Ótken joly "Ýisin imperiyasynyng bizge beymәlim bolyp kelgen tarihy" atty maqalamyzda Elbasy Núrsúltan Nazarbaevting «Bolashaqqa baghdar: ruhaniy janghyru» atty maqalasy ayasyndaghy «Tughan jer» baghdarlamasynyng negizgi mәni tym terende, sonau saq, ýisin dәuirine dendey enip, tarihymyzdy týp qopara zertteude jatqanyn aitqan bolatynbyz. Býgin de sol ýrdisten janylmay, Ghún imperiyasyn biylegen Asylúya taypasy jayly oqyrmandargha keng kólemdi maqalamyzdy úsynyp otyrmyz.

Huni (ghún) halqy b.d.d. III mynjyldyqtaghy huni-ny («honyr ýi») taypasynan qalyptasqan. Halyqtyng óz atauy honyr, «R» dybysy joq qytay «honyr ýi» atauyn «huni-iy» dep, yaghny «honyr» atauyn «huni» dep jazbalaryna engizgen. Orys tilinde honyr «hunr» delinse, «R» dybysy joq qytaylar honyr halqyn «huni» degen.

B.d.d. V-IV ghasyrlarda ataqty Húng (huni, qazaqsha ghún) imperiyasy qalyptasty. Imperiya biyligi "siluani-diy" taypasynda boldy. Húndar 24 taypaly halyq, «siluani-diy», «huyani», «lyani», «suybu» degen 4 taypa memleket biyliginde óz oryndary bar tandauly «aq» taypalar, qalghan 20-sy – óz kósemi men jasaghy bar qarapayym taypalar. Biyleushi  "siluani-di" taypasy tek tandauly 3 taypamen ghana qyz alysyp, berisken. Biylik jýiesindegi mansaptardy tandauly 4 taypa ózara bólisken, eng jogharghy patshalyq biylik «shaniu» tek «siluani-di» taypasyna tiyesili bolsa, «suybu» taypasy memleketting sot jýiesin qolynda ústaghan. Qytay tilining bilikti mamany Ondasyn Bitanovtyng kómegimen «huyani» – qúman taypasy, «lyani» – úlan (alan) taypasy, «suybu» súrbóri taypasy ekenin anyqtadyq (súrbóri – ataqty «kókbóri» taypasy, qazaqta «kók aspan» men «súr aspan» maghynalas). Al biyleushi "siluani-diy" "asylúian-dar" degen taypa bolyp shyqty, yaghny «Asylúyan» dep atalghan (húndyq "dar" jalghauyn qytay "di" dep qysqartyp jibergen). Biyleushi taypanyng adamdaryn «asylúian-dar» deytinin estigen qytay ony «siluani-diy» dep kórsetken. Demek, Húng imperiyasyn biylegen taypa atauy – Asylúya.

Lev Gumiylevting qytay derekterinde mynaday joldar bar: «Qytay biyligi I ghasyrda huyani taypasynyng bir ókilin aldap shaqyryp, ony shaniu etip saylaugha tyrysqan, alayda ol adamnyng ózi de, taypasy da oghan kónbegen». Onda barsha húng halqy tek siluani taypasy adamyn ghana shaniu dep moyyndaghany jazylghan. Qytay imperiyasy húndardyng biyleushi dinastiyasynyng bedelin týsiruge, ynghayy kelse biyleushi tórt taypa arasyna «syna» qaghugha tyrysty. Óitkeni Qytay imperiyasy qalayda Húng imperiyasyn әlsiretuge mýddeli boldy. Sondyqtan «Mode әkesi Toumanidy óltirip, biylikke kelgen» degen qytay deregine sene beru orynsyz.

