استانانىڭ تورىندە ءۇش كۇنگە ۇلاسقان Global Challenges Summit-2018 فورۋمى ءوز جۇمىسىن تۇيىندەدى. مەملەكەت باسشىسى پلەنارلىق وتىرىستا سويلەگەن سوزىندە استانا ەكونوميكالىق فورۋمىنا قاتىسۋ كوپشىلىك ءۇشىن يگى داستۇرگە اينالعانىن، ون ءبىرىنشى رەت وتكىزىلىپ وتىرعان فورۋم ەكونوميكانىڭ، ينۆەستيتسيانىڭ جانە يننوۆاتسيانىڭ مەيلىنشە وزەكتى ماسەلەلەرىن تالقىلاۋعا ارنالعانىن ايتقان ەدى. البەتتە، بيىلعى فورۋم جاھاندىق سىن-تەگەۋ­رىن­دەرگە لايىقتى جاۋاپ تابۋ ماسەلەلەرىن دە قاراستىردى.

ەكونوميكالىق فورۋمداعى ايەلدەر ماسەلەسى

ايەلدەر كوشباسشىلىعىنىڭ الەمگە اسەرى فورۋمنىڭ ەكىنشى كۇنى ۇيىمداستىرىلعان ماڭىزدى شارالاردىڭ ءبىرى – «ارتىقشىلىق ورنىنا قۇقىق. ايەلدەر كوشباسشىلىعى قازىرگى الەمگە قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل. وعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى گۇلشارا ابدىقالىقوۆا قاتىستى. ءىس-شارانى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزي­دەنتى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا­نىڭ قولداۋىمەن «EXPO & Women» حالىقارالىق ۇيىمى «بۇۇ-ايەلدەر» قۇرىلىمىمەن بىرلەسىپ ۇيىمداستىردى. ونىڭ جۇمىسىنا مەملەكەتتىك ورگان­داردىڭ، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى، شەتەلدىك جانە ۇلتتىق ساراپشىلار قاتىستى. وتىرىستى اشقان گۇلشارا ءابدى­قالىقوۆا الەمنىڭ دامىعان مەملەكەتتەرى ينكليۋزيۆتى ەكونوميكانى ايەلدەر كاپيتالىن دامىتۋ ارقىلى قالىپتاستىرۋ قاجەتتىگىن تۇسىنگەنىن ايتتى. «قازاق­ستاننىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ باستى باسىمدىعىنىڭ ءبىرى – ايەلدەر قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ىلگەرىلەتۋ، سونىمەن قاتار ولاردىڭ ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ ماسەلەلەرى بولىپ سانالادى»، - دەدى مەملەكەتتىك حاتشى.

 ازاماتتىق قوعامنىڭ ماڭىزى

ەكونوميكالىق فورۋم اياسىنداعى «ازاماتتىق قوعام­نىڭ بولاشاعى. جاڭا ازاماتتىق بەل­سەن­دىلىك» تاقىرىبىندا وتكەن سەسسيادا ازا­ماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ ءرولى تال­قىلاندى. وعان ءدىن ىستەرى جانە ازامات­تىق قوعام ءمينيسترى دارحان كالە­تاەۆ قاتىسىپ، ءسوز سويلەدى. ول قازاق­ستانداعى ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋى جونىندە بىرقاتار وزەكتى ماسەلەلەرگە توقتالدى. «قازاقستان الەمدىك ترەندتەرمەن ءبىر باعىتتا دامۋ ۇستىندە. مەملەكەت باسشىسى عالامدىق دامۋدىڭ باستى بەس مەگاترەندىن اتاپ ءوتتى.

مينيستر سونداي-اق، ازاماتتىق قوعام جاڭا ترانسفورماتسيانىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولۋى قاجەت ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى.

