AQSh-nyng býgingi superderjavalyq yqpal men jetekshilik qarymgha qalay qol jetkizgen tarihy kimge bolmasyn qyzyqty ekeni aqiqat. Qazirgi tanda qúldyq mentaliyteti basym bola túra Qytay qazir әlemge jetekshilik etu ýshin baryn salyp jatqany belgili. Osynday tústa ótkennen sabaq alu ýshin AQSh-tyng jýrip ótken jolyn bir saralap qoyghannyng artyqtyghy bolmas degen oimen tómendegi maqalany jazyp otyrmyz. 

1776 jyddyng 4 shildesinde Úlybritaniya qolastynan derbestik jariyalap shyghyp, 1789 jyly 13 aimaqtyng basyn qúrap odaqtas ýkimet qúrghan AQSh, jer kólemi 900 myng sharshy shaqyrym, jan sany 4 mln.ghana shaghyn auylsharuashylyq eli bolatyn. Bir ghasyr ótkende, 1890 jyly Amerika qúrama shtattarynyng jer aumaghy 3.6 mln.sh.sh-gha, jan sany 63 mln.-gha jetken, industriyalandyrudy tolyq ensergen, JIÓ Angliyadan asyp, әlemning aldyna ozghan baquatty elge ainaldy. Osynau ekonomikalyq әleuet amerikalyqtardyng bәsin ýstetip, senimin nyghaytyp qana qoymay, sýiikti otandarynyng әlemdik arenadaghy janasha rólin somdaudy qarastyrugha iytermeledi. 1898 jyly memlekettik hatshy lauazymynan endi bosaghan Richard Olney Garuard uniyversiytetinde jasaghan bayandamasynda el atasy Uashingtonnyng Europa isterine bas súqpaytyn oqshaulanushyldyq ústanymynan bas tartyp, elding qazirgi quatyna say halyqaralyq róline kirisu kerektigin úsynady. Qúrama shtattardyng 32-preziydenti, sol tústaghy Princeton uniyversiytetining professory Thomas Wilson da “125 jyl búryn Angliyanyng qolastynan bólinip shyqqan shanaqtay elding býginderi eseyip, halyqaralyq isterge aralasugha qauqarly bolghanyn quattaydy.

“Qúlaqtyng qasuyna, shýrippening basuy” degendey, 1-shi dýnie jýzidik soghys osy kýnge deyin jer sharyna ýstemdik jýrgizip kelgen Europa elderin tityqtatyp bitken edi. Qansyraghan Europa ónerkәsiptik quaty, әskery әleueti ýstem Amerikanyng kómegine jantәsilim zәru-di. Soghystyng bituimen Europa jetekshilik etetin bayyrghy әlemdik tәrtipting de kýni bitken bolatyn. Kezeginde múrnaghy professor, endigi preziydent Wilson myrza halyqaralyq tәrtipting 14 tarmaqtan túratyn janasha jobasyn úsynady. Búl endi soghysqa qatysushy elder basshylarynyng barlyghynyng qúptauyna, әsirese, ghasyrlar boyghy qyrqystan yghyr bolghan Europa halqynyng alqauyna ie bolady.

Angliyanyng Parij beybit kelisimine qatysushy ókili, әidik ekonomis John Keynes kezindegi jaghday jayly bylay jazady: “…Amerikanyng qúrlyq armiyasy әsker sanymen ghana emes, jattyghu óresi men jabdyqtalu dengeyine deyin ózining tarihy samghau shynynda túrghan-dy. Europa azyq-týlikpen qamtylu jaghynan tútastay Amerikagha tәueldi bolatyn. Finans salasynda amerika basy býtin ýstem orynda-tyn, Europanyng Amerikagha bereshegi onyng qaytaru quatynan әldeqayda asyp ketkeni bylay túrsyn, ol Amerikanyng jalghasty qomaqty kómek beruimen ghana ashtyq pen qúrydymnan sýiretilip shygha alatyn jaghdayda edi”.

Endi Wilson myrza elin jer sharynyng beybitshiligin bayandy saqtaudyng jauapkershiligin moyyngha alugha shaqyrady. Amerikanyng dýniyege jetekshilik etuge kerekti quat pen salauatqa ie bolumen birge, oghan bedelining de jetkilikti ekenin dәleldeuge tyrysqan AQSh preziydenti: “Dýnie jýzi halqy bizge ilesude, bizding olardy bastauymyz kerek” dep jar saldy. Alayda, Wilsonnyng әlemge jetekshilik etu iydeyasy oqshaulanushyldardyng ýzildi-kesildi qarsylyghyna tap bolady. Europany shiriktesu men qastandyqtyn, avtoritarizmining úyasy sanaytyn oqshaulanushyldar Europagha jolau Amerikanyng erkin, әdil, demokratiyalyq dәstýrin búzady dep qaraydy. Wilson-nyng soghystyng shashylghan júrtyn jinau ýshin úiymdastyrylghan “Halyqaralyq odaqty” paydalanyp dýnie jýzine jetekshilik jasau oiyn olar, onday odaqqa kiru Amerikany Europanyng barlyq bylyghyna aralastyryp, ondaghy qalyng qyrqys pen bereketsizdikting qatysushysy etip qoyady dep uәjderin aitty. Qysqasy, parlamentti basyp otyrghan oqshaulanushyldar basymdyqqa ie bolyp, Amerikany “Wersailles shartyna” qol qoidan bas tartqyzyp, 1920 jyly qauymdasqan “Halyqaralyq odaqqa” kirgizbey tastady. Amerika dýniyege jetekshilik etu orayyn túnghysh ret osylaysha qolynan susytyp aldy.

