تەمەكi تارتاتىن 13-15 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپiرiمدەر سانى بىلتىر جىل سوڭىندا 120 مىڭ بولاتىن، بۇل كورسەتكiش نەبارى 4-5 ايدىڭ iشiندە 140 مىڭعا دەيiن ءوسiپتi. وكiنiشتiسi سول، ەلiمiزدە 8 جاستان باستاپ ساۋساعىنا شىلىم قىستىرعان بۇلدiرشiندەر بار. بۇل رەسمي دەرەك. ال بەيرەسمي دەرەكتەردiڭ بۇدان بiرنەشە ەسەگە سوراقى بولارى ءسوزسiز. ال قازاقستانداعى تەمەكi كومپانيالارى تاپقان اس تا توك پايدانىڭ 80-90 پايىزى مەملەكەتتiك بيۋدجەتتiڭ ەمەس، شەت مەملەكەتتەردiڭ قانجىعاسىندا.

تەمەكi تارتاتىن 13-15 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپiرiمدەر سانى بىلتىر جىل سوڭىندا 120 مىڭ بولاتىن، بۇل كورسەتكiش نەبارى 4-5 ايدىڭ iشiندە 140 مىڭعا دەيiن ءوسiپتi. وكiنiشتiسi سول، ەلiمiزدە 8 جاستان باستاپ ساۋساعىنا شىلىم قىستىرعان بۇلدiرشiندەر بار. بۇل رەسمي دەرەك. ال بەيرەسمي دەرەكتەردiڭ بۇدان بiرنەشە ەسەگە سوراقى بولارى ءسوزسiز. ال قازاقستانداعى تەمەكi كومپانيالارى تاپقان اس تا توك پايدانىڭ 80-90 پايىزى مەملەكەتتiك بيۋدجەتتiڭ ەمەس، شەت مەملەكەتتەردiڭ قانجىعاسىندا.
جۋىردا ءماجiلiس ماقۇلداعان “دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسi تۋرالى حالىق كودەكسi” ەندi سەنات تالقىسىنا تۇسپەك. “تەمەكi تۇتiنiنەن ازات قازاقستان ءۇشiن” حالىقتىق كواليتسياسىنىڭ مۇشەلەرi تاراپىنان ۇسىنىلعان بۇل قۇجاتتا تەمەكi كومپانيالارىن دەمەۋشiلiك جاساۋعا تىيىم سالۋ; شىلىم قوراپتارىنىڭ سىرتىندا تەمەكi تارتۋدىڭ قانداي زارداپتارعا اكەپ سوعاتىنىن انىق ارiپتەرمەن جازۋ; تەمەكi ونiمدەرiن ساتاتىن نىسانداردى بارىنشا ازايتىپ، ولاردى بiر-بiرiنەن بارىنشا الشاق ورنالاستىرۋ. كەيبiر دامىعان ەلدەردە قوراپتىڭ جارتىسىنا ورنالاستىرىلعان تەمەكiنiڭ زيانى تۋرالى ەسكەرتۋ ادامدار پسيحولوگياسىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتەتiنi انىقتالعان. زاڭدى رەسمي تۇردە بەكiتiپ العاننان كەيiن كواليتسيا مۇشەلەرi اكتسيزدەردiڭ كوبەيتiلۋi, بالالاردىڭ شىلىمدى ساتىپ الۋىنا توسقاۋىل قويۋ ت.ب. وزەكتi ماسەلەلەر جولىندا كۇرەسۋدi مiندەت ەتiپ وتىر. سوڭعى مالiمەتتەرگە سۇيەنسەك، ەلiمiزدەگi 13-15 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپiرiمدەردiڭ 140 مىڭى تەمەكi تارتادى ەكەن. بۇل رەسمي دەرەك. ال بەيرەسمي دەرەكتەردiڭ قاشان دا الدەقايدا جوعارى بولاتىنى ءسوزسiز. سوراقىسى سول، 8 جاسىنان باستاپ ساۋساعىنا شىلىم قىستىرعان