ماسەلەن، وسى شارا اياسىندا «Hertie» مەملەكەتتىك باسقارۋ جوعارى مەكتەبىنىڭ پرەزيدەنتى، الەۋمەتتانۋشى حەلمۋت انحەيەر ازاماتتىق قوعامدى عالامدىق پروتسەستەرگە، حالىقارالىق جانە ۇلتتىق دەڭگەيدەگى اشىق ديالوگ فورماتىنا تارتۋ قاجەتتىگىن ايتتى. گەرمانيا الەۋمەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ پروفەسسورى مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارى اراسىنداعى ءوزارا سەنىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. «كوپتەگەن ەلدەردە ۇكىمەت ازاماتتىق قوعامدى وپپوزيتسيا نەمەسە قوعامعا قارسى ىقپال ەتەتىن ۇيىم رەتىندە كورەدى. بىراق مەنىڭشە ولار وزدەرىنىڭ قوعامداعى ءرولىن تۇسىنە وتىرىپ ءتيىمدى ىقپالداسا الادى»، - دەدى ح.انحايەر. نەمىس ساراپ­شىسىنىڭ ايتۋىنشا، ازاماتتىق قوعام­نىڭ بولاشاقتاعى دامۋىن بولجاۋ قيىنعا سوعادى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ازاماتتىق قوعاممەن ءوزارا ءىس-قيمىل سالاسىنا سوڭعى رەت 15-20 جىل بۇرىن شولۋ جاساعان. سوندىقتان حالىقارالىق دەڭگەيدە ۇەۇ-لەردىڭ دامۋىنا باقىلاۋ جۇرگىزۋ قاجەت. «بۇگىندە ءبىز الەمدە بولىپ جاتقان ءتۇرلى گەوساياساتتىڭ ىقپالىن باقىلاۋ ۇستىندەمىز. اتاپ ايتقاندا، قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋى، تاياۋ شىعىستاعى تۇراقسىزدىق جاعدايى، كوشى-قون داعدارىسى، جاھاندىق جىلىنۋ، كليماتتىڭ وزگەرۋى ورىن الۋدا. سوندىقتان قازىر ازاماتتىق قوعامدى عالامدىق پروتسەستەرگە، حالىقارالىق جانە ۇلتتىق دەڭگەيدەگى اشىق ديالوگ فورماتىنا تارتۋ قاجەت»، دەدى ح.انحەيەر.

جۇمىستىڭ 40-50 پايىزىن روبوتتار اتقارادى

ەلباسى اتاپ كورسەتكەندەي، بۇگىندە ادامداردىڭ ۇزاق ءومىر ءسۇرۋى، حالىق سانىنىڭ قارقىندى كوبەيۋى الەمدىك ەكونوميكانىڭ ماڭىزدى فاكتورىنا اينالىپ وتىر. بۇل رەتتە ادامداردىڭ قارتايۋىنا بايلانىستى زەينەتاقى جۇيەسىن، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ جۇيە­لەرىن تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ قاجەتتىگى تۋىن­داپ وتىر. ياعني جاھاندىق ەڭبەك نارىعىنىڭ وزگەرۋى الەمدىك وزگەرىستەرگە ىقپال ەتكەن بەس نەگىزگى ءۇردىستىڭ بىرىنە اينالدى. بۇل رەتتە 100 جىلدان كەيىن ادامدار نەمەن اينالىسادى، جاساندى ينتەللەكت پەن روبوتتار ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا قاشان تولىقتاي ەنەدى، دەگەن ساۋالداردىڭ تۋىنداۋى زاڭدى. ال فورۋم قاتىسۋشىلارى وسى ساۋالدارعا بارىنشا جاۋاپ ىزدەپ كوردى.

«سانانى جۇكتەۋ جانە جاساندى زەردە. جاڭا رەسپەكتەۋشىنىڭ ەتيكالىق جانە ساياسي اسپەكتىلەرى» اتتى پانەلدىك پىكىرتالاستا الەم عالىمدارى ءوز ويلارىن ورتاعا سالىپ، كەلەشەكتە جۇمىستىڭ 40-50 پايىزىن روبوتتار اتقاراتىنىن بولجاپ وتىرعاندىعىن تىلگە تيەك ەتتى. سونداي-اق جاڭا قىزمەت تۇرلەرى دە پايدا بولۋى ىقتيمال.