Jogharyda qytay jazbalary húng atauyn tariyhqa ózgertip engizgenin aittyq. Sebebi qytay tilinde «R» dybysy bolmauynda jәne key әripterding ózgeshe dybystaluynda dedik. Mysaly, qytay tili zandylyghyna sәikes qazaq – hasaky, saq – saky, oshaq – iechjaky, honyrmyn hunimuny dep dybystaluy tiyis. Alayda qytay bóten ataulardy «qysqartqysh», mәselen olardyng jazbalaryna qazaq – hasa, saq – si, oshaq – yuechji, honyrmyn hunimo bolyp engen. Múhiyat zerdelegen adamgha Mode esimi «Mýde», onyng әkesining Toumani esimi «Tauman», al Shaniu «Shynýi» ekenin bayqau qiyn emes. Ol esimder men ataular húndardiki, al húndar týrkitildi bolghany belgili. Shaniu imperiya biyleushisi, ony «shynýi» dep týzesek, maghynasy naghyz patshagha layyq atau bolyp shyghady («shyn» – vershina, al «ýi» – dom, shynýy – vysochayshiy dom), shynýy – «Hanýi» nemese «Patshaýi» degen maghynada. Demek, qytay jazbasyndaghy «shaniu» – húng tilinde «shynýi». Qytay jylnamasy shynýy tuystary (hanzadalar) «shyghys djuk hanzadasy» jәne «batys djuk hanzadasy» dep ekige bólinetinin kórsetedi. Ondaghy «djuk» degeni «jik» – qazirgi «ru» ornynda qoldanylghan sóz. Býgingi tilmen aitsaq, «shyghys ru hanzadasy» jәne «batys ru hanzadasy» bolady. Qazaqtyng «jik-jikke bólinbe» degen sózi «rugha bólinbe» degen maghynada әli de aitylady. Mysaly, «seldjuk», dúrysynda – «asyljik», al «bordjigiyn» «bórijigin» bolady («jik» pen «jigin» – «ru» men «ruyn» maghynasynda). Jigit sózi de «jik eti» atauynan qalyptasqan, ózbek, týrkimen, әzerbayjandar etti «gush» (kýsh) deydi, qazaqsha «búlshyq et» sózi de «kýsh» degendi bildiredi. Yaghny ol zamanda jikting (rudyn) búlshyq etti jastaryn «jik et» («ru kýshi») dep ataghan, odan «jigit» sózi qalyptasqan. Osy derekter ertede «ru» sózi ornynda «jik» atauy qoldanylghanyn aighaqtaydy.  

Asylúya dinastiyasynyng halqy qazaq ekenin, yaghny qazaq húng halqynyng ýzilmegen jalghasy ekenin osy «Asylúya» atauynyng huni-húndar zamanynan esh ózgermey «qazaqy» kýide bizge jetui aiqyn dәleldeydi. Onyng ýstine memleket ortalyghyn, yaghny biyleushiler otyratyn mekendi qazaq «Astana» dep ataydy, ol «As-stany» atauynan qalyptasqan. Barsha týrkilik últtar memleket atauyna «stan» sózin qosyp ataydy, arghy tegi qazaqtan bolghan orys tildi kazaktar da joryqqa jinalar oryndy «stan» deydi (tilderi slavyandalghanda ol «stanisa» bolyp ózgergen). Al Tórgi Asyljikter (turky seldjuk) Konstantinopoli qalasyn basyp alyp, ony «Istanbul» dep atady. Onysy «ústan bol», yaghny «biz qol ústasyp, jinalatyn ortalyq bol» degen maghynada. Osy derekter «stan» әuelde «ústan» bolghanyn, onyng maghynasy «qol ústasyp jinalar oryn» ekenin kórsetedi. Yaghny Qazaqstan – qazaqtar qol ústanatyn (jinalatyn) jer, Tatarstan – tatarlar qol ústanatyn (jinalatyn) jer maghynasynda. Sonda biyleushi As adamdary otyrghan ortalyqty qazaq halqy «As-stany» dep ataghanyn, osy atau keyin «Astana» bolyp ornyqqanyn angharamyz.