بالالار كەزدەسەدi. ال ەرەسەكتەرگە كەلسەك، سوڭعى 4 جىلدا تەمەكiگە اۋەستەنگەندەر سانى 22,6 پايىزدان 30 پايىزعا دەيiن وسكەن. ولاردىڭ جالپى سانى – 4,2 ملن. قر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلiگiندەگiلەر جىل سايىن تەمەكi تارتاتىندار اراسىندا وكپەنiڭ قاتەرلi iسiگiنەن 3000-نان استام ادامنىڭ قايتىس بولاتىنىن، ال جۇرەك-قان تامىرلارى دەرتiنە شالدىققاندار سانى سوڭعى 5 جىلدا 2 ەسەگە كوبەيگەن. 727 مەكەمەنiڭ 42 458 قىزمەتكەرi مۇشەلiككە وتكەن. “تەمەكi تۇتiنiنەن ازات قازاقستان ءۇشiن!” قوزعالىسىنا مەديتسينالىق اسسوتسياتسيالار، قوعامدىق ۇيىمدار، مەملەكەتتiك ۇيىمداردىڭ وكiلدەرi اتسالىسادى. ماڭىزدى جايت، بىلتىر سەنات تالقىسىنا تۇكەن زاڭ جوباسىندا سەناتورلار پiكiرi ەكiگە بولiنگەندiكتەن، تەمەكi ساۋداسىن شەكتەيتiن قۇجاتتىڭ قابىلدانۋىنا ساناۋلى عانا داۋىس كەم تۇسكەن كورiنەدi. پايداعا شاشەتەكتەن كەنەلەتiن تەمەكi كومپانيالارىنىڭ اتالعان زاڭدىق قۇجاتقا بارىنشا قارسىلاسىپ باعارى ءسوزسiز. ايتپاقشى، مەملەكەتتiك بيۋدجەتكە تەمەكi كومپانيالارىنان تۇسكەن پايدانىڭ 80-90 پايىزى شەكارا اسادى ەكەن. دەمەك، وتانداستى ۋلاعان شىلىمنىڭ قىزىعىن شەت مەملەكەتتەر كورۋدە. مۇنى قر ساۋدا-وندiرiستiك پالاتاسىنداعىلار دا مويىندايدى. ولاردىڭ كەيبiرi تiپتi, كواليتسياعا مۇشەلiككە وتكەن. ەگەر زاڭ جوباسى قابىلدانسا، تالاي پەندەنi تەمەكiنiڭ تىرناعىنان اراشالاپ الۋعا بولاتىنى انىق. وتاندىق پسيحولوگتار شىلىم شەگەتiندەردi قوعامدىق ءتارتiپتi ەسكەرتمەيتiن بۇزاقىلار رەتiندە ەمەس، پسيحولوگيالىق تۇرعىدا قولداۋعا ءزارۋ جاندار رەتiندە قاراۋ كەرەكتiگiن كولدەنەڭ تارتادى.
تەمەكiمەن كۇرەستiڭ الۋان ءتۇرi بار. مىسالى، داندي قالاسىندا (شوتلانديا) الەۋمەتتiك احۋالى تومەن وتباسىلارعا تەمەكiمەن قوش ايتىساتىن بولسا، 150 فۋنت (300 دوللار) كولەمiندە جاردەماقى تاعايىندالعان. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، دانديدەگi كەدەيشiلiكتiڭ قامىتىن كيگەن وتباسىلاردا 37 مىڭ تۇرعىن تەمەكiنiڭ ءتۇتiنiنسiز تۇرا المايدى ەكەن. ەگەر ماتەريالدىق تۇرعىدا قىزىقتىرۋ شىنداپ قولعا الىنسا، اياعى اۋىر تالاي كەلiنشەككە سەپ بولارى حاق. كەيبiر ەلدەردە، مىسالى، يرلانديادا “تۇتiندەتكiسi” كەلەتiندەرگە جۇمىس ورنىندا ەمەس، سىرتقا، ياعني، ارنايى ورىندارعا بارۋ مiندەتتەلگەن. باستاپقىدا قوعام تاراپىنان قاتتى قارسىلىققا ۇشىراعان بۇل تىيىمعا يرلانديالىقتار ۋاقىت وتە كەلە ريزا بولعان.
