وتكەن جولى ء"ۇيسىن يمپەرياسىنىڭ بىزگە بەيمالىم بولىپ كەلگەن تاريحى" اتتى ماقالامىزدا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى اياسىنداعى «تۋعان جەر» باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى ءمانى تىم تەرەڭدە، سوناۋ ساق، ءۇيسىن داۋىرىنە دەندەي ەنىپ، تاريحىمىزدى ءتۇپ قوپارا زەرتتەۋدە جاتقانىن ايتقان بولاتىنبىز. بۇگىن دە سول ۇردىستەن جاڭىلماي، عۇن يمپەرياسىن بيلەگەن اسىلۇيا تايپاسى جايلى وقىرماندارعا كەڭ كولەمدى ماقالامىزدى ۇسىنىپ وتىرمىز.

حۋن (عۇن) حالقى ب.د.د. ءىىى مىڭجىلدىقتاعى حۋن-يۋي («حوڭىر ءۇي») تايپاسىنان قالىپتاسقان. حالىقتىڭ ءوز اتاۋى حوڭىر، «ر» دىبىسى جوق قىتاي «حوڭىر ءۇي» اتاۋىن «حۋن-يۋي» دەپ، ياعني «حوڭىر» اتاۋىن «حۋن» دەپ جازبالارىنا ەنگىزگەن. ورىس تىلىندە حوڭىر «حۋنر» دەلىنسە، «ر» دىبىسى جوق قىتايلار حوڭىر حالقىن «حۋن» دەگەن.

ب.د.د. V-IV عاسىرلاردا اتاقتى حۇڭ (حۋن، قازاقشا عۇن) يمپەرياسى قالىپتاستى. يمپەريا بيلىگى "سيليۋان-دي" تايپاسىندا بولدى. حۇڭدار 24 تايپالى حالىق، «سيليۋان-دي»، «حۋيان»، «ليان»، «سيۋيبۋ» دەگەن 4 تايپا مەملەكەت بيلىگىندە ءوز ورىندارى بار تاڭداۋلى «اق» تايپالار، قالعان 20-سى – ءوز كوسەمى مەن جاساعى بار قاراپايىم تايپالار. بيلەۋشى  "سيليۋان-دي" تايپاسى تەك تاڭداۋلى 3 تايپامەن عانا قىز الىسىپ، بەرىسكەن. بيلىك جۇيەسىندەگى مانساپتاردى تاڭداۋلى 4 تايپا ءوزارا بولىسكەن، ەڭ جوعارعى پاتشالىق بيلىك «شانيۋ» تەك «سيليۋان-دي» تايپاسىنا تيەسىلى بولسا، «سيۋيبۋ» تايپاسى مەملەكەتتىڭ سوت جۇيەسىن قولىندا ۇستاعان. قىتاي ءتىلىنىڭ بىلىكتى مامانى وڭداسىن بيتانوۆتىڭ كومەگىمەن «حۋيان» – قۇمان تايپاسى، «ليان» – ۇلان (الان) تايپاسى، «سيۋيبۋ» ءسۇربورى تايپاسى ەكەنىن انىقتادىق ء(سۇربورى – اتاقتى «كوكبورى» تايپاسى، قازاقتا «كوك اسپان» مەن «سۇر اسپان» ماعىنالاس). ال بيلەۋشى "سيليۋان-دي" "اسىلۇياڭ-دار" دەگەن تايپا بولىپ شىقتى، ياعني «اسىلۇياڭ» دەپ اتالعان (حۇڭدىق "دار" جالعاۋىن قىتاي "دي" دەپ قىسقارتىپ جىبەرگەن). بيلەۋشى تايپانىڭ ادامدارىن «اسىلۇياڭ-دار» دەيتىنىن ەستىگەن قىتاي ونى «سيليۋان-دي» دەپ كورسەتكەن. دەمەك، حۇڭ يمپەرياسىن بيلەگەن تايپا اتاۋى – اسىلۇيا.

لەۆ گۋميلەۆتىڭ قىتاي دەرەكتەرىندە مىناداي جولدار بار: «قىتاي بيلىگى ءى عاسىردا حۋيان تايپاسىنىڭ ءبىر وكىلىن الداپ شاقىرىپ، ونى شانيۋ ەتىپ سايلاۋعا تىرىسقان، الايدا ول ادامنىڭ ءوزى دە، تايپاسى دا وعان كونبەگەن». وندا بارشا حۇڭ حالقى تەك سيليۋان تايپاسى ادامىن عانا شانيۋ دەپ مويىنداعانى جازىلعان. قىتاي يمپەرياسى حۇڭداردىڭ بيلەۋشى ديناستياسىنىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە، ىڭعايى كەلسە بيلەۋشى ءتورت تايپا اراسىنا «سىنا» قاعۋعا تىرىستى. ويتكەنى قىتاي يمپەرياسى قالايدا حۇڭ يمپەرياسىن السىرەتۋگە مۇددەلى بولدى. سوندىقتان «مودە اكەسى توۋماندى ءولتىرىپ، بيلىككە كەلگەن» دەگەن قىتاي دەرەگىنە سەنە بەرۋ ورىنسىز.

