1928 jylgha deyin Qarqaraly uezi Semey guberniyasyna qarady. Sol jyly Qaraghandy oblysy qúrylyp, Bayanauyl jeke audan retinde oblys qúramyna endi. 1938 jyly Pavlodar oblysy qúrylghanda Bayanauyl Pavlodardyng qúramyna ótti. Bayanauyl audanynyng qúrylghanyna 90 jyl toluyna oray ólketanushy Altynbek Qúrmanov jәne audandyq mәdeniyet jәne tilderdi damytu bólimining bas mamany Bauyrjan Adambekovpen Bayanauyldaghy tarihy mәnge ie eski ýilerdi aralap shyqtyq.

Býgingi kýni Bayanauyldyng qaraghayynan qiyp bir temir shegesiz salynghan tarihy mәnge ie ýiler qazirgi zamanauy jabdyqtarmen janartyluda. Elbasynyng «Ruhany janghyru» baghdarlamasy ayasynda tarihi, mәdeny mәni bar ghimarattardy býgingi jas úrpaqqa tanytu, nasihattau maqsatynda atalghan tarihy ýilerge eskertkish taqta ornatu – býgingi kýnning ózekti mәselesi.

Bayanauylda úly túlghalarymyzdyng taban izi qalghan qara shanyraqtar az emes eken. Jolbasshymyz Altynbek Júmatúly әr ýige jeke-jeke toqtalyp, terennen syr shertti.

«Sәtbaev kóshesi, 18-shi ýi»

Qazirgi Sәtbaev kóshesi boyyndaghy 18-shi ýide (surette) HIH ghasyrdyng ayaghy HH ghasyrdyng birinshi jartysynda Bayanauyldaghy alghashqy sauda ýiinde prikazshik bolyp istegen Soltan Ábilghazyúly túrghan eken. Onymen birge Mәshhýr Jýsip atamyzdyng inisi Qasen satushy bolyp júmys istegen. Mәshhýr Jýsip atamyz sol kezderde Bayanauylgha kelgeninde osy ýige at baylap, týsetin bolghan. Jәne osy shanyraqqa sol kezdegi Bayanauyldyng belgili qolóner sheberleri, ústalary, atap aitsaq, Saghynay ústa, Subek ústalar arnayy kelip mәjilis qúrady eken. «Búl әngimeni maghan kózkórgender Imanghaly Mәnenúly qariya jәne ýy iyesining inisi Qúdaybergen Ábilghazyúly aqsaqal aityp berdi», - deydi Altynbek agha.

«Á.Marghúlan kóshesi, 35-shi ýi»

Álkey Marghúlan kóshesindegi 35-shi ýy – Leker qajy Qúrymbayúlynyng ýii. Leker qajynyng jylqysy ýiir-ýiir, mal-mýlki esepsiz bolghan desedi. Orys-qazaqqa birdey syily adam eken. Biraq, baymyn dep tasymaghan, keudesin kótermegen. Kersinshe, aimaqtaghy jetim-jesirlerge qol úshyn sozyp,  qamqorlyq kórsetken. Leker Qúrymbayúly músylman balasynyng úly sapary – qajylyqqa eki ret barghan adam. Alghash ret 1901-1902 jyldary qajylyq saparynda bolyp keledi. Degenmen, el ishinde dau shyghyp, qajy Mekkege ekinshi ret barugha bel baylaydy. Ketpes búryn 1909 jyly Bayanauyldyng ortasynan aghash ýy salghyza bastaydy. Sol uaqytta qazaqqa ýy salu ýlken qiyamet edi. Sebebi patshalyq Resey qazaq dalasynyng shúrayly jerlerin otarlaghan kezeni bolatyn. Búl – qajynyng el ishindegi zor bedeli men enbekqúmarlyghynyng taghy bir kórinisi.

Qajy ekinshi ret úly sapargha shyghar 1909 jyly qúrylysy bastalyp, 1911 jyly ayaqtaghan búl ýige Leker atamyzgha Mәshhýr Jýsip Kópeyúly sapardan aman-esen oralghanyna qayyrly bolsyn jәne salghan aghash ýiine qútty bolsyn aita kelip, ýsh kýn qonaq bolghan. Búl ýide Altynbek Qúrmanov 1999 jyldan beri túrady. Qajynyng tikeley úrpaghy Lekerova Baqyt apa Habibollaqyzynan satyp alghan eken. Búl әngimeni ólketanushy Imanghaly Mәnenúly aqsaqaldan estigen.

«S.Torayghyrov kóshesi, 25-shi ýi»

S.Torayghyrov kóshesindegi 25-shi aghash ýy – HH ghasyrdyng basynda orman konduktory Butakovtyn ýii bolghan. Kezinde úly ghúlama Mәshhýr Jýsip Kópeyúly osy Butakov arqyly ishki Reseyden qaghaz, siya, qalam siyaqty elde tapshy zattardy aldyryp otyrghan. Bayanauylgha kelgende Butakovtyng aghash monshasyna týsip, bәibishesining qolynan sary samaurynnan shәiin iship, әngime-dýken qúryp, qonaq bolady eken. Ol monshanyng tek orny ghana qalghan.

