1928 جىلعا دەيىن قارقارالى ۋەزى سەمەي گۋبەرنياسىنا قارادى. سول جىلى قاراعاندى وبلىسى قۇرىلىپ، باياناۋىل جەكە اۋدان رەتىندە وبلىس قۇرامىنا ەندى. 1938 جىلى پاۆلودار وبلىسى قۇرىلعاندا باياناۋىل پاۆلوداردىڭ قۇرامىنا ءوتتى. باياناۋىل اۋدانىنىڭ قۇرىلعانىنا 90 جىل تولۋىنا وراي ولكەتانۋشى التىنبەك قۇرمانوۆ جانە اۋداندىق مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ ءبولىمىنىڭ باس مامانى باۋىرجان ادامبەكوۆپەن باياناۋىلداعى تاريحي مانگە يە ەسكى ۇيلەردى ارالاپ شىقتىق.

بۇگىنگى كۇنى باياناۋىلدىڭ قاراعايىنان قيىپ ءبىر تەمىر شەگەسىز سالىنعان تاريحي مانگە يە ۇيلەر قازىرگى زاماناۋي جابدىقتارمەن جاڭارتىلۋدا. ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا تاريحي، مادەني ءمانى بار عيماراتتاردى بۇگىنگى جاس ۇرپاققا تانىتۋ، ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا اتالعان تاريحي ۇيلەرگە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى.

باياناۋىلدا ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ تابان ءىزى قالعان قارا شاڭىراقتار از ەمەس ەكەن. جولباسشىمىز التىنبەك جۇماتۇلى ءار ۇيگە جەكە-جەكە توقتالىپ، تەرەڭنەن سىر شەرتتى.

«ساتباەۆ كوشەسى، 18-ءشى ءۇي»

قازىرگى ساتباەۆ كوشەسى بويىنداعى 18-ءشى ۇيدە (سۋرەتتە) ءحىح عاسىردىڭ اياعى حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا باياناۋىلداعى العاشقى ساۋدا ۇيىندە پريكازششيك بولىپ ىستەگەن سولتان ابىلعازىۇلى تۇرعان ەكەن. ونىمەن بىرگە ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىزدىڭ ءىنىسى قاسەن ساتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز سول كەزدەردە باياناۋىلعا كەلگەنىندە وسى ۇيگە ات بايلاپ، تۇسەتىن بولعان. جانە وسى شاڭىراققا سول كەزدەگى باياناۋىلدىڭ بەلگىلى قولونەر شەبەرلەرى، ۇستالارى، اتاپ ايتساق، ساعىناي ۇستا، سۋبەك ۇستالار ارنايى كەلىپ ءماجىلىس قۇرادى ەكەن. «بۇل اڭگىمەنى ماعان كوزكورگەندەر يمانعالي مانەنۇلى قاريا جانە ءۇي يەسىنىڭ ءىنىسى قۇدايبەرگەن ابىلعازىۇلى اقساقال ايتىپ بەردى»، - دەيدى التىنبەك اعا.

«ءا.مارعۇلان كوشەسى، 35-ءشى ءۇي»

الكەي مارعۇلان كوشەسىندەگى 35-ءشى ءۇي – لەكەر قاجى قۇرىمبايۇلىنىڭ ءۇيى. لەكەر قاجىنىڭ جىلقىسى ءۇيىر-ءۇيىر، مال-مۇلكى ەسەپسىز بولعان دەسەدى. ورىس-قازاققا بىردەي سىيلى ادام ەكەن. بىراق، بايمىن دەپ تاسىماعان، كەۋدەسىن كوتەرمەگەن. كەرسىنشە، ايماقتاعى جەتىم-جەسىرلەرگە قول ۇشىن سوزىپ،  قامقورلىق كورسەتكەن. لەكەر قۇرىمبايۇلى مۇسىلمان بالاسىنىڭ ۇلى ساپارى – قاجىلىققا ەكى رەت بارعان ادام. العاش رەت 1901-1902 جىلدارى قاجىلىق ساپارىندا بولىپ كەلەدى. دەگەنمەن، ەل ىشىندە داۋ شىعىپ، قاجى مەككەگە ەكىنشى رەت بارۋعا بەل بايلايدى. كەتپەس بۇرىن 1909 جىلى باياناۋىلدىڭ ورتاسىنان اعاش ءۇي سالعىزا باستايدى. سول ۋاقىتتا قازاققا ءۇي سالۋ ۇلكەن قيامەت ەدى. سەبەبى پاتشالىق رەسەي قازاق دالاسىنىڭ شۇرايلى جەرلەرىن وتارلاعان كەزەڭى بولاتىن. بۇل – قاجىنىڭ ەل ىشىندەگى زور بەدەلى مەن ەڭبەكقۇمارلىعىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى.

