«Qúiylsyn kóshin, jiylsyn qauym» dep qazaqtyng jana kóshin bastaghan Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng sarabdal sayasatynyng naqty jemisi - býginde shettegi 1 millionnan astam qazaqtyng Atajúrt topyraghyna tabany tiydi.

Qazaqstan bilgi ýshin, eldegi barsha qazaq halqy ýshin әuelbastan shettegi qazaqtardyng mәselesi nazardan tys qalmaghan. Sózimizding aiqyn dәleli - Dýniyejýzi qazaqtarynyng 5 qúryltayynda Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng ózi ýkimetke, QR Syrtqy ister ministrligine, basqa tiyisti vedomstvolargha shettegi qazaqtar mәselesin kóterip, jan-jaqty zerttep, sheteldegi qazaq diasporasynyng mýddesi men qúqytaryn qorghaudy tapsyrghan bolatyn.

Býgin "Abai.kz" aqparattyq portalynyng minberinen sóz alyp otyrghan belgili aqyn, shyghystanushy Dýken Mәsimhanúly da osy qazaq kóshi-qonynyng qyr-syryn jiti belitin adam.

Elbasy keldi degendi estigen Europa elderindegi qazaqtar da Týrkiyagha arnayy kelip Núrsúltan Ábishúlymen kezdesken

Dýken Mәsimhanúly, aqyn, shyghystanushy:

-Sheteldegi qandastardy tarihy otanyna oraltu, olardy qonystandyru sayasaty tikeley Elbasymyz Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng bastamasymen, yntasymen bolghan sharua. O basta Kenes Odaghy ydyraugha bet alyp qaltyldap túrghan kezde-aq 1990-1991 jyldary Elbasy ózi tikeley Mәskeuding rúqsatyn alyp, «Enbek sharty» degen jeleumen Mongholiyadan 10 myndaghan aghayyndarymyzdy kóshirip әkeldi. Al, 1991 jyly qyrkýiek aiynda Týrkiyagha saparlay baryp, ondaghy qazaqtarmen kezdesip, hal-jaghdayyn bilisti. Elbasy keldi degendi estigen Europa elderindegi qazaqtar da Týrkiyagha arnayy kelip Núrsúltan Ábishúlymen kezdesken. Elbasymen mún-múqtajyn bólisken. Sonda sóz bolghan manyzdy mәselening biri, Aughanstandaghy soghysqa baylanysty bosqyn atanyp Iranda, Týrkiyada, Saud Arabiyasynda jýrgen aghayyndardy elge kóshirip aludy qadaghalay aitqany boldy. Kóp keshikpey Elbasymyz jibergen arnayy úshaq sol qandastarymyzdy atajúrtyna alyp keldi. Qazirgi kezde olar Ontýstik Qazaqstannyng әr audandaryna ósip-ónip, tirshilik etip jatyr. 1991 jyly Qazaqstan tәuelsizdik jariyalaghan 15 kýnnen keyin, yaghny 1991 jyly 31 jeltoqsanda Elbasymyz jana jyldy qarsy alu qúttyqtauyn, azat el atanghannan keyingi túnghysh ystyq yqylasyn sheteldegi qandastaryna arnady.

Sol joly aitylghan jalyndy lebiz sóz kýiinshe qalghan joq. 1992 jyly qyrkýiek aiynda Dýniyejýzi qazaqtarynyng túnghysh qúryltayy sol kezdegi astanamyz Almatyda dýrkirep ótti. Ony ótkizu de, úiymdastyru da Elbasynyng tikeley tapsyrmasymen jýzege asyp jatty. Sol qúryltayda Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy qúryldy. Ol qauymdastyqtyng maqsaty kelgen aghayyndardy qarsy alu, ornalastyru, shette túryp jatqan aghayyndargha ruhani, materialdyq kómek beru bolatyn. Qúryltayda әr elden kelgen qazaqtar Elbasyn bir auyzdan osy qoghamnyng tóraghasy etip saylady. Oghan quana-quana kelisim bergen Elbasy qoghamdyq úiym bolsa da, qazirge deyin qauymdastyqtyng tóraghalyghy mindetin atqaryp kele jatyr. Osy qúryltaydan keyin Elbasy kóp ótpey Irangha saparlay bardy. Búl retki saparynda da Irandaghy qazaqtarmen kezdesip, jastardyng parsylanyp bara jatqanyn kóredi. Qaytyp kelisimen Irandaghy qazaqtardy qotara kóshirip aldy. Kelgisi kelmegen sanauly qazaqtar sonda ómir sýrip jatyr. Osylaysha Elbasy shettegi qazaqty kóshirudi tәuelsiz el qúrudyng qiyndyghymen qatar jýzege asyrdy. Zeynetaqy tarata almay, jalaqy tóley almay otyrghan 1990 jyldardyng basynda shetten kelgen aghayyndardy jappay tegin baspanamen qamtamasyz etti. Kóp ótpey Kóshi-qon zany qabyldandy. Shala tústary, jetispey jatqan jaqtary bar shyghar.