Oghyz elin HI ghasyrda biylegen, sosyn Osman imperiyasynyng negizin qalaghan Asyljik dinastiyasy atauy arab әripti jazbalar yqpalymen «seldjuk» bolyp ózgerdi. Asyljik (seldjuk) hanzadalary men keyingi Shynghyshan úrpaqtary «súltan» dep ataldy, ol atau әuelde «asyldan» bolghan. Olar Asylúya dinastiyasynan bolghandyqtan «Asyldan» dep atalghan, keyin arab әripti jazbalar yqpalymen aldynghy «A» týsip qalyp, «súltan» bolyp ózgerip ketken.

Asyljikter (seldjuk) VI ghasyrda Týrki qaghanatyn ornatqan Turky Ashina ruynan taraydy. Turky Ashina ruyn qytaylar «Tuge Asyani-she» dep jazady. Olar IV ghasyrda Ordostaghy húndardy biylegen, sosyn V ghasyrda Altaygha auyp kelgen. «Tuge Asyani-she» dúrysynda – «Tórgi Asúyan-shy» («Asúyan-shy» - «asylúya dinastiyasynan», al «Tórgi» – joghary tórdegi ru, yaghny «biyleushi» degen maghynany beredi). Yaghni, «Turky Ashina» – Asylúya dinastiyasynyng «Tórgi» degen ruy. Tórgi Asúyanshy atauyn «R» dybysy joq qytay «tuge asyani-she» etse, iran-arab jazbalary «turk ashina» etip tariyhqa engizdi. Al «turgesh» – «turk ashina» atauynyng qysqarghan núsqasy. Demek, Orta Aziyany VII ghasyrda biylegen Týrgesh toby da Tórgi Asúyanshy – Turk Ashina dinastiyasynan bolyp tabylady.

Europany IV ghasyrda titiretken Attila (Attyly) patshanyng atasy Balamir (Balamir) ejelgi Huni imperiyasyn ornatqan Mýde (Mode) shynýiding (shaniu) 15-shi úrpaghy ekenin ghalymdar anyqtaghan. Yaghny Atilla patsha da – Asylúya úrpaghy. Sol Atilla biylegen aimaqta VII ghasyr men HI ghasyr arasynda Úly Búlghar imperiyasy ómir sýrdi. Onyng HI ghasyrda Vizantiyagha baghynghan aimaghyndaghy halqy (búlgharlar) HII ghasyrda hristian dinin qabyldau arqyly «bolgar» degen últqa ainalghan. Olardyng Asean degen ruy bas bolyp Vizantiyadan bostandyq alyp, sol jýzjyldyqta Bolgarskoe Sarstvo memleketin ornatty. Osy biyleushi «asean» ruy «asúyan» boluy әbden mýmkin. Bolgariya tarihynda biyleushiler әuelde «hanasuvegiy» degen maghynasy belgisiz ataumen atalghany, sosyn «knyazi» delinip, keyin Bolgar patshalyghy ornaghanda «sari» atauy ornyqqany aitylghan. Múndaghy «Hanasuvegiy» dúrysynda «han asýy begi» ekeni anyq kórinip túr. Demek, bolgarlardyng týrkitildi atalary – búlgharlar hannyng tuystaryn, yaghny hanzadalardy «han asýy begi» degen. Osy «han asýy begi» atauyndaghy «asýi» Úly Búlghar patshalyghyn biylegen Asylúya dinastiyasy ókilderi ekenin rastaydy. Bolgarskoe Sarstvo memleketin ornatqan Asean (asúyan) ruy men bolgar tarihynda kórsetiletin Asparuh han esimi de sózimizding dәleli.

Keyingi jyldary ózbek ghalymdary Ibn Batuta jazbasyn týpnúsqasynan ózbekshege audardy. Olar Altyn Orda astanasy týpnúsqada «As-saray» ekenin dәleldep otyr. Demek, Shynghyshan negizin salghan Altyn Ordanyng astanasy, Resey aitqanday, «Aq saray» emes, «As saray» degen qala eken. Húng imperiyasyn biylegen adam «shynýi» (shaniu) dep ataldy, al Shynghyshannyng óz esimi – Temirshyng («R» dybysy joq qytay «Timuchiyn» degen). Temirshyng men Shynghyshan degen eki esimde de «shyn» sózi boluy beker emes, «shyn» – Shynghyshannyng ejelgi Húng imperiyasyn ornatqan Mýde shynýiding úrpaghy ekenin kórsetedi.