Butakovta ýsh qyz bala bolghan eken, úl bala bolmapty. Dastarhan basynda Butakov pen bәibishesi әulie atamyzdan bata súrap, bir úl tileniz, - dep ótinish etedi. Yqylasyna riza boghan Mәshhýr Jýsip: «Ya, Jaratqan Alla! Búl pendene qonaq bolsa da bir úl bergeysin!», - dep batasyn berip, as qayyrady. Aytqanynday, shekesi torsyqtay úl kóripti. Moynyna túmar baylap jýredi eken. Súraghan jangha: «Men Mәshhýrding balasymyn», - dep jauap qayyrady eken. Shynymen de búl bala qonaq boldy, Úly Otan soghysynda habarsyz ketti. Búl әngime ólketanushy Altynbek Qúrmanovqa  Imanghaly Mәnenúly aqsaqaldyng auzynan jetken.

«Bektúrov kóshesi, 26-shy ýi»

Bektúrov kóshesi 26-shy ýiding tarihy óz aldyna ýlken ghibratty әngime. Osy ýide úly ghúlama ghalym Mәshhýr Jýsip Kópeyúly jatyp, Bayanauyldaghy meshit-medireseden dәris alghan. Ghúlama óz jazbalarynda: «Ol kezde 5 jasta edim. Ákem Kópey at artyna mingizip, Nәjimiyden haziretting ýiine әkelip: «Haziret taqsyr, myna balamnyng eti seniki, sýiegi meniki», - dep tastap ketti», - dep ózining 116 auyz ghúmyrbayanynda ólenge qosyp jazady. Búl ýy jóninde ólketanushy Altynbek Qúrmanov: «IYә, búl 1836-64 jyldary bolghan oqigha. Býkil qazaqtyng ótkeni men ketkenin, ýsh jýzding shejiresin, danalyqtyng kósemi, úly ghúlamanyng alghashqy әrip tanyghan shaghynyng kәugeri», - dep bayandaydy. Býgingi osy ýy túrghan Bektúrov kóshesi ol zamanda Bayjan haziret kóshesi atalghan eken. Bayjan haziret kóshesinde sol әuletterden Nәjimiyden haziret, Ziyadden haziretter qonys qylghan, býgingi Bayanauylgha belgili Serikjan, Kәrimjan, Sәlimjan Ziyadenovter osy әuletten qalghan túyaq. Búl derekti Altynbek Júmatúly Imanghaly Mәnenúly, Bәkir Qazyhanúly, Tórelebay Sharapiydenúly Mәshhýr Jýsip nemerelerining auzynan estigen eken.

«Q.Sәtbaev kóshesi, 2-shi ýi»

Sәtbaev kóshesindegi 2-shi ýide Qazaq avtonomiyasy qúrylghan 1920 jyldary №10-shy Bayanauyl uchaskesining halyq soty bolyp istegen Qanysh Imantayúly Sәtbaev túrghan. Búl ýide, sonday-aq, 1925 jyldyng 25-shi tamyzynda Qazaqstannyng halyq jazushysy Qalmúqan Isabaevdýniyege kelgen. Búl derekti ólketanushy Altynbek Qúrmanovqa 1996 jyly Bayanauylgha kelgen saparynda jazushynyng ózi aitqan eken. Úlylardyng izi qalghan osy ýide qazir №2 Bayanauyl orta mektebining ústazy M.M.Baek túrady. Ýiding irgesinde Bayanauyldan shyqqan túnghysh әiel-kommunist Tatiyana Leontievna Komarova-Belideninovanyng qúrmetine eskertkish taqta qoyylghan. «Ashy da bolsa, tarihy osy belgining janynda halyqtyng sýiikti perzentteri, biri osy shanyraqta túrghan, ekinshisi dýnie esigin ashqan Qanysh Sәtbaev pen Qalmúqan Isabaevtyng esimderi jazylghan taqta túrsa, qanday ghaniybet!», - deydi ólketanushy.

Bayanauyldaghy alghashqy aghash ýilerding biri – osy ýidi Leontiy Belideninovke jergilikti auruhanada felidsher bolyp júmys jasaghan uaqytynda júmysqa jaqyn bolu ýshin Qarabek ústa salyp beripti. Leontiy Belideninov qaytys bolyp, artynda qos qyzy men jary qalady. Ýy óte ýlken bolghandyqtan Bayanauylda emdele jýrip, qyzmet atqarghan Qanysh Sәtbaevqa jalgha bergen. Sonday jalgha alushy Isabay qarttyng otbasynda Qalmúqan dýniyege kelgen eken. «Tatiyana Komarovanyng sinilisi Kapitalina Leontievna Cherkashyna auyryp jatqanda jәne ómirden óter kezde úly jazushy Qalmúqan Isabaev búl ýige eki ret әjemning hәlin bilip ketuge kelgen edi. Ol ózimen birge ere kelgen dostaryna «Mine, osy ýide men dýniyege kelgenmin», - dep aitty. Al, songhy ret kelgeninde esik aldyna shyghyp, ainalagha qimastyqpen kóz salghanday boldy. Sol saparynan keyin 3-4 jyl ótken song ózi de baqilyq boldy», - deydi ýy iyesi. Jazushy ómirge kelgen uaqytta búl ýige Aleksandr Vasiliiyevich Cherkashyn ie bolyp otyrghan. Ol 1971 jyly akademik Sәtbaevtyng úsynysymen dala geology Qosym Pishenbaev jayly kitap jazypty. Ókinishke oray baspa betin kórmegen qoljazba M.Baekta saqtauly túr.

