Temeki tartatyn 13-15 jas aralyghyndaghy jasóspirimder sany byltyr jyl sonynda 120 myng bolatyn, búl kórsetkish nebary 4-5 aidyng ishinde 140 myngha deyin ósipti. Ókinishtisi sol, elimizde 8 jastan bastap sausaghyna shylym qystyrghan býldirshinder bar. Búl resmy derek. Al beyresmy derekterding búdan birneshe esege soraqy bolary sózsiz. Al Qazaqstandaghy temeki kompaniyalary tapqan as ta tók paydanyng 80-90 payyzy memlekettik budjetting emes, shet memleketterding qanjyghasynda.

Temeki tartatyn 13-15 jas aralyghyndaghy jasóspirimder sany byltyr jyl sonynda 120 myng bolatyn, búl kórsetkish nebary 4-5 aidyng ishinde 140 myngha deyin ósipti. Ókinishtisi sol, elimizde 8 jastan bastap sausaghyna shylym qystyrghan býldirshinder bar. Búl resmy derek. Al beyresmy derekterding búdan birneshe esege soraqy bolary sózsiz. Al Qazaqstandaghy temeki kompaniyalary tapqan as ta tók paydanyng 80-90 payyzy memlekettik budjetting emes, shet memleketterding qanjyghasynda.
Juyrda Mәjilis maqúldaghan “Densaulyq saqtau jýiesi turaly halyq kodeksi” endi Senat talqysyna týspek. “Temeki týtininen azat Qazaqstan ýshin” halyqtyq koalisiyasynyng mýsheleri tarapynan úsynylghan búl qújatta temeki kompaniyalaryn demeushilik jasaugha tyiym salu; shylym qoraptarynyng syrtynda temeki tartudyng qanday zardaptargha әkep soghatynyn anyq әriptermen jazu; temeki ónimderin satatyn nysandardy barynsha azaytyp, olardy bir-birinen barynsha alshaq ornalastyru. Keybir damyghan elderde qoraptyng jartysyna ornalastyrylghan temekining ziyany turaly eskertu adamdar psihologiyasyna aitarlyqtay әser etetini anyqtalghan. Zandy resmy týrde bekitip alghannan keyin Koalisiya mýsheleri aksizderding kóbeytilui, balalardyng shylymdy satyp aluyna tosqauyl qong t.b. ózekti mәseleler jolynda kýresudi mindet etip otyr. Songhy mәlimetterge sýiensek, elimizdegi 13-15 jas aralyghyndaghy jasóspirimderding 140 myny temeki tartady eken. Búl resmy derek. Al beyresmy derekterding qashan da әldeqayda joghary bolatyny sózsiz. Soraqysy sol, 8 jasynan bastap sausaghyna shylym qystyrghan balalar kezdesedi. Al eresekterge kelsek, songhy 4 jylda temekige әuestengender sany 22,6 payyzdan 30 payyzgha deyin ósken. Olardyng jalpy sany – 4,2 mln. QR Densaulyq saqtau ministrligindegiler jyl sayyn temeki tartatyndar arasynda ókpening qaterli isiginen 3000-nan astam adamnyng qaytys bolatynyn, al jýrek-qan tamyrlary dertine shaldyqqandar sany songhy 5 jylda 2 esege kóbeygen. 727 mekemening 42 458 qyzmetkeri mýshelikke ótken. “Temeki týtininen azat Qazaqstan ýshin!” qozghalysyna medisinalyq assosiasiyalar, qoghamdyq úiymdar, memlekettik úiymdardyng ókilderi atsalysady. Manyzdy jayt, byltyr Senat talqysyna týken zang jobasynda senatorlar pikiri ekige bólingendikten, temeki saudasyn shekteytin qújattyng qabyldanuyna sanauly ghana dauys kem týsken kórinedi. Paydagha shashetekten keneletin temeki kompaniyalarynyng atalghan zandyq qújatqa barynsha qarsylasyp baghary sózsiz. Aytpaqshy, memlekettik budjetke temeki kompaniyalarynan týsken paydanyng 80-90 payyzy shekara asady eken. Demek, otandasty ulaghan shylymnyng qyzyghyn shet memleketter kórude. Múny QR Sauda-óndiristik palatasyndaghylar da moyyndaydy. Olardyng keybiri tipti, Koalisiyagha mýshelikke ótken. Eger zang jobasy qabyldansa, talay pendeni temekining tyrnaghynan arashalap alugha bolatyny anyq. Otandyq psihologtar shylym shegetinderdi qoghamdyq tәrtipti eskertmeytin búzaqylar retinde emes, psihologiyalyq túrghyda qoldaugha zәru jandar retinde qarau kerektigin kóldeneng tartady.
Temekimen kýresting aluan týri bar. Mysaly, Dandy qalasynda (Shotlandiya) әleumettik ahualy tómen otbasylargha temekimen qosh aitysatyn bolsa, 150 funt (300 dollar) kóleminde jәrdemaqy taghayyndalghan. Resmy derekterge sýiensek, Dandiydegi kedeyshilikting qamytyn kiygen otbasylarda 37 myng túrghyn temekining týtininsiz túra almaydy eken. Eger materialdyq túrghyda qyzyqtyru shyndap qolgha alynsa, ayaghy auyr talay kelinshekke sep bolary haq. Keybir elderde, mysaly, Irlandiyada “týtindetkisi” keletinderge júmys ornynda emes, syrtqa, yaghni, arnayy oryndargha baru mindettelgen. Bastapqyda qogham tarapynan qatty qarsylyqqa úshyraghan búl tyiymgha irlandiyalyqtar uaqyt óte kele riza bolghan.