قاجى ەكىنشى رەت ۇلى ساپارعا شىعار 1909 جىلى قۇرىلىسى باستالىپ، 1911 جىلى اياقتاعان بۇل ۇيگە لەكەر اتامىزعا ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى ساپاردان امان-ەسەن ورالعانىنا قايىرلى بولسىن جانە سالعان اعاش ۇيىنە قۇتتى بولسىن ايتا كەلىپ، ءۇش كۇن قوناق بولعان. بۇل ۇيدە التىنبەك قۇرمانوۆ 1999 جىلدان بەرى تۇرادى. قاجىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى لەكەروۆا باقىت اپا حابيبوللاقىزىنان ساتىپ العان ەكەن. بۇل اڭگىمەنى ولكەتانۋشى يمانعالي مانەنۇلى اقساقالدان ەستىگەن.

«س.تورايعىروۆ كوشەسى، 25-ءشى ءۇي»

س.تورايعىروۆ كوشەسىندەگى 25-ءشى اعاش ءۇي – حح عاسىردىڭ باسىندا ورمان كوندۋكتورى بۋتاكوۆتىڭ ءۇيى بولعان. كەزىندە ۇلى عۇلاما ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى وسى بۋتاكوۆ ارقىلى ىشكى رەسەيدەن قاعاز، سيا، قالام سياقتى ەلدە تاپشى زاتتاردى الدىرىپ وتىرعان. باياناۋىلعا كەلگەندە بۋتاكوۆتىڭ اعاش مونشاسىنا ءتۇسىپ، بايبىشەسىنىڭ قولىنان سارى ساماۋرىننان ءشايىن ءىشىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، قوناق بولادى ەكەن. ول مونشانىڭ تەك ورنى عانا قالعان.

بۋتاكوۆتا ءۇش قىز بالا بولعان ەكەن، ۇل بالا بولماپتى. داستارحان باسىندا بۋتاكوۆ پەن بايبىشەسى اۋليە اتامىزدان باتا سۇراپ، ءبىر ۇل تىلەڭىز، - دەپ ءوتىنىش ەتەدى. ىقىلاسىنا ريزا بوعان ءماشھۇر ءجۇسىپ: «يا، جاراتقان اللا! بۇل پەندەڭە قوناق بولسا دا ءبىر ۇل بەرگەيسىڭ!»، - دەپ باتاسىن بەرىپ، اس قايىرادى. ايتقانىنداي، شەكەسى تورسىقتاي ۇل كورىپتى. موينىنا تۇمار بايلاپ جۇرەدى ەكەن. سۇراعان جانعا: «مەن ءماشھۇردىڭ بالاسىمىن»، - دەپ جاۋاپ قايىرادى ەكەن. شىنىمەن دە بۇل بالا قوناق بولدى، ۇلى وتان سوعىسىندا حابارسىز كەتتى. بۇل اڭگىمە ولكەتانۋشى التىنبەك قۇرمانوۆقا  يمانعالي مانەنۇلى اقساقالدىڭ اۋزىنان جەتكەن.