جوعارىدا قىتاي جازبالارى حۇڭ اتاۋىن تاريحقا وزگەرتىپ ەنگىزگەنىن ايتتىق. سەبەبى قىتاي تىلىندە «ر» دىبىسى بولماۋىندا جانە كەي ارىپتەردىڭ وزگەشە دىبىستالۋىندا دەدىك. مىسالى، قىتاي ءتىلى زاڭدىلىعىنا سايكەس قازاق – حاساكى, ساق – ساكى, وشاق – يۋەچجاكى, حوڭىرمىن حۋنمۋنى دەپ دىبىستالۋى ءتيىس. الايدا قىتاي بوتەن اتاۋلاردى «قىسقارتقىش»، ماسەلەن ولاردىڭ جازبالارىنا قازاق – حاسا، ساق – سي، وشاق – يۋەچجي، حوڭىرمىن حۋنمو بولىپ ەنگەن. مۇحيات زەردەلەگەن ادامعا مودە ەسىمى «مۇدە»، ونىڭ اكەسىنىڭ توۋمان ەسىمى «تاۋماڭ»، ال شانيۋ «ءشىڭۇي» ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ول ەسىمدەر مەن اتاۋلار حۇڭداردىكى، ال حۇڭدار تۇركىتىلدى بولعانى بەلگىلى. شانيۋ يمپەريا بيلەۋشىسى، ونى «ءشىڭۇي» دەپ تۇزەسەك، ماعىناسى ناعىز پاتشاعا لايىق اتاۋ بولىپ شىعادى («شىڭ» – ۆەرشينا، ال «ءۇي» – دوم، ءشىڭۇي – ۆىسوچايشي دوم), ءشىڭۇي – «ءحانۇي» نەمەسە «ءپاتشاۇي» دەگەن ماعىنادا. دەمەك، قىتاي جازباسىنداعى «شانيۋ» – حۇڭ تىلىندە «ءشىڭۇي». قىتاي جىلناماسى ءشىڭۇي تۋىستارى (حانزادالار) «شىعىس دجۋك حانزاداسى» جانە «باتىس دجۋك حانزاداسى» دەپ ەكىگە بولىنەتىنىن كورسەتەدى. ونداعى «دجۋك» دەگەنى «جىك» – قازىرگى «رۋ» ورنىندا قولدانىلعان ءسوز. بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، «شىعىس رۋ حانزاداسى» جانە «باتىس رۋ حانزاداسى» بولادى. قازاقتىڭ «جىك-جىككە بولىنبە» دەگەن ءسوزى «رۋعا بولىنبە» دەگەن ماعىنادا ءالى دە ايتىلادى. مىسالى، «سەلدجۋك»، دۇرىسىندا – «اسىلجىك»، ال «بوردجيگين» «بورىجىگىڭ» بولادى («جىك» پەن «جىگىڭ» – «رۋ» مەن «رۋىڭ» ماعىناسىندا). جىگىت ءسوزى دە «جىك ەتى» اتاۋىنان قالىپتاسقان، وزبەك، تۇركىمەن، ازەربايجاندار ەتتى «گۋش» (كۇش) دەيدى، قازاقشا «بۇلشىق ەت» ءسوزى دە «كۇش» دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني ول زاماندا جىكتىڭ (رۋدىڭ) بۇلشىق ەتتى جاستارىن «جىك ەت» («رۋ كۇشى») دەپ اتاعان، ودان «جىگىت» ءسوزى قالىپتاسقان. وسى دەرەكتەر ەرتەدە «رۋ» ءسوزى ورنىندا «جىك» اتاۋى قولدانىلعانىن ايعاقتايدى.  

اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ حالقى قازاق ەكەنىن، ياعني قازاق حۇڭ حالقىنىڭ ۇزىلمەگەن جالعاسى ەكەنىن وسى «اسىلۇيا» اتاۋىنىڭ حۋن-حۇڭدار زامانىنان ەش وزگەرمەي «قازاقى» كۇيدە بىزگە جەتۋى ايقىن دالەلدەيدى. ونىڭ ۇستىنە مەملەكەت ورتالىعىن، ياعني بيلەۋشىلەر وتىراتىن مەكەندى قازاق «استانا» دەپ اتايدى، ول «اس-ستانى» اتاۋىنان قالىپتاسقان. بارشا تۇركىلىك ۇلتتار مەملەكەت اتاۋىنا «ستان» ءسوزىن قوسىپ اتايدى، ارعى تەگى قازاقتان بولعان ورىس ءتىلدى كازاكتار دا جورىققا جينالار ورىندى «ستان» دەيدى (تىلدەرى سلاۆياندالعاندا ول «ستانيتسا» بولىپ وزگەرگەن). ال تورگى اسىلجىكتەر (تيۋركي سەلدجۋك) كونستانتينوپول قالاسىن باسىپ الىپ، ونى «يستانبۋل» دەپ اتادى. ونىسى «ۇستان بول»، ياعني «ءبىز قول ۇستاسىپ، جينالاتىن ورتالىق بول» دەگەن ماعىنادا. وسى دەرەكتەر «ستان» اۋەلدە «ۇستان» بولعانىن، ونىڭ ماعىناسى «قول ۇستاسىپ جينالار ورىن» ەكەنىن كورسەتەدى. ياعني قازاقستان – قازاقتار قول ۇستاناتىن (جينالاتىن) جەر، تاتارستان – تاتارلار قول ۇستاناتىن (جينالاتىن) جەر ماعىناسىندا. سوندا بيلەۋشى اس ادامدارى وتىرعان ورتالىقتى قازاق حالقى «اس-ستانى» دەپ اتاعانىن، وسى اتاۋ كەيىن «استانا» بولىپ ورنىققانىن اڭعارامىز.

وعىز ەلىن ءحى عاسىردا بيلەگەن، سوسىن وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان اسىلجىك ديناستياسى اتاۋى اراب ءارىپتى جازبالار ىقپالىمەن «سەلدجۋك» بولىپ وزگەردى. اسىلجىك (سەلدجۋك) حانزادالارى مەن كەيىنگى شىڭعىسحان ۇرپاقتارى «سۇلتان» دەپ اتالدى، ول اتاۋ اۋەلدە «اسىلدان» بولعان. ولار اسىلۇيا ديناستياسىنان بولعاندىقتان «اسىلدان» دەپ اتالعان، كەيىن اراب ءارىپتى جازبالار ىقپالىمەن الدىڭعى «ا» ءتۇسىپ قالىپ، «سۇلتان» بولىپ وزگەرىپ كەتكەن.

اسىلجىكتەر (سەلدجۋك) ءVى عاسىردا تۇركى قاعاناتىن ورناتقان تيۋركي اشينا رۋىنان تارايدى. تيۋركي اشينا رۋىن قىتايلار «تۋگە اسيان-شە» دەپ جازادى. ولار ءىV عاسىردا وردوستاعى حۇڭداردى بيلەگەن، سوسىن V عاسىردا التايعا اۋىپ كەلگەن. «تۋگە اسيان-شە» دۇرىسىندا – «تورگى اسۇياڭ-شى» («اسۇياڭ-شى» - «اسىلۇيا ديناستياسىنان»، ال «تورگى» – جوعارى توردەگى رۋ، ياعني «بيلەۋشى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى). ياعني، «تيۋركي اشينا» – اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ «تورگى» دەگەن رۋى. تورگى اسۇياڭشى اتاۋىن «ر» دىبىسى جوق قىتاي «تۋگە اسيان-شە» ەتسە، يران-اراب جازبالارى «تيۋرك اشينا» ەتىپ تاريحقا ەنگىزدى. ال «تيۋرگەش» – «تيۋرك اشينا» اتاۋىنىڭ قىسقارعان نۇسقاسى. دەمەك، ورتا ازيانى ءVىى عاسىردا بيلەگەن تۇرگەش توبى دا تورگى اسۇياڭشى – تيۋرك اشينا ديناستياسىنان بولىپ تابىلادى.

ەۋروپانى ءىV عاسىردا تىتىرەتكەن اتتيلا (اتتىلى) پاتشانىڭ اتاسى بالامير ء(بالامىر) ەجەلگى حۋن يمپەرياسىن ورناتقان مۇدە (مودە) ءشىڭۇيدىڭ (شانيۋ) 15-ءشى ۇرپاعى ەكەنىن عالىمدار انىقتاعان. ياعني اتيللا پاتشا دا – اسىلۇيا ۇرپاعى. سول اتيللا بيلەگەن ايماقتا ءVىى عاسىر مەن ءحى عاسىر اراسىندا ۇلى بۇلعار يمپەرياسى ءومىر ءسۇردى. ونىڭ ءحى عاسىردا ۆيزانتياعا باعىنعان ايماعىنداعى حالقى (بۇلعارلار) ءحىى عاسىردا حريستيان ءدىنىن قابىلداۋ ارقىلى «بولگار» دەگەن ۇلتقا اينالعان. ولاردىڭ اسەان دەگەن رۋى باس بولىپ ۆيزانتيادان بوستاندىق الىپ، سول جۇزجىلدىقتا بولگارسكوە تسارستۆو مەملەكەتىن ورناتتى. وسى بيلەۋشى «اسەان» رۋى «اسۇياڭ» بولۋى ابدەن مۇمكىن. بولگاريا تاريحىندا بيلەۋشىلەر اۋەلدە «حاناسيۋۆەگي» دەگەن ماعىناسى بەلگىسىز اتاۋمەن اتالعانى، سوسىن «كنياز» دەلىنىپ، كەيىن بولگار پاتشالىعى ورناعاندا «تسار» اتاۋى ورنىققانى ايتىلعان. مۇنداعى «حاناسيۋۆەگي» دۇرىسىندا «حان ءاسۇي بەگى» ەكەنى انىق كورىنىپ تۇر. دەمەك، بولگارلاردىڭ تۇركىتىلدى اتالارى – بۇلعارلار حاننىڭ تۋىستارىن، ياعني حانزادالاردى «حان ءاسۇي بەگى» دەگەن. وسى «حان ءاسۇي بەگى» اتاۋىنداعى «ءاسۇي» ۇلى بۇلعار پاتشالىعىن بيلەگەن اسىلۇيا ديناستياسى وكىلدەرى ەكەنىن راستايدى. بولگارسكوە تسارستۆو مەملەكەتىن ورناتقان اسەان (اسۇياڭ) رۋى مەن بولگار تاريحىندا كورسەتىلەتىن اسپارۋح حان ەسىمى دە ءسوزىمىزدىڭ دالەلى.