تسيفرلاندىرۋدىڭ كەلەشەگى زور

ۇلى­بريتانيا ۇكىمەتىنىڭ تەحنولوگيالار بويىن­شا كەڭەسشىسى ليام ماكسۆەلل قازاق­ستان قالالارىنداعى تسيفرلاندىرۋ بارىسى تۋرالى پىكىر ءبىلدىرىپ، ەلدەگى تسيفرلاندىرۋدىڭ كەلەشەگى زور ەكە­نىن، سەبەبى وعان جەتەكشىلىك ەتۋدە وتە دۇرىس تاسىلدەر جاسالىپ وتىرعانىن ايت­تى. بۇل رەتتە، قالالارداعى تسيفر­لى ينفراقۇرىلىمدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مىقتى ماماندار دايارلاۋ كەرەك. سون­داي-اق اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك پەن كادرلىق ساياسات جۇمىستارى دا وزەكتى. تسيفرلاندىرۋدى تولىق جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى مەملەكەتكە پايدا اكەلۋگە بولادى. الدىمەن تسيفرلى ۇكىمەت قاراجات­تى ۇنەمدەيدى جانە شىن مانىندە حالىق ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن ۇكىمەتكە اينالادى. تسيفرلى ەكونوميكا ۇنەمى جۇمىس ورىندارىمەن قامتاماسىز ەتەدى. ۇلىبريتانيادا ورتاشا جالاقى جىلىنا 25 000-27 000 فۋنت ستەرلينگ بولسا، تسيفرلى ەكونوميكادا – 41 000 فۋنت. وسىلايشا، تسيفرلى ەكونومي­كا­دا جۇ­مىس ىستەۋ ارقىلى كوبىرەك قاراجات تابۋ­عا بولادى.

بولاشاق جۋرناليستيكا قانداي بولۋى كەرەك؟

Global Challenges Summit-2018 فورۋ­مىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ جالعان اقپاراتتىڭ الەمگە قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعانى ايقىن ەكەنىن باسا ايتقان بولاتىن. بۇل ماسەلەدە اقش سەكىلدى الپاۋىت ەلدەردە جالعان اقپاراتتارمەن كۇرەس قالاي جۇرگىزىلىپ جاتىر؟ بۇل جايىندا «فەيك-نيۋس، فاكتچەكينگ جانە پوستاقيقات ءداۋىرىنىڭ باسقا دا بولجالماعان سالالارى: بولاشاق جۋرناليستيكا قانداي بولۋى كەرەك؟» پانەلدىك پىكىرتالاس ورتالىعىندا فلوريداداعى «Tampa Bay Times» باسىلىمىنىڭ فاكتچەكينگتى «Politifact» جوباسىنىڭ شتاتتاعى جازۋشىسى دجون گرينبەرگ اڭگىمەلەپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، ساياساتكەرلەر ءوز باسقارۋىنداعى مەملەكەتتىڭ 20 جىلدان كەيىنگى بەينەسى تۋرالى مالىمدەمە جاساسا، ونداعى الىنعان مالىمەتتەردىڭ شىنايىلىعىن زەرتتەپ، ايقىندالماعان تۇستارىن قامتىماۋ كەرەكتىگىن ايتتى. «Politifact» سايتىنىڭ ماماندارى تالداۋ جۇرگىزىپ، مالىمدەمەلەردى «انىق»، «انىق ەمەس» جانە «مۇلدە قاتە» دەگەن ساناتتارعا ءبولىپ، باعا بەرەدى. وسىلايشا، اقپاراتتىق اعىندى تازارتىپ، انىق ەمەس مالىمدەمەلەردى انىقتاۋ مۇمكىن بولماق.