Tútas 20 jyldardy ózin әlemge bas boludan aulaq, “ózin eski әlemning (Europany menzeydi) әleginen” oqshau ústap kelgen AQSh 1929 jylghy әlemdik daghdarys kezinde kezekti mәrte dýnie jýzilik basshylyq jauapkershiligin úsyndy. Jer sharyndaghy ekonomikalyq eng quatty el jәne әlemdik qarjy ortalyghy sanalghan oghan tútas әlem shynayy ýmit artty, dýniyejýzi elderin osy alapattan jetelep alyp shyghar dep orasan senim bildirdi. AQSh-tyng Angliyanyng 1815 jylghy waterlo shayqasynan 1914 jylgha deyingi uaqyt aralyghynda ghasyrgha úlasqan quatyna parapar quaty da bar edi. Alayda, Wilson-nyng jolyn quushy, újymdyq qauipsizdik jәne erkin sauda-sattyq prinsiypin quattaytyn, 1933 jyly biylikke kelgen Franklin Rooseveit-ting ózi eki mәrte saylanghan lauazymynyng birinshi mәrtesinde Amerikanyng Europanyng bylyghyna shatysyp ketpeuin basshylyqqa alyp, elding basqa memlekettermen sauda-sattyq jәne qarjylyq barys-kelisin meylinshe shektep, daghdarystan shyghudyng jeke-dara qorghanympazdyq jolyna jýgindi. Parlament pen túrghyndar da Amerikanyng halyqaralyq tirlikterge bas súghuyna meylinshe qarsylyq tanytty. HH ghasyrdyng eng ýzdik jurnaliysi sanalghan, býginderi әlemge әigili «Zaman», «Baylyq», «Túrmys» jurnaldarynyng negizin qalaushy Henry Luce atap kórsetkendey, “1918 jyly dýniyege jetekshilik qúqyghy barshasynyng qúptauymen AQSh-qa tabystaldy, biraq Amerika halqy jәne AQSh-tyng sol tústaghy ýkimetteri ony qyzyp túrghan qysqash esebinde qarap, ony qolgha alugha kónilderi daualamady”. Demek, AQSh әlemdik jetekshilikti qolgha aludan taghy da bas tartty.

Nәtiyjesinde, aldynghy jetekshi - Angliyanyng kәduelgi nesie taratushy jәne halyqaralyq saudagha ashyq naryq úsynushy túghyrynan, halyqaralyq kýn tәrtibin belgilep, erejeler bekitetin qauqarynan aiyrylghan: AQSh-tyng onyng rólin alyp ketuge qúlyqty bolmaghan óliara jaghday, ekonomikalyq daghdarystyng onan ary asqynuyna, halyqaralyq tәrtipting onan sayyn beybereketsizdigine sayyp, kezekti dýniyejýzilik soghystyng tútanuyna әkelip soqtyrdy.

Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng ot aluy Amerikanyng esin jighyzdy dese bolady. Preziydet Rooseveit te ózi qalaytyn internasionaldyq baghytqa auyp, Angliya men Kenes odaghyna kómek beruge bekidi. Alayda, búl «AQSh birinshi komissiyasy» dep atalatyn oqshaulanushylardyng tabandy qarsylyghyna tap bolady. Amerikanyng qos múhittan da onasha “yqtyn” jaghrapiyalyq ornynyng onyng qauypsizdigine kepil bolatynyna senetin olar, ana ekeuine qol úshyn beru - Amerikany kópe-kórneu soghysqa aidaghanmen teng dep payymdaydy. Tartys qyzyp jatqan tústa, Japoniyanyng Perl-Harborgha tútqiyl shabuyly Amerikany soghystyng qyzghan ortasyna iyterip jibergendey boldy. Endigәri beytarapshyldyq, oqshaulanushylyq dәriptemeleri qol bolmay qalady. Sonshama qúdyretti quatqa ie otandarynyng әlemdik jana tәrtip ornatugha bastamashy bolugha tiyis jәne oghan layyq ekendigi AQSh halqynyng da sana sýzgisinen ótip, qabyldanady. 1943 jyldyng nauryz aiynda «býtin Amerikalyq hristandary federasiyasy basqarmasy» memleketti onyng “quatyna jәne ol dóp kelip otyrghan oraygha say syndarly әreket jasaugha” shaqyrghan ýndeudi jariyalaydy. Onyng kókeytesti oiy AQSh-ty “dýniyening kóshbasshysy” bolugha ýgitteu bolatyn. 1949 jyly 19 qyrkýiekte preziydent Harry Truman ózining parlamentke jasaghan tótenshe joldauynda bylay bayandaydy: “Meyli biz qalasaq ta, qalamasaq ta, mynany moyyndauymyz kerek-ti, bizding jetken jenisimiz dýniyege ary qaray basshylyq jasaudyng auyr mindetin Amerika halqynyng iyghyna artyp otyr. Dýniyejýzining bolashaqtaghy beybitshiligi, kóbineky bizding elimizding memleketterding arasynda jalghasty kóshbasshylyq jasau rólin oinaugha shynayy bekingen-bekinbegendigine baylanysty bolmaq”.