«بەكتۇروۆ كوشەسى، 26-شى ءۇي»

بەكتۇروۆ كوشەسى 26-شى ءۇيدىڭ تاريحى ءوز الدىنا ۇلكەن عيبراتتى اڭگىمە. وسى ۇيدە ۇلى عۇلاما عالىم ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى جاتىپ، باياناۋىلداعى مەشىت-مەدىرەسەدەن ءدارىس العان. عۇلاما ءوز جازبالارىندا: «ول كەزدە 5 جاستا ەدىم. اكەم كوپەي ات ارتىنا مىنگىزىپ، ناجىميدەن حازىرەتتىڭ ۇيىنە اكەلىپ: «حازىرەت تاقسىر، مىنا بالامنىڭ ەتى سەنىكى، سۇيەگى مەنىكى»، - دەپ تاستاپ كەتتى»، - دەپ ءوزىنىڭ 116 اۋىز عۇمىربايانىندا ولەڭگە قوسىپ جازادى. بۇل ءۇي جونىندە ولكەتانۋشى التىنبەك قۇرمانوۆ: «ءيا، بۇل 1836-64 جىلدارى بولعان وقيعا. بۇكىل قازاقتىڭ وتكەنى مەن كەتكەنىن، ءۇش ءجۇزدىڭ شەجىرەسىن، دانالىقتىڭ كوسەمى، ۇلى عۇلامانىڭ العاشقى ءارىپ تانىعان شاعىنىڭ كاۋگەرى»، - دەپ باياندايدى. بۇگىنگى وسى ءۇي تۇرعان بەكتۇروۆ كوشەسى ول زاماندا بايجان حازىرەت كوشەسى اتالعان ەكەن. بايجان حازىرەت كوشەسىندە سول اۋلەتتەردەن ناجىميدەن حازىرەت، زياددەن حازىرەتتەر قونىس قىلعان، بۇگىنگى باياناۋىلعا بەلگىلى سەرىكجان، كارىمجان، ءسالىمجان زيادەنوۆتەر وسى اۋلەتتەن قالعان تۇياق. بۇل دەرەكتى التىنبەك جۇماتۇلى يمانعالي مانەنۇلى، باكىر قازىحانۇلى، تورەلەباي شاراپيدەنۇلى ءماشھۇر ءجۇسىپ نەمەرەلەرىنىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەكەن.

«ق.ساتباەۆ كوشەسى، 2-ءشى ءۇي»

ساتباەۆ كوشەسىندەگى 2-ءشى ۇيدە قازاق اۆتونومياسى قۇرىلعان 1920 جىلدارى №10-شى باياناۋىل ۋچاسكەسىنىڭ حالىق سوتى بولىپ ىستەگەن قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ تۇرعان. بۇل ۇيدە، سونداي-اق، 1925 جىلدىڭ 25-ءشى تامىزىندا قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قالمۇقان يساباەۆدۇنيەگە كەلگەن. بۇل دەرەكتى ولكەتانۋشى التىنبەك قۇرمانوۆقا 1996 جىلى باياناۋىلعا كەلگەن ساپارىندا جازۋشىنىڭ ءوزى ايتقان ەكەن. ۇلىلاردىڭ ءىزى قالعان وسى ۇيدە قازىر №2 باياناۋىل ورتا مەكتەبىنىڭ ۇستازى م.م.باەك تۇرادى. ءۇيدىڭ ىرگەسىندە باياناۋىلدان شىققان تۇڭعىش ايەل-كوممۋنيست تاتيانا لەونتەۆنا كوماروۆا-بەلدەنينوۆانىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش تاقتا قويىلعان. «اششى دا بولسا، تاريحي وسى بەلگىنىڭ جانىندا حالىقتىڭ سۇيىكتى پەرزەنتتەرى، ءبىرى وسى شاڭىراقتا تۇرعان، ەكىنشىسى دۇنيە ەسىگىن اشقان قانىش ساتباەۆ پەن قالمۇقان يساباەۆتىڭ ەسىمدەرى جازىلعان تاقتا تۇرسا، قانداي عانيبەت!»، - دەيدى ولكەتانۋشى.

