Jazushy Jýsipbek Qorghasbek "Aqjelken" jasóspirimder jurnalynda qazaq qalamgerleri turasynda seriyaly esseler jariyalap jýr. Ótken joly Beksúltan Núrjekeev turaly "Anyz Beksúltan" atty essesin oqyrman nazaryna úsynyp edik. Býgin Qadyr Myrza-Áli turaly "Qysh adam" atty jazbasyn oqyrmandargha tartu ettik. "Aqjelken" jurnaldyng oqyrmandary tek jastar bolghandyqtan da, keybir jylt etken jyly dýniyelerdi jalpygha jetkizu bizge mindet dep bilemiz.

Abai.kz aqparattyq portaly

«Aqyn batyr bolmasa aqyn emes» degen sóz ol kezde de aityldy. «Batyr aqyn bolmasa batyr emes» degendey qisynsyz-aq. Bir talantty synshy: «Búl kezden de ótermiz», – degen. Qadyr aghamyz Jogharghy Kenesting deputaty bolmay túrghan kez edi. Sóz tapqyrlyghy tamsantyp, aitqyshtyghy tәnti etken. Ne aitsa da, Qadyr aitsyn desken. Deputattyqqa da sol aitqyshtyghy ýshin saylanghanday boldy. Alayda eki mərte deputat bolyp, eki auyz sóz aitpay ketti. Kónilimizdi aldarqatyp bolsa da sóilemedi. Deputattyng sóilegennen basqa ne júmysy bar destik.

Jeltoqsan oqighasyna qatysty qoghamdyq komissiyagha jetekshilik etti. Onda da halyqtyng qalap túrghan sózin aita qoymady. Kózi tirisinde aitylmay da ashylmay ketken bir júmbaghy osy. Tipti, «Óz tiline ózi qoja adamdar kóbine-kóp ýndemeydi» dep ketse de júmbaq! Bizdi tanyrqatqany, búl ýnsizdikting ómirlik hәm aqyndyq ústanymymen sәikespeytini. Áytpese «Elim dep soqpaytyn jýrekti it jesin», «Orys teris aitpaydy, orys teris isteydi», «Hangha qyzmet etpe, halyqqa qyzmet et» degendey aforizmderdi basqa emes, Qadyr aqynnyng ózi jazghanyn jaqsy bilemiz. Sóite túra: «Taq ýshin pyshaqtasqansha, Baq ýshin qúshaqtasqan artyq», – dep salghany taghy bar.

Múny aitqan adam zamannyng bet alysynan habarsyz boldy deuge auyz barmaydy. Tipti keybir boljamdarynyng býgingi ómirimizben dәlme-dәl kelgenine qayran qalmasqa әddiniz joq. «Bir auyzgha bir emes, birneshe til syyady, biraq soghan ana tilin syighyza almasan, qazaq bolmay-aq qoy», – degeni ýsh tilding әngimesi shyqpastan búryn aityldy.

«Jat jerdegi mola ózing jatsang da, seniki emes» degen sózi de talaydy eske týsirip túr. «Naghyz qazaq – qazaq emes, Naghyz qazaq – dombyra» degen sózi elimizde Últtyq dombyra kýni jariyalanghanda dap-dayyn úran bolyp shygha keldi. «Latyn tiline kóshudi quana qúptaymyn, biz týgili latyn tiline Mәskeuge tikeley tәueldi tatarlar da kóshetin shyghar», – degen boljamy da dәl býgin aitylyp otyrghanday әser beredi.

Aqyn bizdinshe aldymen oishyl bolu kerek. Abay salghan jol sol emes pe? Synshylardyng jazuynsha, Qadyr oishyl aqyn. Oishyl aqynda otty ólennen góri uytty óleng basym bolady. «Aqyn bop ómir keshiru onay deymisin, qaraghym, Auzynda bolu búl ózi syzdaghan barlyq jaranyn», – degen Tólegen Aybergenov. Bir aiday birge jýrgen kýnder men týnderde Qadyr aqynnyng da jany kóp nәrsege auyratynyn bildim. Biraq ol ashu men aqyldy ýnemi tarazygha salyp ólshep túrghanday kózin qysynqyray qalatyn edi. Sol kezdegi Qadyr aqynnyng sar sadaqtay tartyla qalghanyn kórseniz!

