«شاپاعات» دەسترۋكتيۆتى اعىمداردان جاپا شەككەندەرگە كومەك ورتالىعى قوعامدىق قورىنىڭ تاريحشى – ءدىنتانۋشىسى ەرنار ابزالوۆپەن سۇحبات العان ەدىك. سول سۇحباتتى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

ءمازھاب جانە ۇلتتىق بولمىستىڭ ءمانى

– جاقىندا اتىراۋعا ساپارى اياسىندا باس ءمۇفتي سەرىكباي قاجى وراز ءمۇفتياتتىڭ قازاق دالاسىنداعى مۇسىلماندىق مەكتەپتى جاڭعىرتۋدى نەگىزگى باعىت رەتىندە قاراستىرىپ وتىرعانىن ايتتى. وسى تۇرعىدا پىكىرىڭىزدى بىلسەك.

– قازاق دالاسىنداعى مۇسىلماندىق مەكتەپتى جاڭعىرتۋ، ەڭ الدىمەن، تاريحي سۇرانىس. وسى رەتتە حالقىمىزدىڭ مۇسىلماندىق مەكتەبى دەگەن تاقىرىپتى تەرەڭىرەك اشىپ الايىق. قازاق ءوزىن الىمساقتان مۇسىلمان اتاعان حالىق. مۇسىلماندىقتىڭ دا ءارتۇرلى ءمازھابتارى بار ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ءار حالىق يسلامدى ءوزىنىڭ سالت-داستۇرىنە، بولمىسىنا نەگىزدەپ ۇستانادى.

قازاقتىڭ تەرريتورياسى وتە ۇلكەن بولعانىنا قاراماستان، كەزىندە حالقىمىز ءدىننىڭ بىرتۇتاستىعىن ساقتاي بىلگەن. سەبەبى، اتا-بابالارىمىز ءاۋ باستان مۇسىلماندىق مەكتەپتە بۇحارا مەدرەسەسىنە باسىمدىق بەردى. اسان قايعى، بۇقار جىراۋ، ءماشھۇر ءجۇسىپ، سادۋاقاس قاجى عىلمانيدىڭ ءوزى ەڭ سوڭعى ءسوزدى بۇحارا مەدرەسەسىنە بەرگەن ەكەن. دەمەك، قازاق دالاسىنداعى مۇسىلماندىق مەكتەپ بۇحارا مەدرەسەسىمەن تامىرلاس جاتىر. كەيىن اتا-بابالارىمىز ورىنبور، ۋفا مەدرەسەسىندە وقي باستادى.

مۇسىلماندىق مەكتەپتىڭ تاريحى تەرەڭدە

– وسى رەتتە ماسەلەنى ناقتى كەزەڭ نەمەسە ساتىعا ءبولىپ قاراستىرا الامىز با؟ بۇلاي دەۋىمىزگە كەي توپتاردىڭ «قازاق الىمساقتان شامانيزممەن اداسقان» دەگەن ۇستانىمدارى سەبەپ بولىپ وتىر.

– قازاق دالاسىنداعى مۇسىلمانشىلىق مەكتەپتىڭ دامۋى بەس كەزەڭنەن تۇرادى. ەڭ ءبىرىنشى كەزەڭنىڭ باستاۋىندا قاراحان ءداۋىرى تۇر. بۇل سەگىزىنشى، ونىنشى عاسىرلار. ون ءۇشىنشى عاسىردا موڭعول-تاتار شاپقىنشىلىعىنان كەيىن مەدرەسەلەر قيراتىلىپ، قازاق دالاسىنداعى مۇسىلماندىقتىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى اياقتالدى. ەكىنشى كەزەڭ التىن وردا داۋىرىنەن باستالادى. بەركە حان، وزبەك حاننىڭ تۇسىندا يسلام ءدىنى جاڭا دامۋ كەزەڭىنە اياق باستى. وسىلايشا، سامارحاند، سىعاناقتىڭ بەدەلى ءوستى. تاريحي ءتۇرلى فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن التىن وردا ىدىرىعاننان كەيىن ءدىننىڭ دامۋى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە توقتاپ قالادى. ءۇشىنشى كەزەڭ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان باستاۋ الادى. كەرەي مەن جانىبەك حاننىڭ ءدىن ۇستانعانى، مەدرەسە كورگەنى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. دەسە دە، العاشقى حاندارىمىزعا اسان قايعى سىندى تۇلعالاردىڭ ۇستازدىق ەتۋى – قازاق دالاسىندا جازبا يسلامنان گورى، يسلامنىڭ اۋىزشا فورمادا كوپتەپ تاراۋىنا ىقپال ەتەدى. مىسالعا، بۇقار جىراۋدىڭ «ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز، ءبىر اللاعا جازباسقا» دەپ باستالاتىن تولعاۋلارى حالقىمىزدىڭ دىنمەن بايلانىسىن ءبارىبىر ايقىنداي تۇسەدى.