يسلانديا مەن تايلاندتا تەمەكiنi كەز كەلگەن جەردەن ساتىپ الۋعا تىيىم سالىنعاننان كەيiن شىلىمعا اۋەستەنگەن جاستار سانى بiردەن 10 پايىزعا ازايىپتى. وسى ەكi ەلدiڭ تاجiريبەسiن ەندi ۇلىبريتانيا ۇكiمەتi قايتالاعالى وتىر. وتكەن اپتادا لوندون تەمەكiمەن كۇرەس رەتiندە دۇكەندەر سورەلەرiندە تەمەكiنi اشىقتان اشىق جارنامالاۋعا، ياعني، ساتۋعا زاڭ جۇزiندە قاتاڭ تىيىم سالدى. اعىلشىنداردىڭ بۇل ءتاسiلi جاقىن كۇندەرi شوتلانديا، سولتۇستiك يرالانديادا جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكiن. ەۋروپالىق وداق 2025 جىلعا دەيiن تەمەكi ونiمدەرiن اشىق ساۋدادان مۇلدە الىپ تاستاۋدى ماقسات ەتۋدە. ۇستiمiزدەگi جىلدىڭ قىركۇيەگiندە ەۋروپالىق كوميسسيا تەمەكiگە قارسى كۇرەستiڭ جاڭا جوبالارىن ۇسىنا وتىرىپ، بولشەك ساۋداداعى شىلىم باعاسىن 67 پايىزعا دەيiن وسiرۋگە ۇسىنىس بiلدiردi. نەگiزi ەۋروپانىڭ بiرقاتار ەلدەرiندە تەمەكi وتە قىمبات تۇرادى. جەر شارىنىڭ ۇكiمەتتەرi ادام اعزاسىنا، اسiرەسە، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ كەلەشەگi مەن بۇگiنگi ومiرiنە ۇلكەن قاۋiپ توندiرگەن تاجال – تەمەكiمەن كۇرەسكە كوڭiلدەرi تولمايدى. ءتۇرلi تىيىمداردى قاراستىرۋدا بەلسەندiلiك تانىتۋى دا سوندىقتان. حالىقارالىق ساراپشىلار شىلىمنىڭ اشىق ساۋدادان الىنىپ تاستاۋى تەمەكi تارتاتىندار سانىنىڭ كۇرت ازايۋىنا ىقپال ەتەتiنiن ايتادى. دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ وكiلدەرi الەمنiڭ 2 ميللياردتان استام جەتكiنشەگi تەمەكiنiڭ تۇتiنiمەن ۋلانعانىن ايتادى.
قازاقستانعا كەلسەك، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 27 پايىزى، ياعني، 4 ميلليوننان استامى شىلىمعا اۋەستەنگەندەردەن. سول 4 ميلليوننىڭ 600-دەن استامى قىز-كەلiنشەك بولسا، 140 مىڭى 13-15 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپiرiمدەر كورiنەدi. دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ وكiلدەرi الەمدەگi بارلىق مەملەكەتتiڭ ۇكiمەتتەرiن تەمەكiنi جارنامالاۋعا زاڭ جۇزiندە قاتاڭ تىيىم سالۋعا شاقىرۋدان شارشاماي ءجۇر. ويتكەنi, تاباك ونiمدەرiنiڭ دۇكەن سورەلەرiندە سامساپ تۇرۋى ۇگiت-ناسيحاتتىق تۇرعىسىنان العاندا كەرi اسەر ەتەدi. مىسالى، قازاقستان ازاماتتارىنىڭ باسىم بولiگi 20 تولماي جاتىپ، شىلىمنىڭ ء“دامiن” تاتادى ەكەن. سوراقىسى سول، ەلiمiزدە جىلىنا – 25 مىڭ، كۇن سايىن 70 پەندە تەمەكiنiڭ كەسiرiنەن تۋىنداعان ءتۇرلi دەرتتەردەن كوز جۇمادى. حالىقارالىق ۇيىم وكiلدەرi جۇرگiزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى بالالار تەمەكi تارتۋدى نەعۇرلىم ەرتە باستاسا، نيكوتيننەن باس تارتۋ سوعۇرلىم قيىنعا تۇسەتiنiن دالەلدەدi. ونىڭ ۇستiنە، مەديتسينالىق تۇرعىدا دالەلدەنگەن جايت – تەمەكi تارتاتىنداردىڭ 95 پايىزى وكپەنiڭ قاتەرلi iسiگiنە ۇرىنادى. ال تەڭ جارتىسى اجالىنان 15 جىل بۇرىن جەر جاستانادى...