Shynghyshan ústanghan «konstitusiya» «Yassy» dep jazylady. Al onyng dúrysy «Assy» boluy mýmkin. Shynghyshan ústanghan tәrtip – «As dәstýri», yaghny Asylúya dinastiyasy qalyptastyrghan «konstitusiya» bolyp tabylady. Ol biylikke kelgen song Temirshyng esimin Shynghyshan dep ózgertti, onyng sebebi belgisiz. Biraq Shynghyshan esimining dúrysy «Shyn-as-han» desek, qatelespeymiz. Maghynasy. «Shyn» dәrejeli, «As» úrpaghy bolghan «han». Onyng Shynashan esimin Shynghyshan etken ózge tildi jazbalar yqpaly ekeni anyq.

Sonymen, Húng imperiyasyn biylegen – Asylúya taypasy. Osy taypa úrpaqtary barlyq týrkilik elderdi, tipti Euraziyalyq memleketterdi kem degende 20 ghasyrgha deyin biylegen. Naqty derekterge jýginsek:

Kangiu (qanly) memleketi. Ejelgi grek tarihshylary derekterinde

kangiu taypasy saq-skif halqynan ekeni jazylady. Qytay derekteri b.d.d. II ghasyrda kangiu taypasy Ferghana oipatynyng soltýstik-batysyndaghy tauly aimaqta otyrghanyn, olargha kórshi húndardyng alan (úlan) taypasy baryn bayandaydy. Osy jazbadaghy «kangiu» sózin «qanghy-ýi» deymiz, óitkeni, dalany tastap taugha «qanghyp» ketkendikten, ózge saqtar «qanghy-ýi» dep ataghan. Olar sol tauda otyryp Huni imperiyasy yqpalyna týskenin, olarmen alan (úlan-lyani) taypasy aralas otyrghany bayqatady. B.d.d. I ghasyrda olar qazirgi qazaq dalasyndaghy saq halqy biyligin qolyna alyp, Kangiu patshalyghyn ornatty, al búl Huni imperiyasy kómegimen iske asty. Qytay derekteri Kangiu patshalyghy Huni imperiyasyna tolyq tәueldi bolghanyn dәleldeydi. Ony Lev Gumiylev te qytay derekterimen anyqtap kórsetken. Qytay derekteri Kangiu memleketi «ash dalada» ornalasqanyn jәne Ýisýn memleketimen kórshi әri jau bolghanyn rastaydy. Al Resey tarihty búrmalau niyetimen «ash dalany» Myrzashól dep kórsetti, dúrysynda ol Betpaqdala. Osy derekterden Kangiu patshalyghy aimaghy Betpaqdaladan bastalyp, soltýstikke qaray sozylyp jatqanyn, Ýisýn imperiyasy shekarasy sol zamanda Aral tenizine qúighan Shu ózeni men Balqash kóli boyynda jatqanyn bayqatady. Qanly taypasynyng әli kýnge deyin Jetisu men Aral (Syrdariya) aimaghynda otyruyda sol zamandardan qalyptasqan deu oryndy.

Ýisýn patshalyghy b.d.d. I ghasyrdan bastap Qytay imperiyasy yqpalynda boldy, yaghni, Kangiu men Ýisýn memleketterining jaulyghy Húng (huni) imperiyasy men Qytay imperiyasy jaulyghymen tyghyz baylanysty. Húng imperiyasynda býlik shygharghan hanzadanyng Kangiu patshalyghyna baryp boy tasalaghanyn dәleldeytin qújattar bar. Húng imperiyasynyng ydyrauy biylikke talasqan hanzadalar býliginen bastaldy, qanghyýy taypasynyng býlikshi hanzadany qoldaghanyn shynýy әuleti keshirmegen tәrizdi. Óitkeni, Húng imperiyasy ydyrap, halqy I ghasyrda bizding dalagha kelgennen keyin Kangiu patshalyghy tarih sahnasynan kórinbey ketti. Biylikten airylghan qanghyýy taypasy keshegi jauy Ýisýn imperiyasymen til tabysyp, sonda yghysqany bayqalady. Olar «kangary» («qanghylar») atauymen VI ghasyrda tarih sahnasynan qayta kórindi.