ءتۇرلى جاۋگەرشىلىك زاماندى باستان وتكەرگەن قازاق حاندىعى تۇسىندا توقىراۋلاردىڭ بولعانى، قالىپتاسقان كۇردەلى احۋالدىڭ حالقىمىزدىڭ رەسەي پاتشالىعىنىڭ قول استىنا وتۋىنە دەيىن اكەلگەنى تاريحتان بەلگىلى. حاندىقتىڭ السىرەۋى، حالقىمىزدىڭ تولىقتاي رەسەي پاتشالىعىنىڭ قولاستىنا ءوتۋى ءدىننىڭ دامۋىنا ءبارىبىر ءوز اسەرىن تيگىزەدى. بۇرىن قازاق حالقىنىڭ دەنى اۋىل مولدالارىنان ساۋات اشقان بولسا، كەيىن مەدرەسەلەر اشىلا باستايدى. ول مەدرەسەلەر نەگىزىنەن رەسەي پاتشالىعىنىڭ تەرريتورياسىندا ورنالاسادى. ايتالىق، سول زامانداردا قازاقتار تاراپىنان ورىنبورداعى حۋسەين مەدرەسەسىنە، ۋفاداعى عاليا مەدرەسەسىنە سۇرانىس كۇشتى بولعان. وسىنداي وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ كەلگەن جاڭا تولقىن قازاق دالاسىندا جاڭاشىل ينتەلليگەنتسيانىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەدى. وسى تولقىننىڭ باستاۋىندا بالعوجا ءبيدىڭ بالاسى ىبىراي التىنسارين، قۇنانباي قاجىنىڭ ۇلى يبراھيم، ياعني، اباي، الاشوردالىقتاردىڭ كوسەمى – عۇمار قاراش تۇر.

تاريحتان بەلگىلى، توڭكەرىس ناتيجەسىندە رەسەي پاتشالىعى جويىلىپ، كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلادى. جاڭا ۇكىمەتپەن بىرگە اتەيزم كەلەدى. ناتيجەسىندە تاعى دا مەدرەسەلەر قيراتىلىپ، قۇندىلىقتار توقىرايدى. ال، قازىر قازاق دالاسىنداعى يسلام ءدىنىنىڭ بەسىنشى كەزەڭى باستالدى. تاۋەلسىزدىگىمىزبەن بىرگە اسىل ءدىنىمىز ورالىپ، قازاق دالاسىندا بۇرىن-سوڭدى  بولماعان ۇلى وزگەرىستەر ورىن الۋدا. تۇڭعىش رەت  نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى اشىلىپ، يسلامتانۋشىلار دايىندايتىن عىلىمي ورتالىق ءوز ەلىمىزدە جۇمىس ىستەپ جاتىر.

مەنىڭشە، قازاقى مۇسىلماندىق مەكتەپتى جاڭعىرتۋدى اتالعان ساتىلاردىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىنەن باستاپ وقىتۋ تالاي اقتاڭداقتاردىڭ اشىلۋىنا ىقپال ەتەدى.

رۋحاني ليدەرلەرىمىز قايدا؟

– يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىنا تاراعان سان عاسىرلىق تاريحى تۋرالى ءوزىڭىز ءبىراز دەرەكتەر كەلتىرىپ وتىرسىز. وسى رەتتە قازاق دالاسىندا وتكەن ءدىني ليدەرلەردەن كىمدەردى اتار ەدىڭىز؟

– قازاق – ءاۋ باستان قابانباي، بوگەنباي سىندى قولباسشىلاردى دارىپتەگەن حالىق. بۇل جاعدايعا «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» حالقىمىزدىڭ قيلى-قيلى جاۋگەرشىلىك زامانداردى باستان وتكەرگەنى سەبەپ بولۋى مۇمكىن. ايتسە دە، حالقىمىزدا ءدىني، رۋحاني ليدەرلەر بولمادى دەپ تە ايتا المايمىز.