Biraq, sol Elbasynyng tikeley tapsyrmasymen jasalyp, bekitilgen zang jiyrma jyl boyy 1 millionnan astam qandastarymyzdyng atajúrtqa oraluyna septigin tiygizdi. Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynan syrt, Kóshi-qon komiyteti, keyde agenttik bolyp ta júmys istedi. Kóshi-qonmen ainalysatyn memlekettik qúzyrly mekemeler respublikanyng týkpir-týkpirinde qúryldy. Býginge deyin Dýniyejýzi qazaqtarynyng tórt qúryltayy ótti. Onyng tórteuine de qatysqan Elbasy kelgen aghayyndargha ystyq yqylasy men bauyrmaldyghyn ayap qalghan joq. Kelgen delegattarmen birge sheteldegi aghayyndargha qoldau kórsetuding jobalaryn talqylady.

Elbasynyng 3 erligi

Sóitip kýni býginge deyin shetten 1 million qazaq keldi desek, osynyng barlyghy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng tikeley ózining jeke, azamattyq pozisiyasynyng arqasynda jýzege asty deuge tolyq negiz bar. Sebebi, kez kelgen memleketting birinshi basshysynyng el ishi tynyshtyghyn saqtau, halyqaralyq qauymdastyqta óz elining bedelin kóteru, beybitshiligin qorghau, ózge memlekettermen tatu-tәtti ómir sýru, elding ekonomikasyn kóteru siyaqty tolyp jatqan konstitusiyalyq mindetteri bolady. Osy mindetterge jatpaytyn, bizding Elbasynyng atyn altyn әrippen jazyp qaldyrarlyqtay mynaday ýsh úly enbegi bar: 1. Qazaq elining astanasyn Almatydan Arqa tósine kóshirui; 2. Kórshilerimizben kelissózder nәtiyjesinde, eshqanday yryn-jyryngha barmay shekaramyzdy shegendep aluy. Yaghny kelesi úrpaqqa eshqanday jer dauy qalghan joq. Búny tipti tarihy úly jenis deuge bolady; 3. Tәuelsiz el qúrudyng qiyndyghymen birge, shetelderden 1 millionnan astam qazaq balasyn tarihy otanyna oraltyp, ortamyzdy toltyruy.

1 million qazaqpen birge shettegi qazaqtyng býgingi kýnge deyin qaymaghy búzylmaghan ruhaniyaty keldi

Bylay qaraghanda, bir million qazaq keldi dep sanyn ghana aitamyz. Osy bir million qazaqtyng ishinde kimder kelmedi?! Qarapayym malshy, eginshiden bastap ghalymdar, ústazdar, әdebiyetshiler, basqa da óner maytalmandary, myndaghan biznes ókilderi kelip el ekonomikasyna ýles qosuda. Shetelden qansha jyl oqytsang da sol dengeyde bilim alyp kele almaytyn mamandar kelip jatyr. Solardyng barlyghy qazir elimizding әr salasynda egemendikti ornyqtyru, eldi damytu maqsatynda terin tógip jýr. Onyng syrtynda 1 million qazaqpen birge shettegi qazaqtyng býgingi kýnge deyin qaymaghy búzylmaghan ruhaniyaty keldi. Qytay qazaghynyng ózinen ghana aitatyn bolsaq, ondaghan tom qazaq ertegileri, jiyrma shaqty tom qazaq qissalary jetti. Oghan Aqyt qajy Ýlimjiúly, Áset Naymanbaev, Kódek Maralbayúly, Tanjaryq Joldyúlynyng múralaryn qosynyz. Klassik jazushy Qajyqúmar Shabdanúlynyng 6 tomdyghy jaryq kórdi. Ádebiyetting tónireginde enbektenip kele jatqan 100-degen aqyn, jazushy oraldy. Oghan taghy әnshilerdi, biyshilerdi, kýishilerdi qosynyz. Ár elden osylay ruhaniyat kelip qosylghanda qazaqtyng býgingi ruhany dengeyining qanshalyqty bayyp jatqanyn, soghan qandastarymyzdyng qanshalyqty ýlesi bar ekendigin payymdau qiyn emes.

Demek, qay kezde de meyli shetten kelgen aghayyn bolsyn nemese Qazaqstannyng túrghylyqty qazaqtary bolsyn, bizding osy kóshi-qonnyn, shettegi bauyrlardy elge oraltu sayasatynyng basynda Elbasymyz túrghanyn esten shygharmauymyz kerek.