Syrdariya aumaghynan baryp, HI ghasyrda Ýz (oghyz) elin baghyndyryp, onda Islam dinin ornyqtyrghan Týrki Asyljikterding (turky seldjuk) negizgi kýshi qanly taypasy bolghany belgili, yaghny atau ol kezde «qanly» bolyp ornyqqan. Osy derekter ejelgi Kangiu patshalyghyn jәne VI-HI ghasyrlardaghy qanly taypasyn Asylúya dinastiyasy biylegenin aighaqtaydy. Jetisu qanlylaryndaghy «aq qanly» ruy ejelgi Kangiu patshalyghyn biylegen Asylúya tobynan qalyptasqan, al Syrdariya qanlylaryndaghy týrke ruy Tórgi Asyljik (turky seldjuk) taypasynan irge qalaghan degenimiz jón. Turky Seldjuk-Týrki Asyljik dinastiyasynyng negizin salghan – Mәlik Seldjuk әl-Ghazy degen biyleushi, onyng әkesining lauazymy – Su-bashi, әkesi ólgen song Mәlik Seldjuk әl-Ghazy Su-bashy bolghan. Osyndaghy «Su-bashi» dúrysynda – «Asýi-basy» degen qazaqy atau («Asylýy basshysy» nemese «As dinastiyasynyng basshysy» degen maghynada), ony da «Su-bashi» etken arab әripti jazbalar yqpaly.

Alan men Kavkaz. B.d.d. I ghasyrda Kavkazdy jaulaghan alandardy

(úlan, qytaysha – «lyani») Asylúya taypasynyng «as-túghyr» ruy biyledi, armiyan jazbasy IV ghasyrda alandarda «ash-digor» ruy bolghanyn aighaqtaydy. Arab tarihshysy Ál Masudy alandardyng VII ghasyrda hristian dinin qabyldaghanyn, alayda olardyng IH ghasyrda svyashennikterin Vizantiyagha quyp jiberip eski senimderine auysqanyn, al taudyng arghy jaghyndaghy dalada Úly Búlghariya hany sol jýzjyldyqta Islam dinin qabyldaghanyn jazady. Búlghar hanzadalary «hanasuvegiy», yaghny «han asýy begi» dep atalghany belgili. Demek Úly Búlghariyany biylegen – Asylúya adamdary.

Ál Masudy derekterinen shyghatyn qorytyndy:  Úly Búlghariyada Islam dini ornyghuyna qarsy key hanzadalar Kavkazgha ketip, ondaghy Alan eli biyligin as-túghyr (ash-digor) tobynan tartyp alyp, alandardy eski «tәniri» senimine qaytarghan. Alandar úrpaghy – balqar men qarashay últtary jәne osetinder qúramyndaghy digor toby. Alan elin biylegen sol «búlgharlyq» dinastiya balqar últyn qalyptastyrsa, qarasha halyq, yaghny  qarapayym alandar – qazirgi qarashay últy. Biylikten airylghan ash-digor toby «iyr» halqyn baghyndyryp, osetin últynyng negizin qalady (Ál Masudy alandargha kórshi ir degen halyq otyrghanyn kórsetken jәne osetinderding negizgi bóligi ózin «iron» deytinder).