Tuyp-ósken jerimiz bólek, jasymyz alshaq, endeshe biz qalay bir ay birge jýrdik degen súraq tuady. Búl 2004 jyly qyrkýiek aiynda bolghan jaghday edi. Men «Jas Alash» gazetining bas redaktory bolyp túrghan kezimde QR Parlament Məjilisine saylaugha týstim. Bir ay boyy bir okrugtegi ýsh audandy aralauym kerek. Sonyng aldynda ghana «IYirim» atty kitabyn jazyp, qatyp-semip qalghan qoghamdyq sanany týrtpekke alyp jýrgen Qadyr aghagha qolqa saldyq.

Alghashqy kýni Qonyróleng degen auylgha kelip qondyq. Qonaqýy joq, biraq qonaqjay ýy kóp. Aramyzda eki aqyn, eki jazushy, birneshe ənshi bar. Eki aqynnyng biri Qadyr aghamyz, ekinshisi – Kerim Elemes. Týnning bir uaghyna deyin ən aitylyp, kýy tartyldy. Kerimning ənshiligi de bar edi, dauysy bərinen asyp týsti. «Oypyrmay, bizding Kerim sahnanyng gýli eken-au», – degen sózding biri Qadyr aghamyzdyng auzynan shyqty. Ne kerek, joldan bir sharshap, dastarqan basynan eki sharshap, kesh jattyq.

«Qadyr aghamyz jayly jatty ma eken, əurelep qoyghan joqpyz ba?» dep uayymdanqyrap baryp úiyqtadym. Tangha juyq qúlaghyma qúnghyrlap, azan shaqyrghan dauys keldi. «Búl auylda meshit joq siyaqty edi ghoy», – dep tanyrqaghanday boldym. Óng men týsting arasynda jatyp, basymdy jastyqtan júlyp alsam, qasymda qújyrayyp Kerim otyr. «Allahu akpardy» maqamdap sozghanda, dauysy bir alystap, bir jaqyndap estiledi. Ýy toly adamnyng tətti úiqy qúshaghynda jatqanymen júmysy bolmay, azan shaqyryp otyrghan osy Kerim eken.

Tanerteng aldymen Qadyr aghanyng qabaghyna qaradym. Ol kisi tanghy shәigha otyrghansha syr bergen joq. Shəy ýstinde: «Kerimjan, keshe keshkilik arqalanyp aitqan əninning janghyryghy tang aldynda taghy da qúlaghyma keldi», – dep ishtarta əzil tastady. Búl kýnine tórt-bes kezdesu ótkizetin sýrgin jýristing «bissimillәsi» bolatyn. Men kezdesu sayyn: «Maghan dauys berinizder», – dep keudemdi soghamyn. Úrysta túrys joq, nebir ótkir məselelerdi kóteremin. Júrt Qadyr aghamyzdyng auzyna qaraydy, sonda Qadyr aghamyz: «Búl bala sizderding balalarynyz ba?» – dep bar jýkti ózderining moynyna artady da ketedi.

«Qadyr Myrza Ály kelipti», «Qadyr Myrza Ály aitypty» degen sóz bizding jaqty biraz dýmpitti. Sóitip jýrgende bir ay uaqyt ta zu etip óte shyqty. Saylaudyng birinshi tury ayaqtalarda ma, әlde ekinshi turgha óterde me, ol kisi elimizding batys ónirine baratyn boldy. Negizgi partiyanyng atynan saylaugha týsip jatqan bir ýmitkerding sózin sóileui kerek eken. Keterinde shygharyp salyp túryp: «Qadyr agha, búl eki partiya qarsylas qoy, býgin myna partiyanyn, erteng ana partiyanyng soyylyn soqqanday bolyp qalmaysyz ba?» – dedim júmsartyp. Qadyr agham týk te sasqan joq: «Men partiyasyna qaramaymyn, adamyna qaraymyn», – dep sart etkizdi.