Shynymen de, men songhy bes-alty jyldyng jýzinde tek qana shygharmashylyqpen, ústazdyqpen ainalysyp, tynysh jatqan jayym bar. Búghan bola keybireuler meni kóshi-qonmen, aghayyndardyng mәselesimen ainalyspaytyn adam siyaqty kóredi. Búnday pikirmen kelispeymin. Men 1993 jyly nauryz aiynda atajúrtqa birjola keldim. Yaghni, tәuelsizdikten keyin Qytaydan kóship kelgen birinshi qazaqpyn. Sol alghash kelgen kýnnen bastap kóshi-qonnyng san týrli mәselesi aldymyzdan shyqty. Tirkeluden bastap, azamattyq alu, qonystanu, tuys-tughandardy shaqyru júmystarynyng bәrine tynnan týren salugha tura keldi. «Týren salayyq, janalyq ashayyq» degen maqsatpen emes, qajettilik solay boldy. Sheteldikti jay әsheyin uaqytsha tirkeuding ózin qalay jýrgizetinin, búryn Mәskeuding auzyna qarap ýirengen bizding ishki ister organdary bile bermeytin bolyp shyqty. Mysaly, men eng alghash kelgen kezde bir bilgish KazÚU-dyng Syrtqy ister basqarmasyna baryp tirkeluim kerek ekenin aitty. Olar meni Almaty qalalyq viza jәne tirkeu basqarmasyna jiberdi. Ol jerde otyrghandar meni ana esikke, myna tereze siltep, aqyr ayaghynda «óziniz túrghan audangha barasyz» degendi aitty. Ózim túrghan audanyma barsam, ondaghylar «QazÚU ózi tirkeydi» deydi. Sóitip jay ghana uaqytsha tirkeu ýshin sandalyp bir aiday jýrgenim bar. Qysqasy shetelden kelgen adamdy kim, qayda tirkeu kerek ekenin eshkim bilmeytin bolyp shyqty. Men kele salyp azamattyq alugha ótinish berdim. Ótinishim 3 jyldan song ghana oryndalyp, 1996 jyly ghana Qazaqstannyng azamaty boldym. Azamattyq beruding ózinde tәrtibi, joly, tәjiriybesi joq bolatyn. Jogharyda aitqanymday Elbasymyz tәuelsizdik ala salyp shettegi qazaqty topyrlatyp shaqyryp jatqanymen, bizding elding qúqyq qorghau salasy olardy qabyldau, qújattaryn ynghaylau júmystaryna dayyn bolmay shyqty. Tәjiriybe joq, ýlgi joq, statusymyz jóninen shetel azamaty bolsaq ta, atalghan mәselening bәrine sonydan jol salugha tura keldi.

Sol kezde Almaty qalalyq Ishki ister basqarmasynyng viza jәne tirkeu qyzmeti, Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghy kýnde bizderdi shaqyryp alyp, «Myna mәseleni qalay sheshemiz? Qytaydaghy tәjiriybe qanday? Basqa elderde tәjiriybe qanday?» degen saualdar tónireginde jinalys ótkizetin. Mysaly, menimen qaraylas mezgilde Qytaydan qatar ótip Qyrghyzstangha kelgen Apu degen qyrghyz jigiti boldy, mamandyghy dәriger edi. Onyng Qyrghyz elining azamattyghyn alghanyna bes-aq jyl boldy. Ol da Qyrghyzstan tәuelsizdik alghanda qol-ayaghy jerge tiymey, úshyp-qonyp kelgen bolatyn. Biraq, Qyrghyzstanda bizdegidey kóshi-qon zany bolghan joq. Sóitip «Elim!»dep kelgen jalghyz qyrghyzgha 15 jyl degende әreng azamattyq beripti. Sonyng ózinde ana jaqtaghy әielimen ajyrasyp, Qyrghyzstannyng jergilikti qyzymen ýilenip jýrip, azamattyqty zorgha alypty. Osyghan qarap tәuelsizdikten beri istelgen isterding úshan-teniz ekenin baghamdaugha bolatyn siyaqty.

Zang qalay qabyldandy?

1996 jyly Elbasy tarapynan qúzyrly oryndargha «Halyqtyng kóshi-qon zanyn qabyldau» tapsyrmasy berilgeni belgili boldy. Al qúzyrly mekening (sol kezdegi Qazaqstannyng Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi) tizgini Nataliya Korjova hanymnyng qolynda bolatyn. Bylayghy ózge mekeme, qoghamdyq úiym nemese jeke túlgha Parlamentke zang úsyna almaydy. Al jeke túlgha Parlamentke zang jobasyn úsynu ýshin, ol Parlament deputaty bolu kerek eken. Qazir Preziydent әkimshiliginde jauapty qyzmet atqaratyn Ákim Ysqaq degen bauyrymyz ol kezde deputat edi. Sol kezdegi Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy tóraghasynyng birinshi orynbasary Q.Naymanbaevtyng basshylyghymen dýniyejýzining týkpir-týkpirinen kelgen on shaqty adamnan yntaly top qúrylyp, halyqtyng kóshi-qon zanynyng jobasy qauymdastyq qabyrghasynda dayyndaldy. Osy zang jobasy keyin Á.Ysqaq myrzanyng atynan Parlamentke úsynyldy. Enbek jәne halyqty әleumettik qoldau ministrligi ózderining jobasyn úsyndy. Sóitip, Parlamenttegi «elim, halqym» degen azamattardyng arqasynda Ákim Ysqaqtyng atynan úsynylghan, bizder dayyndaghan sol zang qabyldandy. Eger, alda-jalda sol kezde Korjova dayyndaghan zang ótip ketkende, qazir keybireuler «oralman» degen atau únamaydy» dep jýr ghoy, sonyng ózine zar bolyp qalar edik. Óitkeni Korjovanyng dayyndaghan zang jobasynda shetten kelgen qazaqtardy tek bosqyn retinde, yaghny kóshede qanghyp jýrgen tәjik, sigandarmen mәrtebemiz birdey etip baryp, qabyldamaq eken. Keyin ony ózgerte alar ma edik, ózgerte almas pa edik. Ol da bir ýlken әngime.