تەمەكiمەن كۇرەستە قازاقستان ۇكiمەتi اتقارىپ كەلە جاتقان شارالار كوپ. مىسالى، قر “تەمەكi تارتۋدى شەكتەۋ مەن الدىن الۋ تۋرالى” زاڭعا سايكەس، تەمەكi ونiمدەرiن وندiرۋشiلەر مەن ونى سىرتتان تاسىمالداۋشىلار جىل سايىن iشكi نارىققا ۇسىناتىن ونiمدەردiڭ قۇرامى تۋرالى ۇكiمەتكە ەسەپ بەرiپ وتىرۋعا مiندەتتi. ۇستiمiزدەگi جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان باستاپ، شىلىم قوراپتارىنىڭ سىرتىنداعى “شىلىم شەگۋ سiزدiڭ دەنساۋلىعىڭىزعا وتە زياندى!”، “بالالاردى تەمەكi تۇتiنiنەن قورعاڭىزدار!”، “تەمەكi شەكپەيتiندەردiڭ ءومiرi ۇزاق” دەگەن جازۋداعى ارiپتەر كولەمi 30 پايىزعا ۇلكەيتiلدi. كوشەلەردەن تەمەكiنiڭ زيانىن ەسكەرتەتiن جارناماللىق قاعازدار كوپتەپ iلiنە باستادى. “بيزنەس ساراپ” تاۋەلسiز اگەنتتiگi 2008 جىلدىڭ سوڭىنا دەيiن قازاقستانداعى 25 ملرد. دانانىڭ كولەمiندەگi شىلىم ءوندiرiسi 28-29 ملرد. داناعا (1,4-1,5 ملرد. قوراپ) وستەتiنiن كولدەنەڭ تارتادى. بۇل كورسەتكiش بۇگiندە 25 ملرد. دانانىڭ كولەمiندە. ءونiم ءوندiرۋ قارقىنى تۇتىنۋشىلىق سۇرانىسقا تاۋەلدi. 25 ملرد. دانانىڭ 29 ملرد.-قا وسiرiلەتiنiنە قاراپ، تەمەكi تارتاتىنداردىڭ سانى ءوسiپ كەلە جاتقانىن اڭعارامىز. قازiرگi كەزدە iشكi نارىقتا ەكi كومپانيا – “فيليپپ مورريس قازاقستان” (56,4%) مەن “گالاحەر قازاقستاننىڭ” (40%) ۇلەس سالماعى باسىم. قالعان بولiك شەت ەلدەردەن تەمەكi تاسىمالدايتىن كومپانيالاردىڭ ەنشiسiنە تيەدi. ەۋروپانىڭ شىلىممەن كۇرەسكە قاتىستى كوتەرگەن باستاماسىن قىركۇيەكتiڭ ورتاسىندا “تەمەكi تۇتiنiنەن ازات قازاقستان ءۇشiن” ۇلتتىق كواليتسياسىنىڭ وكiلدەرi دە قولدادى. سالاۋاتتى ءومiر سالتىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرi جونiندەگi ۇلتتىق ورتالىقتىڭ ەلiمiزدەگi iشiمدiك پەن تەمەكi ونiمدەرiنiڭ زاڭدى تۇردە ساۋدا اينالىمىنا ەنگiزiلۋiن جاقسارتۋ ماقساتىندا جۇرگiزگەن ساراپتامالىق زەرتتەۋ ناتيجەسiندە بiراز كەمشiلiكتiڭ بەتi اشىلىپتى.

ءنازيا جويامەرگەنقىزى
«تۇركىستان» گازەتى 4 ماۋسىم 2009 جىل