2050 جىلداردا اۋىل مۇلدەم جويىلۋى مۇمكىن

بولاشاقتا حالىق قالاعا شوعىرلانادى ەلباسى اتاعان كەلەسى مەگاترەند – ۋربانيزاتسيا. بۇۇ-نىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، 2050 جىلعا قاراي الەمدە قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى 7 ملرد-قا دەيىن جەتەدى. بۇل دەگەنىمىز، قازىرگى ۋاقىتتا 1 ملن تۇرعىنى بار استانا، الماتى، شىم­كەنت قالالارىنداعى ادام سانى الداعى 30 جىلدا 20 ملن-عا جەتەدى دەگەن ءسوز. ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى ەۋرازيا ءبولىمىنىڭ جەتەك­شىسى ۋيليام تومپسوننىڭ پىكىرى بويىن­شا، الداعى 75-80 جىلدىڭ ىشىندە ادامزات وسىعان دەيىنگى 4 مىڭ جىلدىق­تا بولماعان ۋربانيزاتسيا ۇدەرىسىنە كۋا بولادى. ادامدار بەلسەندى تۇردە قالاعا كوشە باستايدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن الەمدە 3,5 ملرد ادام قالادا تۇراتىن بولسا، ال عاسىر سوڭىندا تاعى وسىنشاما حالىق شاھارلارعا قونىس اۋدارماق. سوندىقتان جاڭا قالالاردىڭ قۇرىلىسىندا وسى جاعدايدى ەسكەرۋ كەرەك. وكىنىشكە قاراي، قازىر الەم­نىڭ كوپتەگەن ەلى مۇنى قاپەرگە الماي، قاتەلىككە جول بەرىپ وتىر. الەمدە تەك قالا تۇرعىندارى عانا ەمەس، جالپى حالىق سانى كوبەيەدى. فورۋم قاتىسۋشىسى قىتاي حالىقتىق دوستىق قوعامىنىڭ باس ديرەكتورى لي ءسينيۋيدىڭ ءوز بايان­داماسىندا 2050 جىلعا قاراي اۋىلدار مۇلدەم جويىلۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتى. بۇعان مىسال، بۇگىندە قىتاي ەلى ۇلكەن مەگاپوليستەردەن بولەك، شاعىن قالاشىقتار سالۋعا كوشكەن.

گانس تيممەر، دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ەۋروپا جانە ورتالىق ازيا ايماعى بويىنشا باس ەكونوميسى:

– مەن بۇل فورۋمنان ۇلكەن اسەر الدىم. استانا ەكونوميكالىق فورۋمى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن ساراپشىلارعا ءوز تاجىريبەلەرىمەن ءبولىسىپ، پىكىر الماسۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى. جاھاندىق ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا جاعداي جاساپ، حالىقارالىق پىكىرتالاس الاڭىنا اينالعان استانا ەكونوميكالىق فورۋمىنىڭ جاھاندىق دامۋعا تيگىزەر پايداسى زور. اسىرەسە ماعان تسيفرلى ەكونوميكا توڭىرەگىندە قوزعالعان تاقىرىپتار وتە قىزىقتى ءارى پايدالى بولدى دەپ ايتا الامىن. ەۋرو باعاسىنىڭ تۇسۋىنە بايلانىستى 2014 جىلدان كەيىن ەكى جىلعا جۋىق قازاقستان ەكونومي­كاسىندا قيىندىقتار بولدى. الايدا بۇل ءوز كەزەگىن­دە كوپتەگەن رەفورمالاردى قايتا جاڭ­عىرتىپ، ەكونوميكانى نىعايتۋ ءۇشىن سەپتىگىن تيگىزدى. مۇنىڭ بارلىعى قازاقستاننىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن كورسەتتى. سونداي-اق الەمدەگى تۇراقسىزدىق جاعدايعا قاراماستان باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋ ءۇشىن قازاق­ستان ماكروەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ تۇ­راق­تىلىعىن نىعايتۋ جانە قۇرىلىمدىق رەفور­مانى جۇزەگە اسىرۋدى جالعاستىرۋى قاجەت. «نۇرلى جول» باعدارلاماسى ينۆەستيتسيالاردىڭ گەوگرافيالىق باعىتتالۋىنا جاعداي جاسايدى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە كەدەيلىك دەڭگەيىنىڭ قىسقارىپ، ەل ەكونوميكاسىن دامىتۋعا ايتارلىقتاي سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىن.