2001 jyldyng shilde aiynda Elbasynyng arnayy qabyldauynda boldym. Ol kisining qabyldauyna barghanda men birneshe úsynyspen bardym. Sonyng bireui osy kóshi-qon mәselesi bolatyn. 2001 jylgha deyin jyl sayyn shetelden kóship kelushi 500 otbasyna ghana kvota beriletin. Men osy mәseleni aittym. «Qazir jyl sayynghy kóshi-qon kvotasy 500 otbasymen shektelude, búl tym azdyq etedi. Shetelde әli 5 millionday qazaq bar, sonda ol qansha jylgha sozylady? Qazir Qúdaygha shýkir, Qazaqstannyng әl-auqaty jaman emes. 90-shy jyldardyng basymen salystyrghanda jaghdayymyz kóp jaqsaryp qaldy. Sondyqtan kóshi-qon kvotasynyng sanyn da kóbeytuge bolmas pa?» degen ótinishimdi aityp, úsynystarymdy qaghaz jýzinde de berdim. Sodan 2002 jyldan bastap jyl sayyn 5000 otbasyna kvota berile bastady. Sol jyly men qyzmet babymen Astanagha auystym. 2003 jyly QR Preziydenti janyndaghy Últtyq keneske oralmandardyng ókili retinde әri kóshi-qon mәselesi boyynsha mýshe bolyp qabyldadym. Kýni býginge deyin sol Últtyq kenesting mýshesimin. Shettegi otandastarmen baylanys jәne kóshi-qon mәseleleri boyynsha konsulitativtik kenes degen qoghamdyq kenesting de mýshesimin. Onda da osy kóshi-qongha qatysty otyrystar jii bolyp túrady. Mine men elge oralghan kýnnen býginge deyin shettegi qazaqtardyng taghdyr-talayy, Otanyna oralghan aghayyndardyng jaghdayy turaly oilanbay, tolghanbay kýn keshken emespin.

«Atajúrt» dep atalatyn qoghamdyq birlestikting tóraghasy etip osy Astana qalasy men onyng manynda túratyn oralman aghayyndar saylaghan bolatyn. Sol birlestik arqyly kýni býginge deyin shetten kelgen aghayyndardyng balalarynyng oqugha týsuine, grantqa auysuyna, shәkirtaqy aluyna, Astana manayynda túratyn aqsaqaldy atalarymyz ben aq samayly analarymyzdyng zeynetaqy aluyna, QR azamattyghyna ótuine, tirkeuine taghy da basqa mәselelerine ózimizding kómegimizdi jasap kele jatyrmyz. Astananyng manynda Qoyandy degen jer bar. Ol jer o basta tek qana Mongholiyadan kezinde enbek shartymen kelgen aghayyndardyng qonystanuy ýshin sheshilgen bolatyn. Óitkeni kezinde «enbek sharty» degen jeleumen elge oralghan mongholiyalyq aghayyndargha «jekeshelendiru» nauqany kezinde baspana, egistik, jayylymdyq jerdi qoyyp, tyshqaq laq ta tiymedi. Sebebi olardyng bәri ol kezde Mongholiya azamaty bolatyn. Sol aghayyndar ýshin Qoyandy auylynan sanauly otbasygha jer telimi berildi. Alayda biz «Atajúrt» qoghamdyq birlestigining atynan Parlamentke, Ýkimetke, Aqmola oblysy men Astana qalasynyng әkimderine, shetelden kelgen az ghana aghayyndy annan-mynnan kelgen dep bólip jarmay-aq, Qoyandydan Astana qalasy men onyng tónireginde túratyn, baspanasyz aghayyndardyng barlyghyna jetkilikti jer telimi berilse dep hat jazdyq, biraz memleket jәne qogham qayratkerlerining qolyn jinadyq. Ásirese búl sharuada, imandy bolghyr Aqseleu Seydimbek agham erekshe belsendilik tanytyp edi. Sonyng arqasynda Qoyandy auylynan dýniyening barlyq elinen kelgen, Astana men onyng manynda túratyn baspanasyz aghayyndargha alghashqy kezekte 800 otbasy ýshin jer telimi bólindi. Qazir atalghan auylda shetten kelgen aghayyndardan myng shaqty týtin ómir sýrip jatyr. Tipti sonau 90-shy jyldardyng basynda QazÚU-de ústazdyqpen ainalysa jýrip, «Týrkistan» gazetining sol kezdegi bas redaktory Q.Múhammedjanov aqsaqaldyng qoldauymen atalghan gazetting janynan «Qonys» degen qosymsha shygharghan bolatynbyz. Qosymshanyng bas redaktory Aytan Nýsiphanov, jalghyz әdeby qyzmetkeri men boldym. Sol kezde de oralman mәselesine qatysty qanshama súhbattardy úiymdastyrdym. Mine, men elge oralghanyma 20 jyldan asyp bara jatyr. Qarap otyrsam, osy 20 jyldyng ishinde kóshi-qon mәselesine qatyssyz birde-bir kýnim ótpepti.