كەيىنگى جىلدارى وزبەك عالىمدارى يبن باتۋتا جازباسىن تۇپنۇسقاسىنان وزبەكشەگە اۋداردى. ولار التىن وردا استاناسى تۇپنۇسقادا «اس-ساراي» ەكەنىن دالەلدەپ وتىر. دەمەك، شىڭعىسحان نەگىزىن سالعان التىن وردانىڭ استاناسى، رەسەي ايتقانداي، «اق ساراي» ەمەس، «اس ساراي» دەگەن قالا ەكەن. حۇڭ يمپەرياسىن بيلەگەن ادام «ءشىڭۇي» (شانيۋ) دەپ اتالدى، ال شىڭعىسحاننىڭ ءوز ەسىمى – تەمىرشىڭ («ر» دىبىسى جوق قىتاي «تيمۋچين» دەگەن). تەمىرشىڭ مەن شىڭعىسحان دەگەن ەكى ەسىمدە دە «شىڭ» ءسوزى بولۋى بەكەر ەمەس، «شىڭ» – شىڭعىسحاننىڭ ەجەلگى حۇڭ يمپەرياسىن ورناتقان مۇدە ءشىڭۇيدىڭ ۇرپاعى ەكەنىن كورسەتەدى.

شىڭعىسحان ۇستانعان «كونستيتۋتسيا» «ياسسى» دەپ جازىلادى. ال ونىڭ دۇرىسى «اسسى» بولۋى مۇمكىن. شىڭعىسحان ۇستانعان ءتارتىپ – «اس ءداستۇرى»، ياعني اسىلۇيا ديناستياسى قالىپتاستىرعان «كونستيتۋتسيا» بولىپ تابىلادى. ول بيلىككە كەلگەن سوڭ تەمىرشىڭ ەسىمىن شىڭعىسحان دەپ وزگەرتتى، ونىڭ سەبەبى بەلگىسىز. بىراق شىڭعىسحان ەسىمىنىڭ دۇرىسى «شىڭ-اس-حان» دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ماعىناسى. «شىڭ» دارەجەلى، «اس» ۇرپاعى بولعان «حان». ونىڭ شىڭاسحان ەسىمىن شىڭعىسحان ەتكەن وزگە ءتىلدى جازبالار ىقپالى ەكەنى انىق.

سونىمەن، حۇڭ يمپەرياسىن بيلەگەن – اسىلۇيا تايپاسى. وسى تايپا ۇرپاقتارى بارلىق تۇركىلىك ەلدەردى، ءتىپتى ەۋرازيالىق مەملەكەتتەردى كەم دەگەندە 20 عاسىرعا دەيىن بيلەگەن. ناقتى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك:

