«Shapaghat» destruktivti aghymdardan japa shekkenderge kómek ortalyghy qoghamdyq qorynyng tarihshy – dintanushysy Ernar Abzalovpen súhbat alghan edik. Sol súhbatty Abai.kz aqparattyq portalynyng oqyrmandar nazaryna úsynyp otyrmyz.

Mәzhab jәne últtyq bolmystyng mәni

– Jaqynda Atyraugha sapary ayasynda Bas mýfty Serikbay qajy Oraz mýftiyattyng qazaq dalasyndaghy músylmandyq mektepti janghyrtudy negizgi baghyt retinde qarastyryp otyrghanyn aitty. Osy túrghyda pikirinizdi bilsek.

– Qazaq dalasyndaghy músylmandyq mektepti janghyrtu, eng aldymen, tarihy súranys. Osy rette halqymyzdyng músylmandyq mektebi degen taqyrypty terenirek ashyp alayyq. Qazaq ózin әlimsaqtan músylman ataghan halyq. Músylmandyqtyng da әrtýrli mәzhabtary bar ekendigin eskersek, әr halyq islamdy ózining salt-dәstýrine, bolmysyna negizdep ústanady.

Qazaqtyng territoriyasy óte ýlken bolghanyna qaramastan, kezinde halqymyz dinning birtútastyghyn saqtay bilgen. Sebebi, ata-babalarymyz әu bastan músylmandyq mektepte Búhara medresesine basymdyq berdi. Asan qayghy, Búqar jyrau, Mәshhýr Jýsip, Sәduaqas qajy Ghylmaniyding ózi eng songhy sózdi Búhara medresesine bergen eken. Demek, qazaq dalasyndaghy músylmandyq mektep Búhara medresesimen tamyrlas jatyr. Keyin ata-babalarymyz Orynbor, Ufa medresesinde oqy bastady.

Músylmandyq mektepting tarihy terende

– Osy rette mәseleni naqty kezeng nemese satygha bólip qarastyra alamyz ba? Búlay deuimizge key toptardyng «qazaq әlimsaqtan shamanizmmen adasqan» degen ústanymdary sebep bolyp otyr.

– Qazaq dalasyndaghy músylmanshylyq mektepting damuy bes kezennen túrady. Eng birinshi kezenning bastauynda Qarahan dәuiri túr. Búl segizinshi, onynshy ghasyrlar. On ýshinshi ghasyrda monghol-tatar shapqynshylyghynan keyin medreseler qiratylyp, qazaq dalasyndaghy músylmandyqtyng birinshi kezeni ayaqtaldy. Ekinshi kezeng Altyn Orda dәuirinen bastalady. Berke han, Ózbek hannyng túsynda islam dini jana damu kezenine ayaq basty. Osylaysha, Samarhand, Syghanaqtyng bedeli ósti. Tarihy týrli faktorlardyng әserinen Altyn Orda ydyryghannan keyin dinning damuy belgili bir dәrejede toqtap qalady. Ýshinshi kezeng Qazaq handyghynyng qúryluynan bastau alady. Kerey men Jәnibek hannyng din ústanghany, medrese kórgeni óz aldyna bólek әngime. Dese de, alghashqy handarymyzgha Asan qayghy syndy túlghalardyng ústazdyq etui – qazaq dalasynda jazba islamnan góri, islamnyng auyzsha formada kóptep tarauyna yqpal etedi. Mysalgha, Búqar jyraudyng «Birinshi tilek tileniz, bir Allagha jazbasqa» dep bastalatyn tolghaulary halqymyzdyng dinmen baylanysyn bәribir aiqynday týsedi.

Týrli jaugershilik zamandy bastan ótkergen Qazaq handyghy túsynda toqyraulardyng bolghany, qalyptasqan kýrdeli ahualdyng halqymyzdyng Resey patshalyghynyng qol astyna ótuine deyin әkelgeni tarihtan belgili. Handyqtyng әlsireui, halqymyzdyng tolyqtay Resey patshalyghynyng qolastyna ótui dinning damuyna bәribir óz әserin tiygizedi. Búryn qazaq halqynyng deni auyl moldalarynan sauat ashqan bolsa, keyin medreseler ashyla bastaydy. Ol medreseler negizinen Resey patshalyghynyng territoriyasynda ornalasady. Aytalyq, sol zamandarda qazaqtar tarapynan Orynbordaghy Huseyn medresesine, Ufadaghy Ghaliya medresesine súranys kýshti bolghan. Osynday oqu oryndaryn bitirip kelgen jana tolqyn qazaq dalasynda janashyl intelliygensiyanyng qalyptasuyna yqpal etedi. Osy tolqynnyng bastauynda Balghoja biyding balasy Ybyray Altynsariyn, Qúnanbay qajynyng úly Ibrahiym, yaghni, Abay, alashordalyqtardyng kósemi – Ghúmar Qarash túr.