«Bauyrlastar turaly zan» әzirlep jatyrmyn

Ol ras, qazaq kóshi sayabyrlap qaldy. Áriyne, aghayyndardyng janayghayyn týsinuge bolady. Qalay bolghanda da kóshi-qon toqtamauy tiyis. Shetelderde ómir sýrip jatqan bizding aghayyndardyng Otanyna oralamyn degenderi emin-erkin kelu kerek. Al men jeke óz basym, kóshi-qonnyng súiyluynyng birden-bir sebebi – bizdegi qoldanystaghy «Halyqtyng kóshi-qon turaly zanynyn» funksiyasynyng sarqylghandyghynda dep bilemin. Yaghny ol zang shetten kelgen aghayynnyng kóshuin, qonuyn ghana retteytin qújat. Al kóship kelgen aghayynnyng kóshten ózge tirligi joq pa? Kóship kelerding aldyndaghy shaqyrtu aldyru, viza alu mәselesi, kelgennen keyingi tirkelu, azamattyq, zeynetaqy mәselesi, qarapayym sharuany egistik jermen, malshyny jayylymdyq jermen qamtamasyz etu mәselesi; Eger ol ziyaly qauym ókili bolyp qalaly jerge keletin bolsa ony júmyspen qamtu jaghy bar. Otangha oralghan aghayyndardyng balalarynyng oquy, medisinalyq saqtandyru, әsker jasyndaghy jastardyng Otan aldyndaghy mindetin óteui, sol eldegi enbek ótilining eseptelui t.s.s. san myng mәsele «kóshi-qon» úghymynyng da, zanynyng da ayasyna siya bermeydi. Sondyqtan qazir men ózim QHR-nyng «Qytay diasporasy turaly zanynyn» tәjiriybesi boyynsha zang dayyndap jatyrmyn. Ony qazirshe shartty týrde «Bauyrlastar turaly zan» dep ataugha bolady. Osynday atauly, salalyq zang qabyldanghanda ghana, shetelde túryp jatqan 5 million qazaq balasynyng statusy aiqyndalyp, olardyng Atajúrtqa kelip-ketuinen tartyp, kóship kelgen aghayyndardyng jogharyda aitylghan san myng mәselesin yn-shynsyz retteuge bolady. Kóshting toqyrauyna ekinshi sebep bolghan nәrse – elimizdegi sybaylas jemqorlyq. Sybaylas jemqorlyq jer jýzindegi kenirdegi tesik, tiri pendeler ómir sýretin barlyq elde bar. Bir elding ishinde barlyq salada bar. Sondyqtan tek qana «oralmandar onbaghan eken, sybaylas jemqorlyq osy tarapta auyr eken» dep kinalaugha bolmaydy. Týptep kelgende ony tek qana oralmandar jasap otyrghan joq. Memleket bólgen aqshany kim basqarady? Kóshi-qonnyng basy-qasynda otyrghandar basqarady. Olar kimmen sybaylasady? Áriyne olar oralmannyng ishindegi jylpostar, alayaqtar arqyly maqsattaryn jýzege asyrady. Sóitip, olardyng arasynan kóptegen deldaldar shyqty. Naqtylap aitqanda, olar sybaylas jemqorlyqtyng sybaylastary. Búl jerde «Beysenbaydyng qatysy bar, Sәrsenbaydyng qatysy joq» dep atyn atap, týsin týstemey-aq qoyayyn. Búl jemqorlyqtyng ushyqqany sonshalyq, keybir aghayyndar shetelde túryp jatyp, osynda kóship kelmey-aq on shaqty ret kvota alghan. Ol adam sol aqshanyng bәrin ózi aldy ma? Ony ortadaghy deldal, kvota berushi qúr qol qaldy ma? Onyng barlyghy týsinikti jaghday. Ýshinshi sebebi - Jalpy әlemdik qauymdastyqtyng barlyq mýshesi moynyna búrshaq salyp, jappay, bir jýrek, bir tilekpen «Qazaq eli kógerip-kóktesin, baquatty elge ainalsyn, Qazaqiya mәngilik bolsyn» dep tilep otyr desek qatty qatelesemiz. Demek, tileules dostarymyz da bar, mysyqtileuli dúshpandarymyz da joq emes. Sonday qyzylkóz dúspandarymyzgha qazaq elining amandyghy, kýsheygeni, eldegi qazaq halqynyng jan sany artyp, shyn mәnindegi qazaq eline ainalghany, tәuelsizdigin bekemdey bastaghany únaghan joq. Sondyqtan olar shetten aghylyp kelip jatqan qazaq kóshining jolyn kesuge janyn, baryn salyp baqty. Búl rette olar әuelgi kezekte Elbasynyng tónireginde jýrgen, biylikting biyik bútaqtarynda otyrghan últtyq sana-sezimi tayazdau, kosmopolit «novyy qazaqtardy» paydalandy. Atap aitqanda qazaq kóshine qazaqtyng ózin qarsy qoydy. Sonyng nәtiyjesinde «Oralmandar - Qazaq elindegi ornyqsyzdyqty tudyrushy basty faktor» bolyp shyqty. Tórtinshi sebebi – bizding shetten kelgen aghayyndar otangha kelgennen keyin ózining janyn baghyp, tirshiligin istep, qolynan kelgeninshe osy elding damuyna, bolashaghyna ýles qosyp, bala-shaghasyn ósirip bay-baqytty ómir keshkeni dúrys shyghar. Áriyne biz demokratiyaly el bolghan song әrkimning nemen ainalysuy, ne aituy óz qúqy deymiz. Degenmen, demokratiyanyng da shegi, reti, qisyny bar. Qolym bar eken dep kóringendi úra bermeytining siyaqty, auzym bar eken dep, auyzgha kelgendi sóiley beruge de bolmaydy. Biraz oralman aghayyndar oppozisiyanyng ishinde jýr. Kóringen jerde aighaylap, ol jer, búl jerde maqala jariyalap, súhbat berip Elbasynyng jeke basyna tiysip, әrtýrli jaghymsyz pikirler aityp jýrgen aghayyndar da joq emes. Osynyng barlyghy qazaq kóshin alghash ózi bastaghan, әli de sol sarabdal sayasatyn jalghastyryp kele jatqan Elbasynyng qúlaghyna jetken boluy mýmkin. Mine, kezinde ózi Nazarbaevtyng kóshi-qon sayasatynyng arqasynda Otangha oralghan, býgingi kýni oppozisiyanyng tiyirmenine su qúiyp jýrgen jigitterding tirligi biylikke asa únay qoyghan joq dep oilaymyn. Sonymen, mening oiymsha biylikting kóshi-qongha degen kónili qaldy. Ár nәrseni aitatyn adam bolady. Ár mәseleni retteytin ózining kezi bolady. Men Mongholiyadan, Irannan, Reseyden kelgenderding óz elinde kimning kim bolghanyn bilmeymin. Biraq Qytaydan kelgen óz jerlesterimning ol elde kim bolghanyn bes sausaghymday bilemin desem artyq aitqandyq bolmaydy. Anau alys auyldaghy bir mektepten kelgen, әri ketkende audandyq, aimaqtyq qatardaghy mekemeden kelgen, orta mekteptik sauaty iә bar, iә joq, ózining auylynyng әkimine, mekemesining basshysyna kire almay jýrgen bireuler múnda kelip «qogham qayratkeri», «sayasatker» bolghysy keledi. Auzyn ashyp qalsa boldy «Aqorda, Nazarbaev». Demokratiya eken dep, kelse-kelmes memleketting sayasatyna aralasu degen óte úyat jaghday. Bir elden kelip, búl elding sayasatymen ainalysudy qoyyp, bizding aghayyndar óz basyn jóndep alyp jýrse de ýlken olja. «Ayaz әlindi bil, Qúmyrysqa jolyndy bil» degendi atam qazaq osyndayda aitsa kerek. Qysqasy, El bolamyz desek, meyli ol shetten kelsin, meyli jergilikti bolsyn, әrkim ózining tirligimen ainalysqany dúrys.