مىسالعا، وزبەك اعايىندار مۇحاممەد سادىق مۇحاممەد يۋسۋف عالىمدى وزدەرىنە ءدىني ۇستاز سانايدى. رەسەيدەگى مۇسىلمان حالىقتار راۆيل عاينۋتديندى رۋحاني ۇستاز رەتىندە توبەگە كوتەرەدى. ءبىزدىڭ دالامىزدا دا مۇنداي رۋحاني ليدەرلەر بولدى. ايتالىق، ناۋان حازىرەت، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى سىندى تاريحي تۇلعالارىمىز ءوز الدىنا ءبىر توبە. اباي قۇنانباەۆتى مۇسىلماندىقتىڭ زاڭعار شىڭى دەسەك تە بولادى.  كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا سادۋاقاس قاجى عىلماني دەگەن ۇلكەن عالىمىمىز بولدى. بۇحارا مەدرەسەسىنەن ءىلىم العان سادۋاقاس قاجى ولەڭ-جىرلارى، ەڭبەكتەرىندە قازىر جاس جىگىتتەرىمىز جالاۋ قىلىپ كوتەرىپ جۇرگەن  اقيدا، سەنىم ماسەلەلەرىن سول كەزدە جازىپ قالدىرعان ەكەن. بىراق، ول كىسى ەڭبەكتەرىن شاعاتاي تىلىندە جازدى. ءبىزدىڭ ءدىني تۇلعالارىمىزعا ورتاق ءبىر ماسەلە وسىندا جاتىر. ياعني، ءدىن ماسەلەسىنە قاتىستى جازباشا دەرەكتەردىڭ دەنى كونە شاعاتاي تىلىندە جازىلعان.

ال، قازىرگى كەزدە بۇل كونە ءتىلدى مەڭگەرىپ جۇرگەندەر ارامىزدا وتە از. مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك اتامىز ىبىراي التىنساريننىڭ «مۇسىلمانشىلىقتىڭ تۇتقاسى» ەڭبەگىن اۋدارعان كەزدە سونشالىقتى قۋانعان ەدىك. بىراق، قازىر اقسەلەۋدەي اتامىز بار ما؟

تاريحتان بەلگىلى، كەزىندە اقتوبە وڭىرىندە دوسجان اتتى حازىرەت وتكەن. مەككەگە ءۇش رەت بارعان حازىرەت 5000 ورىندىق مەشىت سالدىرعان، 150 ورىندىق مەدرەسە اشقان دەسەدى. اتىراۋ ءوڭىرىنىڭ وزىنەن كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى.

ماسەلەن، ءايىپ قاجى تۇتاس جايىق رۋىنىڭ مولداسى اتانعان اۋزى دۋالى اقساقال بولعان. قۇلسارى جەرىندەگى دۇيسەكە حازىرەت ءدىندى تاراتۋدا، ناسيحاتتاۋدا ۇلكەن رول اتقارعان. تاريحتا ەسىمى قالعان ماقاش (مۇحامبەتجان) بەكمۇحامبەتوۆتىڭ ءدىندى تاراتۋداعى ەڭبەكتەرى ءوز الدىنا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن تاقىرىپ بولا الادى. ءبىز وسى ماسەلەلەردى زەردەلەپ، جيناقتاپ، بۇگىنگى بۋىنعا دارىپتەۋگە مىندەتتىمىز.

– ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان وسى دۇنيەلەردى جاڭعىرتۋ پروتسەسىن سىزدىڭشە قانداي قادامنان باستاۋ كەرەك؟

– رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەن ماسەلەنىڭ ءوزى اينالىپ كەلگەندە دىنمەن تىكەلەي بايلانىستى. مەنىڭشە، مۇسىلمانشىلىق مەكتەپتىڭ ەڭ ءبىرىنشى قادامىن شاعاتاي ءتىلىنىڭ ماڭىزىن، ماقساتىن جاڭعىرتۋدان باستاۋ كەرەك. سەبەبى، بۇل تىلدە جارىققا شىقپاي قالعان كوپتەگەن مۇرا قالدى. الىسقا بارماي، كەڭەس ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىنگى زيرات، قۇلپىتاستارداعى جازۋدى وقي الاتىن عالىمدارىمىز قازىر نەكەن-ساياق.

ەكىنشىدەن، ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ ءمانىن ءالى كۇنگە تولىق تۇسىنە الماي ءجۇرمىز. ەسكى ماتىندەرىمىزدى، كونە ادەبيەتتەرىمىزدى قايتا جاڭعىرتاتىن بولساق، مۇسىلمانشىلىق مەكتەپتى جاڭارتۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوتەرىلەمىز دەپ ويلايمىن.

 بايان جانۇزاقوۆا

Abai.kz