Mústafa Shoqaygha Qazaqstan emes shet memleketterding kórsetip jatqan qúrmetterine endigi kezde qúlaq ta ýirenip qaldy. Bir ókinishtisi sheteldikterding kórsetip jatqan qúrmetterine halyq bolyp quana almay, jeke dara memleket retinde alghysymyzdy aita almay kele jatqandyghymyz. Tipti Resey tarapy 2008 jyly Sankt-Peterbor qalasynyng mәdeniyeti, ghylymy jәne ónerining damuyna qosqan ýlesi ýshin «Peterbor túlghasy» atty medalimen M.Shoqaydy marapattaghanyn endi ghana bilip otyrmyz. Onda da internet bolmasa bilmes edik. Ótken jyly arysymyzdyng qúrmetine Parij qalasynan sayabaq ashylyp, mýsini qoyylghanda da eleusiz qaldyrdyq. Fransiyadaghy Mústafa Shoqay atyndaghy fransuz-qazaq qoghamy bolsa eskertkishin salyp, kino týsiremiz dep bel sheship otyr. Qysqasy, bәrin jipke tizer bolsaq úzap ketedi. Bir sózben aitqanda M.Shoqaygha Europa elderi jýrgen-túrghan jerlerining bәrine eskertkish-taqta ornatyp, óz tilderinde kitaptaryn shygharyp, eske alu sharalary, konferensiyalar ótkizip barlyq qúrmetterin kórsetude ayanbauda. Bile bilgenge qazaqtyng eshbir túlghasy Europada múnday qúrmet kórmedi. Europada túnghysh ret qazaqtyng túlghasyna mýsin ornatyluynyng ózi nege túrady. Al bizdegi jaghdaygha kelsek, Almaty qalasynan bir mektepting atyn beremiz dep QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi 2009 jyly sheshim shygharghanyna eki jyl ótse de oryndalmay kele jatqany tang qaldyrady. Álde biylikte M.Shoqaygha, yaghny tәuelsizdik iydeyasyna qarsy basshylar otyr ma eken? Nege M.Shoqaygha bir mektepting atyn osynsha kýttirip qoyamyz? Elimizding tәuelsizdigi ýshin songhy demine deyin kýresip ótken azamatymyz osynday «qúrmetke» layyq pa?

Onyng iydeyasynyng kýshtiligi sonda M.Shoqaydan әli kýnge deyin qorqatyndar bar. Oghan dәlel osy kýnge deyin M.Shoqay kim degenge elimizde nýkte qoyylmay keledi. Álde de satqyn dep oilaytyndar barshylyq. Álemge ýkimin jýrgizgen Týrik qaghanaty tektes, týrki halyqtarynyng birligin kózdegen Týrkistan iydeyasynan әlemdik alyp derjavalar zәredey qoryqqan. Tipti Kenes ókimeti kezinde onyng atyn ataudyng ózine tyiym salynyp, qylmystyq jauapkershilikke tartylghan. M.Shoqaygha әli bagha bere almaghanymyzgha qaraghanda búl iydeyadan qorqynysh әli de seyilmegendigin bayqaymyz. Týrkistan degen úly maqsatty múrat etkenimen әrbir týrki memleketining jeke tәuelsiz el bolghanyn qalaghan. Ortaq odaq qúrudy kózdemedi. Enbekterinde Ortalyq Aziyadaghy týrki memleketterining jauy ortaq, ol Resey biyligi. Sondyqtan bizding maqsatymyz da, mýddemiz de ortaq. Ol tәuelsizdik alu. Tәuelsizdik alghangha deyin bәrimiz ortaq jaugha qarsy birigip kýreseyik, tәuelsizdik alghan song jeke-jeke memleket qúramyz degen pikir tónireginde kýres jýrgizgen. «Biriksek almaytyn asu joq» degen osy. Al alyp derjavalar búl әreketine qarap týrki halyqtary birigip ketedi dep oilaghan.

M.Shoqaydyng úlylyghy, ústanghan pozisiyasynan eshqashan auyp kórmegendiginde jatyr. Bolshevikterding niyetin týsingendikten o bastan-aq Kenes ýkimetin moyyndamady jәne ómirining sonyna deyin moyyndamady. Al satqyn deytinderge aitarym, KSRO azamattyghyn almaghan, moyyndamaghan adam zang jýzinde de satqyn bolyp sanalmaydy, ar aldynda da. Ol KSRO-ny otanym dep tanymady. Azamattyghyn alyp, tanyp túryp qarsy shyqsa onda satqyn dep aitugha bolar edi. M.Shoqay tәuelsiz Týrkistannyng azamaty boldy jәne sol azamattyghyn ómirining sonyna deyin qorghap, kýresti.