گريگوري اسمولوۆ، لوندون كورولدىگى كوللەدجىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋشىسى:

– مەملەكەت باسشىسىنىڭ فورۋمداعى كوتەرگەن ماسەلەسى وتە قىزىقتى بولدى. ول كىسى ايتقان بەس مەگا ترەند بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرى سانالادى. مەن وزىمە قاتىسى بار، اينالىسۋعا بولاتىن جايتتاردى ءتۇرتىپ الدىم. مەن قازىر لوندون كورولدىگى كوللەدجىندە زەرتتەۋشى-عالىم بولىپ قىزمەت ەتەمىن. بىرىنشىدەن، قازىر ءبىلىم بەرۋدە كرەاتيۆتى ويلاۋ ارقىلى ستۋدەنتتەرگە جاڭاشا ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىن قولعا الىپ جاتىرمىز. وسى ورايدا الەمدەگى ادامي رەسۋرستاردى كەمەلدەندىرەتىن كوپتەگەن ستارت-اپ جوبالار بار ەكەنى، قازىرگى ماماندىقتار ءاردايىم وزگەرىپ تۇراتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك.

تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى ترەند -  تسيفروۆوي ەكونوميكا. جاڭا تەحنولوگيا –جاڭا مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى. بۇنى مەملەكەت باقىلاۋدا ۇستاي الىپ وتىر ما؟ شەكتەۋلەر بار ما؟ جالپى، بلوكچەين مەن كريپتوۆاليۋتاعا شەكتەۋ قويماي، ونى تەرەڭ ماعىنادا ءتۇسىنۋ كەرەك. سونداي-اق، كريزيستىك وقيعالار كەزىندە فەيك جاڭالىقتارعا قاتىستى، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ، ينتەرنەتتى دامىتۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى.  

مەن وسى فورۋمدا كوپتەگەن تانىمال تۇلعالارمەن تەك ترەندكە اينالعان ماسەلەلەردى تالقىلاپ قانا قويماي، استانانى الەمدىك ماسەلەلەر تالقىلايتىن ورتالىققا اينالعانىن اڭعاردىق. مۇنداي الاڭدار تەك ەۋروپادا، امەريكادا جانە استانادا عانا بار.

جانبولات مەلدەشوۆ، «حالىقارالىق باعدارلامالار ورتالىعىنىڭ» جەتەكشىسى:

– وتە كەرەمەت فورۋم ءوتتى. مۇنداي فورۋمعا قاتىسقان كەزدە سەن قايدا كەلگەنىڭدى ءتۇسىنۋىڭ جانە الەمدىك ساياساتتىڭ ادامدارىمەن ءوز ەلىڭدى سالىستىرۋىڭ قاجەت. ماسەلەن پرەمەر – ءمينيستردىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن سەسسيا وتە سالماقتى، ءارى قىزىقتى ءوتتى. ەكونوميكالىق رەۆوليۋتسيانىڭ 4 تولقىنى، ياعني قازاقستانداعى 4 وندىرىستىك رەۆوليۋتسيانىڭ جايى ءسوز بولدى. ماعان الدىمەن ۇلكەندەر كىشكەنەلەردى جۇتىپ قويعانى، سوسىن باياۋ قوزعالاتىنداردى جەگەنى، ەندى جۇمساقتارى قاتتىلاردى جەيتىنى ءسوز بولدى. قازاقستاندا قازىر جۇمساق، يىلگىش كومپانيالار از ەمەس. قازاقستاندا جۇمساق بولۋ كەرەك، بولماعان جاعدايدا ونى جاساۋ قاجەت. بارلىق سەسسيا وتىرىسى نەگىزىنەن اعىلشىن تىلىندە ءوتتى. وسىنىڭ ءوزى شەت تىلدەرىن مەڭگەرۋ كەرەكتىگىن جاستارعا ۇعىندىردى عوي دەپ ويلايمىن.  

Abai.kz