كانگيۋ (قاڭلى) مەملەكەتى. ەجەلگى گرەك تاريحشىلارى دەرەكتەرىندە

كانگيۋ تايپاسى ساق-سكيف حالقىنان ەكەنى جازىلادى. قىتاي دەرەكتەرى ب.د.د. ءىى عاسىردا كانگيۋ تايپاسى فەرعانا ويپاتىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى تاۋلى ايماقتا وتىرعانىن، ولارعا كورشى حۇڭداردىڭ الان (ۇلان) تايپاسى بارىن باياندايدى. وسى جازباداعى «كانگيۋ» ءسوزىن «قاڭعى-ءۇي» دەيمىز، ويتكەنى، دالانى تاستاپ تاۋعا «قاڭعىپ» كەتكەندىكتەن، وزگە ساقتار «قاڭعى-ءۇي» دەپ اتاعان. ولار سول تاۋدا وتىرىپ حۋن يمپەرياسى ىقپالىنا تۇسكەنىن، ولارمەن الان (ۇلان-ليان) تايپاسى ارالاس وتىرعانى بايقاتادى. ب.د.د. ءى عاسىردا ولار قازىرگى قازاق دالاسىنداعى ساق حالقى بيلىگىن قولىنا الىپ، كانگيۋ پاتشالىعىن ورناتتى، ال بۇل حۋن يمپەرياسى كومەگىمەن ىسكە استى. قىتاي دەرەكتەرى كانگيۋ پاتشالىعى حۋن يمپەرياسىنا تولىق تاۋەلدى بولعانىن دالەلدەيدى. ونى لەۆ گۋميلەۆ تە قىتاي دەرەكتەرىمەن انىقتاپ كورسەتكەن. قىتاي دەرەكتەرى كانگيۋ مەملەكەتى «اش دالادا» ورنالاسقانىن جانە ءۇيسۇن مەملەكەتىمەن كورشى ءارى جاۋ بولعانىن راستايدى. ال رەسەي تاريحتى بۇرمالاۋ نيەتىمەن «اش دالانى» ءمىرزاشول دەپ كورسەتتى، دۇرىسىندا ول بەتپاقدالا. وسى دەرەكتەردەن كانگيۋ پاتشالىعى ايماعى بەتپاقدالادان باستالىپ، سولتۇستىككە قاراي سوزىلىپ جاتقانىن، ءۇيسۇن يمپەرياسى شەكاراسى سول زاماندا ارال تەڭىزىنە قۇيعان شۋ وزەنى مەن بالقاش كولى بويىندا جاتقانىن بايقاتادى. قاڭلى تايپاسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن جەتىسۋ مەن ارال (سىرداريا) ايماعىندا وتىرۋىدا سول زامانداردان قالىپتاسقان دەۋ ورىندى.

ءۇيسۇن پاتشالىعى ب.د.د. ءى عاسىردان باستاپ قىتاي يمپەرياسى ىقپالىندا بولدى، ياعني، كانگيۋ مەن ءۇيسۇن مەملەكەتتەرىنىڭ جاۋلىعى حۇڭ (حۋن) يمپەرياسى مەن قىتاي يمپەرياسى جاۋلىعىمەن تىعىز بايلانىستى. حۇڭ يمپەرياسىندا بۇلىك شىعارعان حانزادانىڭ كانگيۋ پاتشالىعىنا بارىپ بوي تاسالاعانىن دالەلدەيتىن قۇجاتتار بار. حۇڭ يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋى بيلىككە تالاسقان حانزادالار بۇلىگىنەن باستالدى، قاڭعىۇي تايپاسىنىڭ بۇلىكشى حانزادانى قولداعانىن ءشىڭۇي اۋلەتى كەشىرمەگەن ءتارىزدى. ويتكەنى، حۇڭ يمپەرياسى ىدىراپ، حالقى ءى عاسىردا ءبىزدىڭ دالاعا كەلگەننەن كەيىن كانگيۋ پاتشالىعى تاريح ساحناسىنان كورىنبەي كەتتى. بيلىكتەن ايرىلعان قاڭعىۇي تايپاسى كەشەگى جاۋى ءۇيسۇن يمپەرياسىمەن ءتىل تابىسىپ، سوندا ىعىسقانى بايقالادى. ولار «كانگارى» («قاڭعىلار») اتاۋىمەن ءVى عاسىردا تاريح ساحناسىنان قايتا كورىندى.

سىرداريا اۋماعىنان بارىپ، ءحى عاسىردا ءۇز (وعىز) ەلىن باعىندىرىپ، وندا يسلام ءدىنىن ورنىقتىرعان تۇركى اسىلجىكتەردىڭ (تيۋركي سەلدجۋك) نەگىزگى كۇشى قاڭلى تايپاسى بولعانى بەلگىلى، ياعني اتاۋ ول كەزدە «قاڭلى» بولىپ ورنىققان. وسى دەرەكتەر ەجەلگى كانگيۋ پاتشالىعىن جانە ءVى-ءحى عاسىرلارداعى قاڭلى تايپاسىن اسىلۇيا ديناستياسى بيلەگەنىن ايعاقتايدى. جەتىسۋ قاڭلىلارىنداعى «اق قاڭلى» رۋى ەجەلگى كانگيۋ پاتشالىعىن بيلەگەن اسىلۇيا توبىنان قالىپتاسقان، ال سىرداريا قاڭلىلارىنداعى تۇركە رۋى تورگى اسىلجىك (تيۋركي سەلدجۋك) تايپاسىنان ىرگە قالاعان دەگەنىمىز ءجون. تيۋركي سەلدجۋك-تۇركى اسىلجىك ديناستياسىنىڭ نەگىزىن سالعان – مالىك سەلدجۋك ءال-عازي دەگەن بيلەۋشى، ونىڭ اكەسىنىڭ لاۋازىمى – سيۋ-باشي، اكەسى ولگەن سوڭ مالىك سەلدجۋك ءال-عازي سيۋ-باشي بولعان. وسىنداعى «سيۋ-باشي» دۇرىسىندا – «ءاسۇي-باسى» دەگەن قازاقى اتاۋ («ءاسىلۇي باسشىسى» نەمەسە «اس ديناستياسىنىڭ باسشىسى» دەگەن ماعىنادا), ونى دا «سيۋ-باشي» ەتكەن اراب ءارىپتى جازبالار ىقپالى.