Jeti segiz tildi erkin mengergendikten Pariyj, London, Varshava, t.b. siyaqty qalalarda bayandamalar jasap, sol uaqyttaghy AQSh-tan bastap batys europa elderining basty basylymdarynda sauatty enbekteri jariyalanyp, әlemdik masshtabtaghy sayasatqa bagha berip otyrdy. Europa elderin aitpaghannyng ózinde Amerikanyng bedeldi uniyversiytetterinde birneshe qaytara enbegi jariyalanghan (Kembridj 1957, 1964 jj., Berkly 1960 j., Oksford, 1986 j.,). Resey Ghylym Akademiyasynyng «Sheteldegi orystardyng qoghamdyq oi-pikirleri» atty ensiklopediyasynda qazaqtardan tek M.Shoqaygha maqalalar arnaghan. Osy arada erekshe atap óterlik mәsele, onyng әlemdik masshtabtaghy sayasatker ekendigin Londondaghy әlemning ozyq oilylary ghana bayandama jasaytyn Halyqaralyq ister boyynsha Korolidik institutynda  1933 jyly 27 nauryzda bayandama jasaydy. Osy atalghan is-әreketterining bәrinde Týrkistandy әlemge tanytyp, Týrkistan halyqtary arasynda tarihta túnghysh ret týrkistandyq sayasy emigrasiyalyq qyzmetting negizin qalady.

Qazaqtardyng ghana emes týrki-músylman halyqtarynyng da mún-múqtajyn joqtap, kýresken jeke dara qayratker retinde de tuysqan últtar arasynda qanday qúrmetke bolsa da layyq. Qazaq tarihynda ghana emes әlem tarihynda izin qaldyrghan osynday dara túlghany tudyrghan qazaq halqy da baqytty. Tek osynday baqytyn qadirley alsa bolghany. Tәuelsizdikting 20 jyldyghynda tәuelsizdikpen maghynalas bolyp ketken M.Shoqaygha Almatydaghy bir mektepting atyn eki jyl kýttirip qong Qazaqstangha ýlken syn bolmaq. Parijden sayabaq ashylyp, mýsini qoyylyp jatqanda Astanadan kóshe, mektep atauy berilip, Atatýrik eskertkishi janynan eskertkishi qoyylyp jatsa týrki birligi ýshin kýreskender qatar jarasyp túrar edi, odan qaldy eldigimizdi kórsetken bolar edik. Ózge týrki tektes memleketterine ýlgi bolar edi. Týrki halyqtarynyng eki alyp túlghasy tek Astanada ghana túruy zandylyq.

Fashisterge qarsy ekenin dәleldeytin qújattar tabylyp jatsa da, qúldyq sanadan aryla almaghan dәieksiz qaralaushylar azayar emes. Olargha M.Shoqaydyng myna sózin oqudy úsynamyn: «Sizder nemister ózderinizdi Europadaghy eng mәdeniyetti halyqpyz dep sanaysyzdar. Eger sizderding mәdeniyetteriniz mening kórip jýrgenderim bolsa, onda men sizderge tútqyndardyng shekken azabyn kórulerinizdi tileymin. Sizder HH ghasyrda ómir sýre otyryp, HIII ghasyrdaghy Shynghys hannyng jasaghan zúlymdyghynan asyp týstinizder. Mәdeniyetti halyq ekendikterinizdi aitugha haqylarynyz joq».

Stambuldaghy Mimar Sinan uniyversiytetining professory Ábdiuaqap Qara: «Búl kisining olqylyqtary, kemshilikteri joq pa» dep, ózim zertteuler barysynda búl jaghyna da salmaq salyp izdedim. Biraq zertteushi retinde M.Shoqaydan bir kemshilik te taba almadym. Adamgershilik jaghynan eshqanday kemshilik joq. Bylaysha aitqanda, M.Shoqay - týrki-músylman halyqtarynyng asyl qasiyetterin boyyna sinirgen úly túlgha. Onymen qalay maqtansaq ta bolady».

«Abay-aqparat»