Qadaqtay ghana Qadyr aghamyz talaydy sózben qalpaqtay týsirgen qandauyr kisi. Denesin tik ústap jýrgendikten, boyynyng az-kem alasalyghy biline de bermeytin. «Áy, mening palitomdy Syrbay kiyip ketken be?» – degen sóz de Qadyrdan qalghan. Bir oqpen eki qoyandy atqanday, uytty tilmen ózin bir shalsa, alyp deneli Syrbaydy eki shalyp túr. Ózine sonshalyqty qatal qaraytyn, bir ózi bir fabrika siyaqty qatang josparmen júmys isteytin, keyde ózining janyn ózi jaralap sóileytin onday shynshyl adam bizding aramyzda joqtyng qasy. «Qadyr ólendi matematikalyq dәldikpen jazady», – degendey sózder onyng óz bolmysymen de bite qaynasyp jatqanday edi. Aghyl-tegil sezimning jeteginde jýretin  aqyndar Qadyrdy týsinbeytin, әr sózi shegedey qaghylatyn Qadyr olardy týsinbeytin. Atyshuly «IYirim» atty bas-ayaghy júp-júmyr kitaptyng jazyluynyng bir sebebi osynda jatsa kerek.

Bizding student kezimizde Qadyr Myrza Áliyge: «Aqyndardyng ishpese jaza almaytyny ras pa?» – degen súraq qoyyldy. Sonda ol: «Olar jaqsy ólendi sau kezinde jazady, mas bolghanda oqidy. Keybir aqyly joqtar sonyng bayybyna barmay, sandalyp ketedi», – dep jauap berdi. «Atlantidada batyp ólgenderden góri, araqqa batyp ólgenderding sany kópteu» degen de sózi bar. «Jazmysh» pen «IYirimnen» angharghanymyz, ol óz zamandastarynyng ishkilikke salynyp, jigersiz ómir sýrgenderin onsha únata qoyghan joq. Synasa solardyng týrli qylyqtarynan kóringen últ basyndaghy kýirektik pen bosandyqty, pәrmensizdik pen paryqsyzdyqty synady. Eger sonday kelensizdikterdi atyn atap, týsin týstep jazdy eken dep Qadyr Myrza Áliydi únatpasaq, onda qisyn boyynsha Abaydy da únatpauymyz kerek.

Shyndap kelgende Qadyr Myrza Áliyding ózi de birshama júmbaq adam. Ómir sýrgen ortasy qanday orta bolghanynan habarymyz mol. Aqyndardyng ómir jasy osylay boluy kerek degen týsinik qalyptasqan kez. Qyryqtyng qyrqasynda shalghymen shapqanday japyrylyp týsetin. Ol jastan aman shyqqandar qadau-qadau. Sonyng biri Qadyr bolsa, kópshilik Qadyrdy sol ýshin de qatty adam deytindey kórinetin. Aqyndar otqa úmtylghan jyndykóbelek siyaqty bolatyn desek, eshkimning talaghy tars aiyryla qoymas. Bizben birge otqa týs, otqa týspeseng adam emessing degen týsinikting ózi týsiniksiz. Al ólenning ózin matematikalyq dәldikpen jazatyn aqyn ómirde qatelesui mýmkin be? Osy túrghyda qalay ómir sýrudi Qadekennen nege ýirenbeske deging keledi. Úzaq jasap, úl men qyzdyng qyzyghyn kórip, nemere-shóbere sýiip degen de bir arman. Biraq…