Múnan shyghatyn qorytyndy, ekinshi dýnie jýzilik soghys Amerikagha mynalardy úghyndyrdy: ghylym men tehnologiyanyng qazirgi damu jaghdayynda, qos múhittyng da arghy jaghalauyna qonystanu memleketti әldeqanday әskery shabuyldan arashalap qala almaq emes; oqshaulanushylyq sening senim tútatyn erkindik, demokratiya, tendik qaghidattaryndy әldeqanday qaghynghandar men astoritaristerding bas saluynan qorghap qala almaydy; dýnie jýzilik eng beldi memleket retinde, sol әleuetke layyqty әreket jasap, yqpal kórsetpeu ózine de, býkil adamzatqa da apatty zardap әkeledi. Osy sabaqtardan tiyisti qorytyndy tújyrghan AQSh parlamenti, 1945 jyldyng shilde aiynyng 28-indegi «BÚÚ jarghysyn» 89:2 dauyspen maqúldaumen bir uaqytta (1920 jyly halyqaralyq odaqqa kiru-kirmeudi dauysqa salghanda búl kórsetkish 49:35 bolghan edi), әlemdik kóshbasshylyqty moynyna alghandyghyn da isharalady. Sodan bergi 70 jyl boyy AQSh әlemge óktemdik jýrgizip keledi.

Búl taqyryptyng manyzy mynada. Den reformasynan beri keremet jetistikterge jetken bizding qúdayy kórshi, strategiyalyq әriptesimiz QHR-nyng ónirlik menmendigi men derjavalyq pighyly asqynyp bara jatqanday. Kóptegen faktorlardan әlemdik jetekshilik sharttaryna, júmsartyp aitqanda, qazirshe jauap bere almasyna qaramay, osy rólge tótenshe qúlshynuda. Ol, әriyne - óz qalauy. Dese de, kótere almas shoqpar baylanudyng kim-kimge de abyroy әpermesi tarihtan belgili. Onyng ýstine myna jayttar alang tudyrady. AQSh әlemdik kóshbasshylyqty tórt kózi týgel túryp, әlem qosqoldap úsynyp túrghannyng ózinde qabyl alghan joq. Óitkeni, AQSh memleketi men halqynyng sol tústaghy mýddesi birinshi oryngha qoyylyp qarastyryldy. Al qazirgi Qytay ýshin halyqtyng әli de 70 payyzyn qúraytyn tómen tabystylarynyng jaghdayyn kýitteuden góri әlemning tizginin mengeru kókeytesti mәselege ainalyp otyr. Bayandaghanymyzday, AQSh-qa da atqaru jýiesi kóshbasshylyq mәrtebege talpynghanymen, biylik tarmaqtarynyng bólinisi shartynda, qadaghalau jýiesi — parlament oghan jol bere qoyghan joq. Qytaydyng bir partiya biylegen jaghdayynda, múnday tejem bolmaghandyqtan, alynghan sheshim meyli ol ondy bolsyn, teris bolsyn, kýshinde qala beretini tym alandatarlyq jayt. AQSh-ta halyq  qalamaghan jaghdayda Wilson da, Rooseveit te bastamalaryn ótkize de, tyqpalay da alghan joq. Qytayda búl mýmkin emes jaghday. Óitkeni, búl bir jaghynan sayasy jýiege baylanysty bolsa, ekinshi jaghynan basshy aitsa qúldyq deytin mentaliytetke de baylanysty. Búghan Qytay júrtynyng dýrmekke ere shabatyn shalaghay bóspeligin qosynyz. Osylardyng barlyghy Qytaydy úmtylghan baghytyna ýshkirte týsetindey.

Qúrmet Qabylghazyúly

Abai.kz