«Jarylghapberdi kóshesi, 8-shi ýi»

Jarylghapberdi kóshesindegi 8-shi ýide Qyzyltau bolysy Jýsipbek Aymauytovtyn aghasy Ospannyng tamyr dosy, әri Qyzyltau bolysynyng hattamashysy Serebrennikov degen kazak-orys mújyghy túrghan. Jýsipbek Aymauytov 1907 jyldan bastap Bayanauyldaghy oryssha-qazaqsha eki klastyq mektepte oqyghan shaghynda Serebrennikovtyng ýiinde túrghanyn óz estelikterinde tolyghynan jazady. Búl turaly akademik Serik Qirabaev: «1907 jyly Jýsipbek moldalyqty tastap, Bayanauylgha baryp orys mektebine týsedi. «Ospannyng (Aymauyttyng inisi. S.Q.) Serebryannikov deytin tilmashy meni tәuir kórushi edi. Bayanda sonyng ýiinde jattym. Bayanda bir qys oqyp, eki bólimin bitirip, keler jyly Kerekudegi (Pavlodar) qazynalyq auyl sharuashylyq shkolyna baryp emtihan úsyndym», - deydi. Jýsipbek Aymauytovtyng 2002 jyly shyqqan bes tomdyq shygharmalar jinaghyna jazghan ghúmyrbayandyq alghysózinde akademik búl mәlimetti «Qazaq әdebiyeti» gazetining 1988 jyldyng 23-shi jeltoqsanyndaghy sanynan alghanyn keltiredi.

Ólketanushy Altynbek Qúrmanov zanghar jazushy Jýsipbek túrghan osy ýy jayly derekti Imanghaly aqsaqaldan da estigenin aitty.

Úly túlghalardyng izi qalghan qasterli oryndardyng qatarynda – Bayanauyldaghy alghashqy mektep ýii bar. Ghimarat 1895 jyly salynghan. Alghashqyda shirkeuding prihodskaya shkolasy bolghan. Búl mektepte býgingi qazaq ghylymynyn, әdebiyeti men mәdeniyetining negizin qalaghan túlghalar Jýsipbek Aymauytov, Qanysh Sәtbaev, Álkey Marghúlan, Ermúhan Bekmahanov, Qalmúqan Isabaev t.b. bilim alghan.

Sonymen birge, bayanauyldyqtar ýshin erekshe manyzdy ghimarat – qazirgi Bayanauyl auyldyq әkimshiligining ghimaraty. Ol Kenes ýkimeti ornaghangha deyin stanisa atamany Aleksey Zonovtyng ýii bolghan. Jana ýkimet tәrkilep, 1920 jyly qazaq avtonomiyasy qúrylghannan keyin halyq sotyna berilgen. Sol jyldary búnda akademik Qanysh Sәtbaev qyzmet etken.

Bayanauylda sonymen birge Qajymúqannyng dosy Subek ústanyng ýiining orny ghana qalsa, Saghynay ústanyng ýiining ornynda «Qazposhta» ghimaraty ornalasqan. Al, endi býgingi «Halyq bankinin» ornynda úly ghúlama Mәshhýr Jýsip Kópeyúlynyng ústazy Qamaraddin haziret Bijomartúlynyng ýii bolghan. Kezinde sol ýide Alashtyng ardaqtysy Súltanmahmút aqyn jatyp haziretting balasy Ábdirahman maghzúmnan Bayanauyl meshit-mediresesinde dәris alghan. Osy ýide Súltanmahmút Torayghyrov alty aida otyz para qúrannyng 15-in jatqa aityp, «Jarty qari» atanghan balalyq shaghy ótti. Osy Qamaraddin haziret shanyraghyna Bayanaula duanynyng agha súltany Músa Shormanov jәne basqa da elding iygi jaqsylary at basyn tiregen.

Qazaq halqy «Ótkenderin eskergen – óskendikting belgisi», - dep beker aitpaghan bolar. Audan halqy ýshin – últtyng úly perzentterining izi qalghan qarashanyraqtar qashanda qasterli. Turistik aimaq retinde erekshe damyp jatqan Bayanauyl tek qana túmsa tabighatymen emes, tereng tarihymen tamsandyrady. Bayanauylgha kelseniz, siz de, mәrtebeli oqyrman, eskining kózi osy ghimarattargha bir soqpay ketpeniz!

Elaman QABDILÁShIM,

Bayanauyl auyly

Últ portaly