Qadyr aghamyz jartylay qalagha, jartylay auylgha úqsaytyn Qalqamannyng kóshesinde ayaghyn bayau basyp kele jatty. Memlekettik syilyqtyng laureatynyng qolynda jarty litrlik bankisi bar. Memlekettik syilyqqa qosyp, tәuelsiz «Tarlan» syilyghyn da alghan adamgha úqsamaydy. Orys tilinde jazbaghany bolmasa, Oljas Sýleymenovterding qatarynda túratyn-aq aqyn. Key jyldary bir jylda eki kitaptan jazyp shygharghan adam búlaysha qonyrtóbel bolyp jýrmese kerek edi. Qolyndaghy bankisining jayyn súrasaq, bir orys kempirden eshkining sýtin alyp ishedi eken. «Maghan kelip әngime aityp ketedi», – dedi ong jaqta otyrghan bir syrlas boyjetken. «E, Qadyr aqynnyng ómirin úzartugha mýmkindiging bolypty ghoy», – degen sóz abaysyz auzymyzdan shyghyp ketti. Búl auruhanada em qonbay, eshkining sýti de shipa bolmay, aqyn aghamyz ómirden óte barghandaghy qimastyqpen aitylghan sóz edi.

Men bir nәrseni týsindim. Eger bala-shaghasynan kóp ýmit kýtpese, adam qaytadan qayrattana bastaydy eken. Eline, últyna, aghayynyna jasaymyn degen qyzmetin jasap bolsa da, úrpaghy jasamaghan nәrseni jasaymyn dep taghy úmtylady eken. Búl qayratker adamdargha tәn qaysarlyq shyghar, kim bilgen. Adam jaratylysy turaly neshe týrli tylsym syrlar ashylyp jatqanda, búghan da esh tanghalugha bolmaydy. Qadyr Myrza Ály «Jazmysh» pen «IYirimde» sonday tylsym syrlardyng talayyn tauyp jazdy. Ómir – asau túlpar desek, óle-ólgenshe ózi de jalyna jarmasyp ótti. Qalqamannyng kóshesinde qolyna banki kóterip bara jatqan, qaymana júrtqa týr-týsi óte tanys adamnyng bir syry osy edi. Alayda ol býgin-erteng qúlay salatyn adam siyaqty kórinbegen. Dәrigerlerding qateliginen o dýniyege erterek attanyp kete barghan synayly. Jaqyn aralasqan adamdardyng arasynda sonday da bir әngime bar.

Bәlkim, búl da kóp anyzdyng biri bolar, kim bilgen. Ataqty adamdardyng ómiri de anyz, ólimi de anyz. Olar ne istep, ne qoydy, bәri halyqtyng kóz aldynda. «IYirimnin» izine salsaq, Qadyr aghamyzdyng óz jeke basy turaly da aitylar әngime jeterlik. Bir joly Astana – Almaty jýrdek poyyzyna Oraldyng bir baquatty qazaghymen birge otyrdym. Qadyr Myrza Áliydi tughan aghasynday jaqsy kóretinin aitty. Ómirdegi bar jaqsylyqtardy otbasylarymen birge ótkizip kelgen kisi kórinedi. Bir sózinde: «Qadyr aghamyz jaysyzdau ómir sýrdi», – dep qaldy. Kózine qarasam, әnsheyin janashyr bola qalyp aityp otyrghan sekildendi. «Jaysyz ómir sýrse, osynsha kitap jazar ma edi?» – dep oiladym men. Taghy bir joly әdebiyette ózimen tel ósken Túmaghan: «Osy Qadyr maghan «balang qazaqsha sóilemeydi» dep tiyisushi edi, ózining ýsh balasy da orys kelin týsirip jatyr», – dep ókpelegen synay bildirdi. Keyin aforizmder jinaghyn paraqtap qarasam, Qadaghang otbasyndaghy sol jaghdaygha shamyrqanghanday, til turaly biraz qanatty sózder jazyp tastapty. Biraq, halyq arasynda jattalyp qalghany erterekte jazghan:

«Ana tiling – aryng búl,

Úyatyng bop túr bette.

Ózge tilding bәrin bil,

Óz tilindi qúrmette», – degen óleni edi.