الان مەن كاۆكاز. ب.د.د. ءى عاسىردا كاۆكازدى جاۋلاعان الانداردى

(ۇلان، قىتايشا – «ليان») اسىلۇيا تايپاسىنىڭ «اس-تۇعىر» رۋى بيلەدى، ارميان جازباسى ءىV عاسىردا الانداردا «اش-ديگور» رۋى بولعانىن ايعاقتايدى. اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي الانداردىڭ ءVىى عاسىردا حريستيان ءدىنىن قابىلداعانىن، الايدا ولاردىڭ ءىح عاسىردا سۆياششەننيكتەرىن ۆيزانتياعا قۋىپ جىبەرىپ ەسكى سەنىمدەرىنە اۋىسقانىن، ال تاۋدىڭ ارعى جاعىنداعى دالادا ۇلى بۇلعاريا حانى سول جۇزجىلدىقتا يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن جازادى. بۇلعار حانزادالارى «حاناسيۋۆەگي»، ياعني «حان ءاسۇي بەگى» دەپ اتالعانى بەلگىلى. دەمەك ۇلى بۇلعاريانى بيلەگەن – اسىلۇيا ادامدارى.

ءال ماسۋدي دەرەكتەرىنەن شىعاتىن قورىتىندى:  ۇلى بۇلعاريادا يسلام ءدىنى ورنىعۋىنا قارسى كەي حانزادالار كاۆكازعا كەتىپ، ونداعى الان ەلى بيلىگىن اس-تۇعىر (اش-ديگور) توبىنان تارتىپ الىپ، الانداردى ەسكى «ءتاڭىرى» سەنىمىنە قايتارعان. الاندار ۇرپاعى – بالقار مەن قاراشاي ۇلتتارى جانە وسەتيندەر قۇرامىنداعى ديگور توبى. الان ەلىن بيلەگەن سول «بۇلعارلىق» ديناستيا بالقار ۇلتىن قالىپتاستىرسا، قاراشا حالىق، ياعني  قاراپايىم الاندار – قازىرگى قاراشاي ۇلتى. بيلىكتەن ايرىلعان اش-ديگور توبى «ير» حالقىن باعىندىرىپ، وسەتين ۇلتىنىڭ نەگىزىن قالادى ء(ال ماسۋدي الاندارعا كورشى ير دەگەن حالىق وتىرعانىن كورسەتكەن جانە وسەتيندەردىڭ نەگىزگى بولىگى ءوزىن «يرون» دەيتىندەر).

«وسەتين» اتاۋى گرۋزيندىك «اس-ەتين» («اس ەدى») سوزىنەن شىققانىن عالىمدار دالەلدەيدى. ياعني، ير حالقىن بيلەگەن اس-تۇعىر (اش-ديگور) توبىن گرۋزيندەر «اس-ەتين» دەپ اتاعاندىقتان، حالىق اتاۋى «وسەتين» بولىپ ورنىقتى. قازىر وسەتين ۇلتىنىڭ 80 پايىزى «يرون» دەپ اتالاتىن ءپارسىتىلدى ەتنوس، ال قالعانى – سولارعا ءسىڭىپ ءوز تۇركىتىلىن  جوعالتا باستاعان الاندىق «ديگور» توبى. قاراشايلار مەن ديگورلاردىڭ ۇلكەن بولىگى كەيىنگى زامانعا دەيىن بالقار تورەلەرى بيلىگىنە جۇگىنىپ كەلگەنى بەلگىلى. بالقارلاردىڭ سوسلوۆيەلىك قۇرىلىمى حۇڭ يمپەرياسى جۇيەسىنە وتە ۇقساس، ەڭ بيىك بيلىك «ءۇلىۇي» تورەنىڭ قولىندا. وسى دەرەكتەر بالقار ۇلتى الانداردى بيلەگەن بۇلعارلىق اسىلۇيا ديناستياسىنان قالىپتاسقانىن كورسەتەدى.