Islandiya men Tailandta temekini kez kelgen jerden satyp alugha tyiym salynghannan keyin shylymgha әuestengen jastar sany birden 10 payyzgha azayypty. Osy eki elding tәjiriybesin endi Úlybritaniya ýkimeti qaytalaghaly otyr. Ótken aptada London temekimen kýres retinde dýkender sórelerinde temekini ashyqtan ashyq jarnamalaugha, yaghni, satugha zang jýzinde qatang tyiym saldy. Aghylshyndardyng búl tәsili jaqyn kýnderi Shotlandiya, Soltýstik Iralandiyada jýzege asyryluy mýmkin. Europalyq odaq 2025 jylgha deyin temeki ónimderin ashyq saudadan mýlde alyp tastaudy maqsat etude. Ýstimizdegi jyldyng qyrkýieginde Europalyq komissiya temekige qarsy kýresting jana jobalaryn úsyna otyryp, bólshek saudadaghy shylym baghasyn 67 payyzgha deyin ósiruge úsynys bildirdi. Negizi Europanyng birqatar elderinde temeki óte qymbat túrady. Jer sharynyng ýkimetteri adam aghzasyna, әsirese, óskeleng úrpaqtyng keleshegi men býgingi ómirine ýlken qauip tóndirgen tajal – temekimen kýreske kónilderi tolmaydy. Týrli tyiymdardy qarastyruda belsendilik tanytuy da sondyqtan. Halyqaralyq sarapshylar shylymnyng ashyq saudadan alynyp tastauy temeki tartatyndar sanynyng kýrt azangyna yqpal etetinin aitady. Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng ókilderi әlemning 2 milliardtan astam jetkinshegi temekining týtinimen ulanghanyn aitady.
Qazaqstangha kelsek, respublika halqynyng 27 payyzy, yaghni, 4 millionnan astamy shylymgha әuestengenderden. Sol 4 millionnyng 600-den astamy qyz-kelinshek bolsa, 140 myny 13-15 jas aralyghyndaghy jasóspirimder kórinedi. Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng ókilderi әlemdegi barlyq memleketting ýkimetterin temekini jarnamalaugha zang jýzinde qatang tyiym salugha shaqyrudan sharshamay jýr. Óitkeni, tabak ónimderining dýken sórelerinde samsap túruy ýgit-nasihattyq túrghysynan alghanda keri әser etedi. Mysaly, Qazaqstan azamattarynyng basym bóligi 20 tolmay jatyp, shylymnyng “dәmin” tatady eken. Soraqysy sol, elimizde jylyna – 25 myn, kýn sayyn 70 pende temekining kesirinen tuyndaghan týrli dertterden kóz júmady. Halyqaralyq úiym ókilderi jýrgizgen zertteu júmystary balalar temeki tartudy neghúrlym erte bastasa, nikotinnen bas tartu soghúrlym qiyngha týsetinin dәleldedi. Onyng ýstine, medisinalyq túrghyda dәleldengen jayt – temeki tartatyndardyng 95 payyzy ókpening qaterli isigine úrynady. Al teng jartysy ajalynan 15 jyl búryn jer jastanady...
Temekimen kýreste Qazaqstan Ýkimeti atqaryp kele jatqan sharalar kóp. Mysaly, QR “Temeki tartudy shekteu men aldyn alu turaly” Zangha sәikes, temeki ónimderin óndirushiler men ony syrttan tasymaldaushylar jyl sayyn ishki naryqqa úsynatyn ónimderding qúramy turaly Ýkimetke esep berip otyrugha mindetti. Ýstimizdegi jyldyng 1-qantarynan bastap, shylym qoraptarynyng syrtyndaghy “Shylym shegu sizding densaulyghynyzgha óte ziyandy!”, “balalardy temeki týtininen qorghanyzdar!”, “temeki shekpeytinderding ómiri úzaq” degen jazudaghy әripter kólemi 30 payyzgha ýlkeytildi. Kóshelerden temekining ziyanyn eskertetin jarnamallyq qaghazdar kóptep iline bastady. “Biznes sarap” tәuelsiz agenttigi 2008 jyldyng sonyna deyin Qazaqstandaghy 25 mlrd. dananyng kólemindegi shylym óndirisi 28-29 mlrd. danagha (1,4-1,5 mlrd. qorap) óstetinin kóldeneng tartady. Búl kórsetkish býginde 25 mlrd. dananyng kóleminde. Ónim óndiru qarqyny tútynushylyq súranysqa tәueldi. 25 mlrd. dananyng 29 mlrd.-qa ósiriletinine qarap, temeki tartatyndardyng sany ósip kele jatqanyn angharamyz. Qazirgi kezde ishki naryqta eki kompaniya – “Filipp Morris Qazaqstan” (56,4%) men “Galaher Qazaqstannyn” (40%) ýles salmaghy basym. Qalghan bólik shet elderden temeki tasymaldaytyn kompaniyalardyng enshisine tiyedi. Europanyng shylymmen kýreske qatysty kótergen bastamasyn qyrkýiekting ortasynda “Temeki týtininen azat Qazaqstan ýshin” últtyq koalisiyasynyng ókilderi de qoldady. Salauatty ómir saltyn qalyptastyru mәseleleri jónindegi últtyq ortalyqtyng elimizdegi ishimdik pen temeki ónimderining zandy týrde sauda ainalymyna engiziluin jaqsartu maqsatynda jýrgizgen saraptamalyq zertteu nәtiyjesinde biraz kemshilikting beti ashylypty.

Nәziya JOYaMERGENQYZY
«Týrkistan» gazeti 4 mausym 2009 jyl