Sóz arasynda Túmanbay Moldaghaliyevtin:

«Qazaq bolyp tughannan song bóbegim,

Qazaq bolyp qalu kerek týbinde», – degen óleni baryn da eske sala ketken artyq bolmas. Qúdaygha shýkir, jaqynda «Aq jelken» jurnalynyng tilshisi Qadyr aghamyzdyng nemerelerining birinen súqbat alyp keldi. Soyy Syrym, shyghys medisinasynyng mamany, shyghys jekpe-jegimen shúghyldanady. Týri-basy atasynan aumaytyn arystay azamat bolyp ósipti. «Atamnyng kenje úlynyng balasy Múhit suretshi. Múhittyng aituynsha, atam ekeumizding sóileu mәnerimiz qatty úqsaydy», – degen sózi jyp-jyly kýiinde kókeyimizge qona qaldy. Eng bastysy, Syrym tilshimizge qazaqsha sóilepti.

Rasyn aitayyn, Qadyr aqynnyng obrazyn somdarda alghash ne jazarymdy bilmey shashylyp qalghanymdy jasyrmaymyn. Oidaghy tam-túmdaghan jyly pikirimizdi jogharyda núsqalghan komissiya júmysyna baylanysty Múhtar Shahanovtyng keshe ghana aitqan sózderi kýl-parsha qyldy. Biraq, Qadyr aghamyz kózi tiri bolsa: «Abaymen birge synalghannyng aiyby joq», – der me edi, kim bilgen. Múhtar Shahanovtyn: «Isi ýshin men Mahambetti biyik qoyam Abaydan», – degen óleng jolyn elding bәri bilgen song aityp otyrmyz. Osy aralyqta aqynnyng jary: «Múhtargha baram, aitam», – dep biraz nazalanghan kórinedi. Kózi tirisinde qanshalyqty sýieu bolghanyn bilmeymiz, al ózi joqta abyroyyna ara týskenning jóni bir basqa. Árkim-әrkimning әieli eti tiri bolyp, kýieuining joghyn joqtap jýrgen joq. Ýsh úldan kórgen úrpaq ta jalghyz aghashtan taraghan japyraqtay bolyp jamyrap ósip keledi. Alayda Qadyr aghamyzgha «Ókinishiniz bar ma?» dese, «Joq» dey almauy әbden mýmkin edi.

Qadyr Ghinayatúly 1935 jyly 5 qantarda Oral oblysynyng Jympity kentinde tughan. Almatygha eluinshi jyldardyng ortasyna qaray oqugha týsu ýshin kelipti. QazMU-di bitirgen song osynda qyzmet istep túraqtap qalghan. Ol zamanda qalagha kelgen qazaqtyng azamattary qadau-qadau, jalghyz-jalghyz. Otbasymen qoparyla kóship kelu degen siyrek. Elde jalghyz sheshe, múnda sýigen jar. Men degen talay jigit eki әielding ortasynda jaltandap ómir sýruge mәjbýr bolghan. Qadyr aghamyzdyng bir ókinishi bolsa, sol anamyzgha jasay almaghan qamqorlyghy shyghar. Anamyzdyng esimi Maghyrash eken. Maghyrash anamyz turaly Syrymnan súradyq. Syrym әjesi Saltanattan tómendegidey mәlimetti anyqtap berdi. Maghyrash anamyz da Jympityda 1914 jyly dýniyege kelipti. Qay ai, qay kýni ekeni belgisiz. Qújatynda da kórsetilmegen, soghan qaraghanda ózi de bilmegen boluy kerek. «Jyldyng qay mezgili ekeni belgili shyghar, biraq qújatynda jazylmapty», – dedi Syrym. Qadyrday arysty tughan Maghyrash anamyz 83 jas jasapty. Qadyr aqyn anasyn sol Jympitydaghy qorymgha óz qolymen qoyghan. Aqynnyng ózi 76 jyl ghúmyr keshti.