«Oralman» nemese basqa dep aitudyng keregi joq

Jogharyda aityp ótkenimdey bizge de tura Qytaydaghyday zang kerek. «Oralman» nemese basqa dep aitudyng keregi joq, «Aghayyndar turaly zan» degen óte oryndy dep esepteymin. Ol sheteldegi túryp jatqan aghayyndargha qanday status pen jenildikter beru kerek jәne әr týrli sebeptermen kelushiler (jeke sapar, oqu, kәsipkerlik t.b.) men kóship kelip, qonystanushylardyng jogharyda men aitqan mәselelerin zang qalay retteydi degenge jauap bolady. Kez-kelgen mekemening enbek basqarmasynda, ishki ister bóliminde sol «Aghayyn turaly zan» jatu kerek. Sol arqyly tolyp jatqan mәseleni sheshuge bolady. Qazir men dayyndaghan zandy zangerler qarap jatyr, odan song taghy da halyqaralyq adam qúqyghy jónindegi úiymdardan kenes alamyn. Áli de jetildiretin, әli de tolyqtyratyn tústary joq emes. Eng sonynda zandy dayyndaghanym jayly qatysty adamdargha jәne qúzyrly mekemelerge habar beremin. Búl zang da әriyne, Parlament deputattary arqyly úsynylatyn bolady. Búl zang jobasyn dayyndau – ómirdin, uaqyttyng óz talabynan tuyndap otyr. Yaghny qoldanystaghy «Halyqtyng kóshi-qon turaly zany» búl kýnde kóp mәselege jauap bere almay qaldy. Mәselen, Mongholiyadan kelgen bir aghayyn ol jaqta 10 jylday memlekettik qyzmette istep kelipti, al sol júmys ótili búl jaqqa kelgende esepke alynbay jatqanyna nalyp otyr. Onyng qolynda enbek kitapshasy bar. Osyndayda «enbek kitapshasyn» bermeytin, búrynghy kenestik jýiede júmys jasamaytyn elderden kelgen aghayyndardyng mәselesi tipti de qiynday týsedi. Búnday mәsele qazirgi «Kóshi-qon zanynda» qarastyrylmaghan. Qoldanystaghy «kóshi-qon» zanynda qamtylghan eng ýlken mәsele ol – ber retki jәrdemaqy beru jaghy ghana. Shyntuaytyna kelgende, tirkeu júmysy, azamattyq beru mәselesi de kóshi-qonnyng ayasyna say keletin dýnie emes. Demek kóp mәsele qúqyqtyq, qújatnamalyq isterge qatysty bolghandyqtan Kóshi-qon komiytetin ótken joly Ishki ister ministrligine qosyp jibergeni sodan. Biz dayyndap otyrghan zannyng talaby boyynsha sheteldegi aghayyndargha qatysty tolyp jatqan júmysty arqalay alatyn jeke bir agenttik nemese komiytet boluy kerek. Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghyn alyp qarasaq, ol tek qana qoghamdyq úiym. Ol talap etken mәselemen eshqanday bir shetel sanaspaydy. Qúzyrly oryn bolsa sol elding ózi dengeyles qatysty organdarymen tikeley baylanysqa shyghyp, kez-kelgen mәseleni sheshude esh kedergige úshyramaydy.