«Osetiyn» atauy gruzindik «As-etiyn» («as edi») sózinen shyqqanyn ghalymdar dәleldeydi. Yaghni, ir halqyn biylegen as-túghyr (ash-digor) tobyn gruzinder «As-etiyn» dep ataghandyqtan, halyq atauy «Osetiyn» bolyp ornyqty. Qazir osetin últynyng 80 payyzy «iron» dep atalatyn parsytildi etnos, al qalghany – solargha sinip óz týrkitilin  joghalta bastaghan alandyq «digor» toby. Qarashaylar men digorlardyng ýlken bóligi keyingi zamangha deyin balqar tóreleri biyligine jýginip kelgeni belgili. Balqarlardyng sosloviyelik qúrylymy Húng imperiyasy jýiesine óte úqsas, eng biyik biylik «Úlyýi» tórening qolynda. Osy derekter balqar últy alandardy biylegen búlgharlyq Asylúya dinastiyasynan qalyptasqanyn kórsetedi.

Qytay derekteri húndardyng tandauly huyani (qúman) taypasynyng ýlken toby bizding zamanymyzdyng I ghasyrynda (93 jyly delingen) batysqa auyp ketkenin jazady. B.z. I ghasyrynda Qúman (huyani) taypasy ornyqqan ózen Qúman dep atalghanyn rim derekteri rastaydy. Qazir ol ózen Kubani dep atalady. Olardyng bir toby keyingi Atilla zamanynda Qyrymdaghy saq-skiftik urus-sakalban eline ketken, al negizgi bóligi Zakavkazege ketip sonda «qúmyq» degen halyq bolyp qalyptasty. Ál Masudy jazbasy Zakavkazedegi qúmyq halqy H ghasyrda hristian dindi jәne alan biyleushilerine tәueldi bolghanyn aighaqtaydy. Yaghny ejelgi húng halqynyng qúman taypasynan qalyptasqan qúmyq eli Asylúya dinastiyasy biyligin moyyndaudan ainymaghan.  

Qosymsha:

Sol I-III ghasyrlarda batys dalagha ornyqqan Asylúya taypasy qazaqtyn

Jappas taypasyn qalyptastyrghan boluy mýmkin (kórshilerining «jappay as» deuimen «jappas» atauy shyqqan). Al Asylúya taypasynyng shyghys dalada qalghany qonyrat ruy tәrizdi («qaramen» qúdalaspaytyn Shynghyshan әuleti tek qonyrat taypasymen qyz alysyp, qyz beristi, osy jayt qonyrat «aq taypa» ekenin kórsetedi). Jappas pen qonyrat taypalarynyng arghy tegi «Altyn adam» dep kórsetilui sózimizge dәlel. Húng halqynyng alan (úlan) taypasy úrpaqtary da qazaq halqynda saqtaldy. Olar – tarihy derekterde «alan-tanaidy» dep kórsetiletin tana taypasy men qúramynda baytana ruy bar dulat taypasy (alan kósemi Dula esimi keyin «alan» atauy ornyn basqanyn vengr-majarlary deregi kórsetedi).

Kýltóbe qalashyghynyng kangiu-qanly taypasyna esh qatysy joq. Ol

qalashyq – tәjik-parsylardyng tau etegindegi mekeni. Qalashyqtan tabylghan kirpishtegi jazbalarda «kangiu» atauyna jәne kangiu taypasyna qatysty esh derek joqtyghyna qaramastan, Qazaqstan arheology Podushkin ol shahardy kangiulerdiki dep sendiruge tyrysady. Kangiu taypasy sak-skif halqyna jatatynyn ejelgi grek jazbalary kórsetkeni mәlim. Al Resey bolsa saq-skifter – parsy tildiler dep búrmalap keldi. Podushkinning pighyly – Kýltóbede tabylghan parsylyq jazbalardy «kangiu taypasynynki» dep, reseylik sol jalghan tújyrymdy sanamyzgha sinire týsu.

Iron-osetin tili iran tiline tuys ekenin jәne osetinder qúramyndaghy

digor tobynyng alandardan ekenin paydalanghan Resey «Alandar úrpaghy – osetinder, osetin tili (iron tili) parsy-iran tiline tuys, demek alandar irantildi bolghan. Al alan taypasy skiyf-sarmattargha jatady, olay bolsa skiyf-sarmat halqy (saktar) parsytildi bolghan» dep búrmalady. Bir-birin «alan» deytin týrkitildi qarashay men balqarlardyng naghyz alandar ekenin әdeyi kózge ilmedi, ony aitsa bar ótirikterining kýli kókke úshatynyn jaqsy týsindi. Mine, saq-skif halqynyng parsytildiler ekenine Resey dәlel retinde keltiretin osy eki jayt ta negizsiz ekenin kóremiz, «ótirikting qúiryghy – bir tútam» degen osy.