Jalpy qazaqtyng qaraylas aqyndary Qadyr Myrza Áli, Túmanbay Moldaghaliyev jәne Orazaqyn Asqar ýsheui bir jyldyng tólderi. Qadyr qantarda, Túmanbay nauryzda, Orazaqyn mamyrda tughan. Aralarynda eptep bәseke de bolghan boluy kerek. Biraq, syrlas, syilas, qimas jandar. «Ene men kelin batyspapty» degen qazaqtyng aita salatyn sózi bar. Mәselening mәn-jayyn bir bilse osy Orazaqyn aghamyz biler dep arnayy telefon shaldyq. «Apamyz qazaq pa, Almatygha nege kóship kelmegen, qartayghanda kim baghyp-qaqqan?» – dep súradyq. «Qazaq emespin dep aitqan joq, – dedi Orazaqyn Asqar. – Almatygha kelip-ketip túrdy. Ol kisi kelgende qonaqqa shaqyrysyp túrdyq. Qadyr maghan sheshemning әkelgeni dep, bir qara qoydyng basyn mújytty. Sheshesi turaly «naghashylarymyzgha baryp keldik» dep bólektep aityp otyrghanyn bilem. Qarashay-sherkesh degender qazaqpen etene aralasyp ketken ghoy. Qazaqtyng talay myqty jigitteri solardan әiel alghan. Almatygha kóship kelmese, baqilyq bolghandardyng jatqan jerin tastap kete almaghan shyghar. Mening biluimde, dәstýrdi berik ústanghan jady myqty kempir bolatyn. Sol jaqta Qadyrgha berilgen ýide, Qadyrdyng ýlken balasynyn, yaghny nemeresining qolynda túrdy dep estigem».

Osy kóktemde jasy seksen ýshke kelip otyrghan Orazaqyn Asqardyng eljirey aitqan әngimesining týiini osy boldy. «Búl әngimening aqynnyng shygharmashylyghyna qanshalyqty qatysy bar?» degen súraq tuuy mýmkin. Aqyn da әldekimder aityp jýrgendey «AH» degende, Allanyng auzynan týse qalghan joq. Olar da adam balasy, olar da pende. Bizding basymyzdy qatyrghan tirshilik týitkilderi olardyng da basyn qatyrghan. Anasynyng qúlpytasynyng basyna jazylghan tómendegidey óleng shumaghy jýregindi shym etkizetini sodan da boluy kerek. Birden basyn ashyp aitarymyz, múndaghy sóz pendeauy әngimening auany emes, әrkim-әrkim esine tútar danalyq sóz deuge әbden layyq.

Bala bop qyzyq kórmegen,

Baladan qyzyq kórmegen,

Baydan da qyzyq kórmegen,

Qaydan da qyzyq kórmegen,

Búl jerde jatyr keyuana.

«Múnday jyr qanday kókirekten shyghady?» dep eriksiz tanyrqaydy ekensin. Búl joldardyng ar jaghynda: «Keldim, kórdim, kóndim» degen tereng filosofiyalyq dýniyetanym jatyr. Bir kezde Qadyr oidyn, aqyldyng aqyny degen de sóz shyqqan. Bir qyzyghy, «oydyn, aqyldyng aqyny» degen sóz «asa keremet emes» degendey estilgen. Biraq, sezim men emosiyanyng aqyny Oljas Sýleymenov óz ólenderin audarugha basqany emes, naq osy aqyldyng aqynyn tandaghanyna baspagerler kuә. Sóitip órshil ruhqa aqyl darytqan «Qysh kitaby» atty audarma jyr jinaghy dýniyege keldi. Sol zamandaghy әdebiyetting alaman bәigesinde Qadyrdy óz shygharmalary bir moyyndatsa, Oljasty audarghan audarmasy eki moyyndatty.