Tarihtan belgili, tónkeris nәtiyjesinde Resey patshalyghy joyylyp, Kenes Ýkimeti qúrylady. Jana ýkimetpen birge ateizm keledi. Nәtiyjesinde taghy da medreseler qiratylyp, qúndylyqtar toqyraydy. Al, qazir qazaq dalasyndaghy islam dinining besinshi kezeni bastaldy. Tәuelsizdigimizben birge asyl dinimiz oralyp, qazaq dalasynda búryn-sondy  bolmaghan úly ózgerister oryn aluda. Túnghysh ret  Núr-Mýbәrak Egiypet islam mәdeniyeti uniyversiyteti ashylyp, islamtanushylar dayyndaytyn ghylymy ortalyq óz elimizde júmys istep jatyr.

Meninshe, qazaqy músylmandyq mektepti janghyrtudy atalghan satylardyng birinshi kezeninen bastap oqytu talay aqtandaqtardyng ashyluyna yqpal etedi.

Ruhany liyderlerimiz qayda?

– Islam dinining qazaq dalasyna taraghan san ghasyrlyq tarihy turaly óziniz biraz derekter keltirip otyrsyz. Osy rette qazaq dalasynda ótken diny liyderlerden kimderdi atar ediniz?

– Qazaq – әu bastan Qabanbay, Bógenbay syndy qolbasshylardy dәriptegen halyq. Búl jaghdaygha «myng ólip, myng tirilgen» halqymyzdyng qily-qily jaugershilik zamandardy bastan ótkergeni sebep boluy mýmkin. Áytse de, halqymyzda dini, ruhany liyderler bolmady dep te aita almaymyz.

Mysalgha, ózbek aghayyndar Múhammed Sadyq Múhammed Yusuf ghalymdy ózderine diny ústaz sanaydy. Reseydegi músylman halyqtar Ravili Ghaynutdindy ruhany ústaz retinde tóbege kóteredi. Bizding dalamyzda da múnday ruhany liyderler boldy. Aytalyq, Nauan haziret, Mәshhýr Jýsip Kópeyúly syndy tarihy túlghalarymyz óz aldyna bir tóbe. Abay Qúnanbaevty músylmandyqtyng zanghar shyny desek te bolady.  Kenes Ýkimeti túsynda Sәduaqas qajy Ghylmany degen ýlken ghalymymyz boldy. Búhara medresesinen ilim alghan Sәduaqas qajy ólen-jyrlary, enbekterinde qazir jas jigitterimiz jalau qylyp kóterip jýrgen  aqida, senim mәselelerin sol kezde jazyp qaldyrghan eken. Biraq, ol kisi enbekterin shaghatay tilinde jazdy. Bizding diny túlghalarymyzgha ortaq bir mәsele osynda jatyr. Yaghni, din mәselesine qatysty jazbasha derekterding deni kóne shaghatay tilinde jazylghan.

Al, qazirgi kezde búl kóne tildi mengerip jýrgender aramyzda óte az. Marqúm Aqseleu Seydimbek atamyz Ybyray Altynsarinnyng «Músylmanshylyqtyng tútqasy» enbegin audarghan kezde sonshalyqty quanghan edik. Biraq, qazir Aqseleudey atamyz bar ma?

Tarihtan belgili, kezinde Aqtóbe ónirinde Dosjan atty haziret ótken. Mekkege ýsh ret barghan haziret 5000 oryndyq meshit saldyrghan, 150 oryndyq medrese ashqan desedi. Atyrau ónirining ózinen kóptegen mysaldar keltiruge bolady.

Mәselen, Áyip qajy tútas jayyq ruynyng moldasy atanghan auzy dualy aqsaqal bolghan. Qúlsary jerindegi Dýiseke haziret dindi taratuda, nasihattauda ýlken roli atqarghan. Tarihta esimi qalghan Maqash (Múhambetjan) Bekmúhambetovting dindi taratudaghy enbekteri óz aldyna zertteudi qajet etetin taqyryp bola alady. Biz osy mәselelerdi zerdelep, jinaqtap, býgingi buyngha dәripteuge mindettimiz.

– Óziniz aityp otyrghan osy dýniyelerdi janghyrtu prosesin sizdinshe qanday qadamnan bastau kerek?

– Ruhany janghyru degen mәselening ózi ainalyp kelgende dinmen tikeley baylanysty. Meninshe, músylmanshylyq mektepting eng birinshi qadamyn shaghatay tilining manyzyn, maqsatyn janghyrtudan bastau kerek. Sebebi, búl tilde jaryqqa shyqpay qalghan kóptegen múra qaldy. Alysqa barmay, Kenes Ýkimeti ornaghangha deyingi zirat, qúlpytastardaghy jazudy oqy alatyn ghalymdarymyz qazir neken-sayaq.

Ekinshiden, Abaydyng qara sózderining mәnin әli kýnge tolyq týsine almay jýrmiz. Eski mәtinderimizdi, kóne әdebiyetterimizdi qayta janghyrtatyn bolsaq, músylmanshylyq mektepti janartudyng jana dengeyine kóterilemiz dep oilaymyn.

 Bayan Janúzaqova

Abai.kz