باياناۋىلداعى العاشقى اعاش ۇيلەردىڭ ءبىرى – وسى ءۇيدى لەونتي بەلدەنينوۆكە جەرگىلىكتى اۋرۋحانادا فەلدشەر بولىپ جۇمىس جاساعان ۋاقىتىندا جۇمىسقا جاقىن بولۋ ءۇشىن قارابەك ۇستا سالىپ بەرىپتى. لەونتي بەلدەنينوۆ قايتىس بولىپ، ارتىندا قوس قىزى مەن جارى قالادى. ءۇي وتە ۇلكەن بولعاندىقتان باياناۋىلدا ەمدەلە ءجۇرىپ، قىزمەت اتقارعان قانىش ساتباەۆقا جالعا بەرگەن. سونداي جالعا الۋشى يساباي قارتتىڭ وتباسىندا قالمۇقان دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. «تاتيانا كوماروۆانىڭ ءسىڭىلىسى كاپيتالينا لەونتەۆنا چەركاشىنا اۋىرىپ جاتقاندا جانە ومىردەن وتەر كەزدە ۇلى جازۋشى قالمۇقان يساباەۆ بۇل ۇيگە ەكى رەت اجەمنىڭ ءحالىن ءبىلىپ كەتۋگە كەلگەن ەدى. ول وزىمەن بىرگە ەرە كەلگەن دوستارىنا «مىنە، وسى ۇيدە مەن دۇنيەگە كەلگەنمىن»، - دەپ ايتتى. ال، سوڭعى رەت كەلگەنىندە ەسىك الدىنا شىعىپ، اينالاعا قيماستىقپەن كوز سالعانداي بولدى. سول ساپارىنان كەيىن 3-4 جىل وتكەن سوڭ ءوزى دە باقيلىق بولدى»، - دەيدى ءۇي يەسى. جازۋشى ومىرگە كەلگەن ۋاقىتتا بۇل ۇيگە الەكساندر ۆاسيليەۆيچ چەركاشىن يە بولىپ وتىرعان. ول 1971 جىلى اكادەميك ساتباەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن دالا گەولوگى قوسىم پىشەنباەۆ جايلى كىتاپ جازىپتى. وكىنىشكە وراي باسپا بەتىن كورمەگەن قولجازبا م.باەكتا ساقتاۋلى تۇر.

«جارىلعاپبەردى كوشەسى، 8-ءشى ءۇي»

جارىلعاپبەردى كوشەسىندەگى 8-ءشى ۇيدە قىزىلتاۋ بولىسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ اعاسى وسپاننىڭ تامىر دوسى، ءارى قىزىلتاۋ بولىسىنىڭ حاتتاماشىسى سەرەبرەننيكوۆ دەگەن كازاك-ورىس مۇجىعى تۇرعان. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ 1907 جىلدان باستاپ باياناۋىلداعى ورىسشا-قازاقشا ەكى كلاستىق مەكتەپتە وقىعان شاعىندا سەرەبرەننيكوۆتىڭ ۇيىندە تۇرعانىن ءوز ەستەلىكتەرىندە تولىعىنان جازادى. بۇل تۋرالى اكادەميك سەرىك قيراباەۆ: «1907 جىلى جۇسىپبەك مولدالىقتى تاستاپ، باياناۋىلعا بارىپ ورىس مەكتەبىنە تۇسەدى. «وسپاننىڭ (ايماۋىتتىڭ ءىنىسى. س.ق.) سەرەبرياننيكوۆ دەيتىن ءتىلماشى مەنى ءتاۋىر كورۋشى ەدى. باياندا سونىڭ ۇيىندە جاتتىم. باياندا ءبىر قىس وقىپ، ەكى ءبولىمىن ءبىتىرىپ، كەلەر جىلى كەرەكۋدەگى (پاۆلودار) قازىنالىق اۋىل شارۋاشىلىق شكولىنا بارىپ ەمتيحان ۇسىندىم»، - دەيدى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ 2002 جىلى شىققان بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنا جازعان عۇمىرباياندىق العىسوزىندە اكادەميك بۇل مالىمەتتى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1988 جىلدىڭ 23-ءشى جەلتوقسانىنداعى سانىنان العانىن كەلتىرەدى.

