mamandyqtar әrdayym ózgerip túratynyn aita ketu kerek.

Taghy bir óte manyzdy trend -  sifrovoy ekonomiyka. Jana tehnologiya –jana mýmkindikterge jol ashady. Búny memleket baqylauda ústay alyp otyr ma? Shekteuler bar ma? Jalpy, blokcheyn men kriptovalutagha shekteu qoymay, ony tereng maghynada týsinu kerek. Sonday-aq, krizistik oqighalar kezinde feyk janalyqtargha qatysty, aqparattyq qauipsizdikti saqtau, internetti damytu mәseleleri talqylandy.  

Men osy forumda kóptegen tanymal túlghalarmen tek trendke ainalghan mәselelerdi talqylap qana qoymay, Astanany әlemdik mәseleler talqylaytyn ortalyqqa ainalghanyn anghardyq. Múnday alandar tek Europada, Amerikada jәne Astanada ghana bar.

Janbolat Meldeshov, «Halyqaralyq baghdarlamalar ortalyghynyn» jetekshisi:

– Óte keremet forum ótti. Múnday forumgha qatysqan kezde sen qayda kelgenindi týsinuing jәne әlemdik sayasattyng adamdarymen óz elindi salystyruyng qajet. Mәselen Premier – ministrding qatysuymen ótken sessiya óte salmaqty, әri qyzyqty ótti. Ekonomikalyq revolusiyanyng 4 tolqyny, yaghny Qazaqstandaghy 4 óndiristik revolusiyanyng jayy sóz boldy. Maghan aldymen ýlkender kishkenelerdi jútyp qoyghany, sosyn bayau qozghalatyndardy jegeni, endi júmsaqtary qattylardy jeytini sóz boldy. Qazaqstanda qazir júmsaq, iyilgish kompaniyalar az emes. Qazaqstanda júmsaq bolu kerek, bolmaghan jaghdayda ony jasau qajet. Barlyq sessiya otyrysy negizinen aghylshyn tilinde ótti. Osynyng ózi shet tilderin mengeru kerektigin jastargha úghyndyrdy ghoy dep oilaymyn.  

Abai.kz