Osy tústa aita keter bir manyzdy jayt: Songhy jyldary qazaqtyng bir tarihshy qyzy Irannan qazaq halqy jayly tyng derek tapqany belgili. Ol H ghasyrda qanly taypasyn qazaq halqynan dep kórsetken irandyq jazbany tapty (ókinishke oray, qazaq tarihy ghylymyn biylep otyrghan orysqúl qazaqtar ol derekti kózge ilmedi, tipti ol jaytty úmyttyrugha kýsh saldy). Mәlik Seldjuk әl-Ghazy – HI ghasyrda Syr boyynan (qazaq dalasynan) baryp oghyz elin baghyndyrghan túlgha, onyng әskerinde qanly taypasy da bolghany belgili.

Irannyng ataqty jyrshysy Ferdausy «Rustam» dastanynda bizding dalada H ghasyrda Qazaq handyghy bolghanyn, onyng at ýstinde nayza ústaghan jauynger halqy QAZAQ dep atalatynyn jazyp ketkeni mәlim. Demek Mәlik Seldjuk әl-Ghazy – Qazaq handyghyn biylegen dinastiya ókili, onyng esimining sonyndaghy «әl-Ghazi» degen sózding dúrysy «әl-ghazaq» bolyp tabylady («qazaqtan» degen maghynada, yaghny «Mәlik Seldjuk qazaqtan» dep atalghan). Arab әripti jazbadaghy «ghazaq» atauyn «ghazi» dep búrmalaghan Resey sayasaty, olar osylaysha «qazaq» atauynyng bolghanyn jasyrdy (kóne jazbada songhy «q» әrpining key jeri óship «i» әrpine úqsap ketkenin paydalanghany týsinikti). Mәlik Asyljik әl-qazaq bastaghan qazaqtar oghyz elin («ýzik», keyin «ýz» dep atalghan taypa-el) baghyndyryp biyledi, ol elde Islam dinin ornatty. Arab jazbalarynda ol elding «bazuh» jәne «ushuk» degen eki toptan túratyny aitylady. «Ushuk», dúrysynda «ýzik» degen sol elding óz atauy, al «bazuh» – «kazah»  degen atau (arabtyng «k» әrpi men «b» әrpining jazylu úqsastyqtaryn paydalanyp «kazah» atauyn «bazuh» etip tariyhqa engizgen Resey sayasaty ekeni dausyz). Tarihshylardyng «seldjuk toby kynyk taypasynan» dep tanyitynyda sózimizge dәlel, óitkeni «qynyq» pen «qazaq» ataulary arapsha jazyluynda óte jaqyn ekeni belgili. «N» men «z» әripteri arapsha jazyluynda óte úqsas, osyny paydalanghan Resey «seldjuk qazaq tobynan» degen derekti «seldjukter qynyq taypasynan» dep búrmalap ketken. Áriyne úzaq ghasyrlar oghyz (ýz) elin biylegendikten olar qazaqtildiliginen airylyp oghyztildiler bolyp ózgergeni týsinikti, osy sebepten Tórgi Asyljikter (turky seldjuk) qalyptastyrghan týrik halqy men oghyzdar úrpaghy týrkimender tili jaqyn bolyp tabylady.

Elbasy Núrsúltan Nazarbaevting «Bolashaqqa baghdar: ruhaniy janghyru» atty maqalasy ayasyndaghy «Tughan jer» baghdarlamasynyng negizgi mәnin ashu ýshin aldaghy uaqytta búl mәselege qayta oralatyn bolamyz.

Bekjan Ádenúly

(Jalghasy bar)

Abai.kz