قىتاي دەرەكتەرى حۇڭداردىڭ تاڭداۋلى حۋيان (قۇمان) تايپاسىنىڭ ۇلكەن توبى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ I عاسىرىندا (93 جىلى دەلىنگەن) باتىسقا اۋىپ كەتكەنىن جازادى. ب.ز. ءى عاسىرىندا قۇمان (حۋيان) تايپاسى ورنىققان وزەن قۇمان دەپ اتالعانىن ريم دەرەكتەرى راستايدى. قازىر ول وزەن كۋبان دەپ اتالادى. ولاردىڭ ءبىر توبى كەيىنگى اتيللا زامانىندا قىرىمداعى ساق-سكيفتىك ۋرۋس-ساكالبان ەلىنە كەتكەن، ال نەگىزگى بولىگى زاكاۆكازەگە كەتىپ سوندا «قۇمىق» دەگەن حالىق بولىپ قالىپتاستى. ءال ماسۋدي جازباسى زاكاۆكازەدەگى قۇمىق حالقى ح عاسىردا حريستيان ءدىندى جانە الان بيلەۋشىلەرىنە تاۋەلدى بولعانىن ايعاقتايدى. ياعني ەجەلگى حۇڭ حالقىنىڭ قۇمان تايپاسىنان قالىپتاسقان قۇمىق ەلى اسىلۇيا ديناستياسى بيلىگىن مويىنداۋدان اينىماعان.  

قوسىمشا:

سول ءى-ءىىى عاسىرلاردا باتىس دالاعا ورنىققان اسىلۇيا تايپاسى قازاقتىڭ

جاپپاس تايپاسىن قالىپتاستىرعان بولۋى مۇمكىن (كورشىلەرىنىڭ «جاپپاي اس» دەۋىمەن «جاپپاس» اتاۋى شىققان). ال اسىلۇيا تايپاسىنىڭ شىعىس دالادا قالعانى قوڭىرات رۋى ءتارىزدى («قارامەن» قۇدالاسپايتىن شىڭعىسحان اۋلەتى تەك قوڭىرات تايپاسىمەن قىز الىسىپ، قىز بەرىستى، وسى جايت قوڭىرات «اق تايپا» ەكەنىن كورسەتەدى). جاپپاس پەن قوڭىرات تايپالارىنىڭ ارعى تەگى «التىن ادام» دەپ كورسەتىلۋى سوزىمىزگە دالەل. حۇڭ حالقىنىڭ الان (ۇلان) تايپاسى ۇرپاقتارى دا قازاق حالقىندا ساقتالدى. ولار – تاريحي دەرەكتەردە «الان-تانايدى» دەپ كورسەتىلەتىن تانا تايپاسى مەن قۇرامىندا بايتانا رۋى بار دۋلات تايپاسى (الان كوسەمى دۋلا ەسىمى كەيىن «الان» اتاۋى ورنىن باسقانىن ۆەنگر-ماجارلارى دەرەگى كورسەتەدى).

كۇلتوبە قالاشىعىنىڭ كانگيۋ-قاڭلى تايپاسىنا ەش قاتىسى جوق. ول

قالاشىق – تاجىك-پارسىلاردىڭ تاۋ ەتەگىندەگى مەكەنى. قالاشىقتان تابىلعان كىرپىشتەگى جازبالاردا «كانگيۋ» اتاۋىنا جانە كانگيۋ تايپاسىنا قاتىستى ەش دەرەك جوقتىعىنا قاراماستان، قازاقستان ارحەولوگى پودۋشكين ول شاھاردى كانگيۋلەردىكى دەپ سەندىرۋگە تىرىسادى. كانگيۋ تايپاسى ساك-سكيف حالقىنا جاتاتىنىن ەجەلگى گرەك جازبالارى كورسەتكەنى ءمالىم. ال رەسەي بولسا ساق-سكيفتەر – پارسى تىلدىلەر دەپ بۇرمالاپ كەلدى. پودۋشكيننىڭ پيعىلى – كۇلتوبەدە تابىلعان پارسىلىق جازبالاردى «كانگيۋ تايپاسىنىڭكى» دەپ، رەسەيلىك سول جالعان تۇجىرىمدى سانامىزعا سىڭىرە ءتۇسۋ.

يرون-وسەتين ءتىلى يران تىلىنە تۋىس ەكەنىن جانە وسەتيندەر قۇرامىنداعى

ديگور توبىنىڭ الانداردان ەكەنىن پايدالانعان رەسەي «الاندار ۇرپاعى – وسەتيندەر، وسەتين ءتىلى (يرون ءتىلى) پارسى-يران تىلىنە تۋىس، دەمەك الاندار ءيرانتىلدى بولعان. ال الان تايپاسى سكيف-سارماتتارعا جاتادى، ولاي بولسا سكيف-سارمات حالقى (ساكتار) ءپارسىتىلدى بولعان» دەپ بۇرمالادى. ءبىر-ءبىرىن «الان» دەيتىن تۇركىتىلدى قاراشاي مەن بالقارلاردىڭ ناعىز الاندار ەكەنىن ادەيى كوزگە ىلمەدى، ونى ايتسا بار وتىرىكتەرىنىڭ كۇلى كوككە ۇشاتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. مىنە، ساق-سكيف حالقىنىڭ پارسىتىلدىلەر ەكەنىنە رەسەي دالەل رەتىندە كەلتىرەتىن وسى ەكى جايت تا نەگىزسىز ەكەنىن كورەمىز، «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى – ءبىر تۇتام» دەگەن وسى.