Qysqasy, «kóshi-qonnan» bólek, tek qana shetelderde ómir sýrip jatqan aghayyndargha arnalghan zang bolmayynsha mәseleni keshendi de dúrys sheshu mýmkin emes. Búl jasalynyp jatqan «Aghayyn turaly zanda» barlyghy qamtylatyn bolady. Mysaly, shetelden kóship kelgen, tuysshylay kelgen jәne basqa da maqsattarmen kelgen aghayyndargha qanday jaghdaylar jasalu kerek, shetelde túryp jatqan aghayyndargha qanday kómekter men qoldaular qajet degender qamtylady. Aty-jónin tólqújatqa dúrys jazghyzu mәselesining ózi bylay qarasanyz úsaq-týiek mәsele siyaqty kórinedi. Alayda sol kishigirim mәseleden tuyndaytyn ýlken kedergilerding baryn bireu bilse bireu bilmeydi. Jalpy bir adamnyng basyna qansha mәsele qatysty bolady, sonyng barlyghyn osy zangha qamtugha tyrystyq. Kýnning ótip, qoghamnyng damuymen qatar búrynghy mәselelerding ornyn jana problemalar basyp otyrady. Yaghni, eng alghashynda tek qana kóshi-qon zanynyng arqasynda 1 million qazaq shetten kóship keldi. Mýmkindikterinshe ornalasty. Al qazir kóshi-qon tyghyryqqa tireldi. Endi ony basqasha janghyrtuymyz kerek.

Búny men 1 jarym millionnan astam qazaghy bar Qytaydaghy aghayyndarmen baylanystyrghym kelip otyr. Qytaydaghy jekelegen azamattardyng qúrghan forumdyq sayttary Qazaqstannyng oppozisiyalyq baghyttaghy aqparat qúraldarynyng materialdaryn tóte jazugha auystyryp ýzbey jariyalap otyrady. Oppozisiyanyng oralmandardy qosyp aluy da teginnen tegin emes. Olar keybir qinalyp jýrgen aghayyndardy «biz biylikke keletin bolsaq, sender búlay qanghymas edinder» dep sendiredi. Sóitip olar eriksiz oppozisiyagha eredi. Olardyng pikiri shetelden elge jete almay jatqan qazaqtyng jýregine tóte jol tartady. Sóitedi de biylikke degen dúrys emes kózqaras qalyptasady. Qazir «kóshi-qon toqtap qaldy» dep qattyraq, toqtausyz aighaylap jýrgen bir top azamat bar. Kezinde «kóshi-qon» solardyng ýlken «biznesi» boldy. Kóshi-qon arqyly olar qaltasyn qampitty. Olar «kóshi-qon shaqyrtuyn» jiberemin dep arghy bette jatqan eldi bir tonasa, qonys audaryp kelgenderdi «kvota alyp beremin» dep eki tonady. Osy mәsele boyynsha QR Preziydenti janyndaghy Últtyq kenesting mýshesi retinde, oralmandardyng «Atajúrt» qoghamdyq birlestigining tóraghasy retinde bizge shaghymdanushylar óte kóp boldy. Mende alayaqtargha aldanghan aghayyndardyng aryz-shaghymy tau bolyp ýiilip jatyr. Bir qyzyghy sol aghayyndardy zarlatyp ketken alayaqtar qazir «kóshi-qonnyn» janashyry bolyp jýr. Búnday kýnine milliondap jazylatyn aryz-shaghymdar joghary jaqty da qajytqan boluy әbden mýmkin.