ولكەتانۋشى التىنبەك قۇرمانوۆ زاڭعار جازۋشى جۇسىپبەك تۇرعان وسى ءۇي جايلى دەرەكتى يمانعالي اقساقالدان دا ەستىگەنىن ايتتى.

ۇلى تۇلعالاردىڭ ءىزى قالعان قاستەرلى ورىنداردىڭ قاتارىندا – باياناۋىلداعى العاشقى مەكتەپ ءۇيى بار. عيمارات 1895 جىلى سالىنعان. العاشقىدا شىركەۋدىڭ پريحودسكايا شكولاسى بولعان. بۇل مەكتەپتە بۇگىنگى قازاق عىلىمىنىڭ، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان تۇلعالار جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، قانىش ساتباەۆ، الكەي مارعۇلان، ەرمۇحان بەكماحانوۆ، قالمۇقان يساباەۆ ت.ب. ءبىلىم العان.

سونىمەن بىرگە، باياناۋىلدىقتار ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدى عيمارات – قازىرگى باياناۋىل اۋىلدىق اكىمشىلىگىنىڭ عيماراتى. ول كەڭەس ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن ستانيتسا اتامانى الەكسەي زونوۆتىڭ ءۇيى بولعان. جاڭا ۇكىمەت تاركىلەپ، 1920 جىلى قازاق اۆتونومياسى قۇرىلعاننان كەيىن حالىق سوتىنا بەرىلگەن. سول جىلدارى بۇندا اكادەميك قانىش ساتباەۆ قىزمەت ەتكەن.

باياناۋىلدا سونىمەن بىرگە قاجىمۇقاننىڭ دوسى سۋبەك ۇستانىڭ ءۇيىنىڭ ورنى عانا قالسا، ساعىناي ۇستانىڭ ءۇيىنىڭ ورنىندا «قازپوشتا» عيماراتى ورنالاسقان. ال، ەندى بۇگىنگى «حالىق بانكىنىڭ» ورنىندا ۇلى عۇلاما ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ۇستازى قاماراددين حازىرەت بيجومارتۇلىنىڭ ءۇيى بولعان. كەزىندە سول ۇيدە الاشتىڭ ارداقتىسى سۇلتانماحمۇت اقىن جاتىپ حازىرەتتىڭ بالاسى ءابدىراحمان ماعزۇمنان باياناۋىل مەشىت-مەدىرەسەسىندە ءدارىس العان. وسى ۇيدە سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ التى ايدا وتىز پارا قۇراننىڭ 15-ءىن جاتقا ايتىپ، «جارتى قاري» اتانعان بالالىق شاعى ءوتتى. وسى قاماراددين حازىرەت شاڭىراعىنا باياناۋلا دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى مۇسا شورمانوۆ جانە باسقا دا ەلدىڭ يگى جاقسىلارى ات باسىن تىرەگەن.

قازاق حالقى «وتكەندەرىن ەسكەرگەن – وسكەندىكتىڭ بەلگىسى»، - دەپ بەكەر ايتپاعان بولار. اۋدان حالقى ءۇشىن – ۇلتتىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءىزى قالعان قاراشاڭىراقتار قاشاندا قاستەرلى. تۋريستىك ايماق رەتىندە ەرەكشە دامىپ جاتقان باياناۋىل تەك قانا تۇمسا تابيعاتىمەن ەمەس، تەرەڭ تاريحىمەن تامساندىرادى. باياناۋىلعا كەلسەڭىز، ءسىز دە، مارتەبەلى وقىرمان، ەسكىنىڭ كوزى وسى عيماراتتارعا ءبىر سوقپاي كەتپەڭىز!

ەلامان قابدىلاشىم،

باياناۋىل اۋىلى

ۇلت پورتالى