وسى تۇستا ايتا كەتەر ءبىر ماڭىزدى جايت: سوڭعى جىلدارى قازاقتىڭ ءبىر تاريحشى قىزى يراننان قازاق حالقى جايلى تىڭ دەرەك تاپقانى بەلگىلى. ول ح عاسىردا قاڭلى تايپاسىن قازاق حالقىنان دەپ كورسەتكەن يراندىق جازبانى تاپتى (وكىنىشكە وراي، قازاق تاريحي عىلىمىن بيلەپ وتىرعان ورىسقۇل قازاقتار ول دەرەكتى كوزگە ىلمەدى، ءتىپتى ول جايتتى ۇمىتتىرۋعا كۇش سالدى). مالىك سەلدجۋك ءال-عازي – ءحى عاسىردا سىر بويىنان (قازاق دالاسىنان) بارىپ وعىز ەلىن باعىندىرعان تۇلعا، ونىڭ اسكەرىندە قاڭلى تايپاسى دا بولعانى بەلگىلى.

يراننىڭ اتاقتى جىرشىسى فەرداۋسي «رۋستام» داستانىندا ءبىزدىڭ دالادا ح عاسىردا قازاق حاندىعى بولعانىن، ونىڭ ات ۇستىندە نايزا ۇستاعان جاۋىنگەر حالقى قازاق دەپ اتالاتىنىن جازىپ كەتكەنى ءمالىم. دەمەك مالىك سەلدجۋك ءال-عازي – قازاق حاندىعىن بيلەگەن ديناستيا وكىلى، ونىڭ ەسىمىنىڭ سوڭىنداعى «ءال-عازي» دەگەن ءسوزدىڭ دۇرىسى «ءال-عازاق» بولىپ تابىلادى («قازاقتان» دەگەن ماعىنادا، ياعني «مالىك سەلدجۋك قازاقتان» دەپ اتالعان). اراب ءارىپتى جازباداعى «عازاق» اتاۋىن «عازي» دەپ بۇرمالاعان رەسەي ساياساتى، ولار وسىلايشا «قازاق» اتاۋىنىڭ بولعانىن جاسىردى (كونە جازبادا سوڭعى «ق» ءارپىنىڭ كەي جەرى ءوشىپ «ي» ارپىنە ۇقساپ كەتكەنىن پايدالانعانى تۇسىنىكتى). مالىك اسىلجىك ءال-قازاق باستاعان قازاقتار وعىز ەلىن («ۇزىك»، كەيىن «ءۇز» دەپ اتالعان تايپا-ەل) باعىندىرىپ بيلەدى، ول ەلدە يسلام ءدىنىن ورناتتى. اراب جازبالارىندا ول ەلدىڭ «بازۋح» جانە «ۋشۋك» دەگەن ەكى توپتان تۇراتىنى ايتىلادى. «ۋشۋك»، دۇرىسىندا «ۇزىك» دەگەن سول ەلدىڭ ءوز اتاۋى، ال «بازۋح» – «كازاح»  دەگەن اتاۋ (ارابتىڭ «ك» ءارپى مەن «ب» ءارپىنىڭ جازىلۋ ۇقساستىقتارىن پايدالانىپ «كازاح» اتاۋىن «بازۋح» ەتىپ تاريحقا ەنگىزگەن رەسەي ساياساتى ەكەنى داۋسىز). تاريحشىلاردىڭ «سەلدجۋك توبى كىنىك تايپاسىنان» دەپ تانىيتىنىدا سوزىمىزگە دالەل، ويتكەنى «قىنىق» پەن «قازاق» اتاۋلارى اراپشا جازىلۋىندا وتە جاقىن ەكەنى بەلگىلى. «ن» مەن «ز» ارىپتەرى اراپشا جازىلۋىندا وتە ۇقساس، وسىنى پايدالانعان رەسەي «سەلدجۋك قازاق توبىنان» دەگەن دەرەكتى «سەلدجۋكتەر قىنىق تايپاسىنان» دەپ بۇرمالاپ كەتكەن. ارينە ۇزاق عاسىرلار وعىز ء(ۇز) ەلىن بيلەگەندىكتەن ولار قازاقتىلدىلىگىنەن ايرىلىپ وعىزتىلدىلەر بولىپ وزگەرگەنى تۇسىنىكتى، وسى سەبەپتەن تورگى اسىلجىكتەر (تيۋركي سەلدجۋك) قالىپتاستىرعان تۇرىك حالقى مەن وعىزدار ۇرپاعى تۇركىمەندەر ءتىلى جاقىن بولىپ تابىلادى.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى اياسىنداعى «تۋعان جەر» باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى ءمانىن اشۋ ءۇشىن الداعى ۋاقىتتا بۇل ماسەلەگە قايتا ورالاتىن بولامىز.

بەكجان ادەنۇلى

(جالعاسى بار)

Abai.kz