Qazaqiyanyng - mәngilik el boluyna jasalghan eng ónimdi qadam bolmaq

Komiytetting jasaqtaluynyng ne ýshin osynshalyq keshigip jatqanynan habarym joq. Alayda, «kóshi-qondy» búl ministrlikke әkeldi degen sóz, búl sala qayta jandanady degendi bildiredi. Dey túrghanmenen, jogharyda da aittym, shetelderde ómir sýrip jatqan jәne elge keletin aghayyndargha arnayy zan, bólek mekeme kerek. Búl mәselening keleshekte qalay sheshim tabuy - kóbine-kóp biylik dәlizinde jýrgen qazaq azamattarynyng eldik, últtyq namysy men últjandylyghyna, imanyna tikeley qatysty bolmaq. Eger olar әli de sol ishki-syrtqy dúshpandardyng sózine ere beretin bolsa, onda týptin-týbinde shetten kelip jatqan kvotasyz kóshke de tyiym salynuy mýmkin. Al, biylikte jýrgen qazaq azamattarynyng ishinde shynymen de Qazaq elining taghdyryn, bolashaghyn, tәuelsizdigimizding bayandylyghyn oilaytyn últjandy, eljandy, imandy, sanaly, últtyq ruhy biyik azamattar bar bolatyn bolsa, qazaq kóshi qaytadan jandanuy әbden mýmkin. Eger mәsele osy baghytta sheshimin tauyp, biz dayyndaghan zang jobasy qabyldanyp jatsa, búl Qazaqiyanyng - mәngilik el boluyna jasalghan eng ónimdi qadam bolmaq.

Qylymsyp «týk bitirmedim» desen, bylayghy júrttyng «sonda 20 jyl boyy tek as iship, ayaq bosatyp jýrgen be?» dep oilap qaluy ghajap emes. Al azdy-kópti istegen-tyndyrghanyndy «men býittim» dep ózinning aityp otyrghanyng taghy ynghaysyz. Degenmen, súraq qoyylghan eken, oqyrmandy, jurnalisti syilap, jauap bergen jón bolar. Aqyn retinde býginge deyin «Jýrekke sayahat», «Semser suy», «Kókpar», «Altynnyng buy», «Alkýreng arman» qatarly jeke jyr jinaqtarym jaryq kórdi. Al qytaytanushy, audarmashy, ústaz retinde, «Jyr-Jebe» (monografiya), «Sarap» (ghylymy zertteu maqalalar jinaghy), «Sóz – jelken» (monografiya), «Múhtar Áuezov jәne Lu Shýn» (monografiya), «Jer sharynyng qyzyl beldeui» (audarma roman), «Qazaq jәne qytay әdebiyetteri: últtyq dәstýr men janashyldyq» (monografiya), «Qytay tili fonetikasynyng negizderi» (oqulyq), «Qytay filologiyasyna kirispe» (oqulyq), «Lu Shýn. Povesti jәne әngimeler» (audarma), «Lu Shýn әlemi» (monografiya), «Lu Shýntanu dәristeri» (oqulyq), «Álem әdebiyeti» (2010, №2. Ádeby jurnal, qytay әdebiyetine baghyshtalghan arnayy nómir. Alghysóz avtory, audaryp, qúrastyrushy), «Euraziyalyq órkeniyet: ejelgi týrki jәne qytay elining ruhany qarym-qatynasy» (ghylymy maqalalar jinaghy) qatarly ghylymiy-zertteu, oqulyq jәne audarma enbekterimiz jaryq kórdi. 1999 jyly «Qytay qazaqtary poeziyasyndaghy últ-azattyq iydeya (HH ghasyrdyng 20-50 jyldary)» degen taqyrypta kandidattyq dissertasiya, 2008 jyly «Qazaq jәne qytay әdebiyetterindegi últtyq dәstýr men janashyldyq (M.Áuezov jәne Lu Shýn shygharmalary negizinde)» degen taqyrypta doktorlyq dissertasiya qorghadym. Atalghan dissertasiyanyng «salystyrmaly әdebiyettanu» degen mamandyq boyynsha Qazaqstanda túnghysh ret qazaq tilinde qorghalghan doktorlyq dissertasiya ekenin eske sala ketu artyq emes. Áriyne, Kenestik iydeologiyanyng da kesiri bar, ózge de sebepter bar, bizding әdebiyetshi-ghalymdarymyz tәuelsizdik alghangha deyin úly Múhandy (Áuezov) «orys әdebiyetining shekpeninen shyqqan, Gogolidin, Tolstoydyn, Chehovtyng shәkirti» deuden asa almady. Al biz qazaqtyng úly qalamgerin milliardtyng úly jazushysymen salystyra qarastyrugha mýmkindik alghan bolsaq, ol da әriyne, azattyq arqasy. Maqtangha saysa da, taghy bir aita keter jaghday, Otan qúshaghyna oralghan jiyrma jyldan astam uaqyttan beri taban audarmay elimiz ýshin asa qajetti mamandyq bolyp esepteletin qytaytanushy jәne qytay tili mamandaryn dayarlaumen ainalysyp kelemiz. Aynúr ekeumizding aldymyzdan dәris alghan jýzdegen qytay tilining mamandary býginde elimizding QHR-daghy Elshiligi men konsuldyqtarynda, QR Syrtqy ister ministrliginde, Qorghanys ministrliginde, Últtyq qauipsizdik komiytetinde, Preziydent әkimshiliginde, Ýkimet apparatynda, «QazMúnaygaz» ÚK-da, «Qazaqstan temir joly» ÚK-da, elimizding jetekshi joghary oqu oryndarynda, ghylymiy-zertteu ortalyqtarynda jemisti enbek etude. Osynday-osynday azdy-kópti tókken terding jemisin oimen sholghanda, 20 jyl boyy qarap jýrmegenine tәube deysin.

Abai.kz