Osy maqalany jazarda suretshige «Qadyr aqynnyng bet-beynesin qúm taulardyng betkeyinen shygharyp salyp bershi» dep ótinish aittym. Oiymda jastyq shaghymyzda qazaqtyng eki ýlken aqynyna birdey tәn tuyndy retinde airyqsha әser etken «Qysh kitaby» túrdy. Al, kóz aldyma aqynnyng bizding jaqtaghy kógildir taularmen astasqan qúm taulargha ishtarta qarap túrghany keldi. Bala kýnimde audandyq gazetke «Topyraqtaudyng eteginde auylym» dep maqala jazghan men paqyr tughan jerim ózen-su men nu toghaygha toly bolsa da, osy bir arsa-arsa qúm taulardy erekshe jaqsy kóretinmin. Ony basqasy basqa, al qúm arasynan kelgen Qadyr aghamyzgha kórsetpeuim mýmkin emes bolatyn. Sonda ol kisi: «Apyr-ay, mynau naghyz Asanәli kino týsiretin jer eken», – dep erekshe tamsanghan edi. Ózining óni de sol kezde batar kýnning shúghylasyna bólenip, topyraq týstene kýrenitip túrghany kóz aldymda suret bop qaldy. Maqalamnyng «Qysh Adam» degen aty mine, osydan da shyqty.

Bәlkim, men onyng obrazyn endi tapqan bolarmyn. Onyng sabyrynday sabyr ekining birinde joq. Onyng tózimindey tózim de eshkimde joq. Alghash kórgenimde ejelgi grek amfiyteatrynyng alanqayyna jarq etip shygha kelgen dilmar sheshenge úqsap ketken. Alys ta jaqyn әdeby ortada ol sol qyshtan qúiylghan mýsindey bir qyrym artyq eti joq syptay qalpynan bir ózgermedi. Onyng jetpis alty jas jasaghan ómirinde jetpisten astam kitap shygharghanyn oilasan, búl eshqanday da kópirme qyzyl sóz emes ekenin úghasyn. Ómirining sonyndaghy onshaqty jylda 2 tomdyq aforizmder, 20 tomdyq shygharmalar, 11 tomdyq audarmalar dayyndap ketipti.

QR Memlekettik syilyghynan basqa, qazir joyylyp ketken Qazaqstannyng halyq jazushysy ataghyn da alypty, qazir berilmey ketken «Tarlan» syilyghyna da ie bolyp ýlgeripti. Búl onyng qay-qay ortada da syily adam bolghanyna aiqyn dәlel.

Al qazir әrtýrli әngime ólgen adamdar turaly da aityla beretin boldy. Ári múny «IYirimde» Qadaghannyng ózi bastap berdi. Sonda tayaqtyng bir basy ózine kep tiyerin bilmedi dep aita almaysyz. Qazirgi «júldyzdardyn» basyndaghy súmdyqtardyng qasynda ol әngimeler «әkem-ay» dep kórisetindey bar. Eger Qadaghang kóregendikpen onyng da aldyn almaghan bolsa, býginde әdeby ortany topan su basqanday kýy kesher edik. Sebebi, qoghamymyzdyng betkeústary sanalatyn aqyn-jazushylargha qatysty әngimeler «Myng bir týn» hikayasynan bir mysqal da kem týspeytindey kórinetin. Osynyng bәrin ashysyn da, túshysyn da súryptap, saraptap óz auzymyzdan aitqanymyz halyqqa da ong әser etti. Onday aqyl iyesining syrttan emes, óz aramyzdan tabylghanyna myng da bir shýkir deuimiz kerek. Qazdighan boyy, qandauyr oiy, qanjarday soyymen de este qalghan qalamgerding tughan әdebiyetimiz ýshin jasap ketken bir enbegi osy.

Búghan qarap qazaqtyng qay jazushysy da әdebiyet ýshin bir Qadyr Myrza Áliydey-aq enbek etse qaneky deging keledi. Biraq qazaq jazushysynyng mandayyna tek qana әdebiyet ýshin ómir sýru baqytyn jazbaghan. Ol jәy adam emes, últynyng otymen kirip, kýlimen shyghatyn adam boluy kerek. Áytpese óleni úranday, romany qorghanday bolghanyna da qaramaytyn boldy myna júrt. Jazudyng azabyna qaymana júrttyng mazaghy qosylsa, ómiring tozaqqa ainalmay ma?!  Biraq olar et pen sýiekten emes, qúm men topyraqtan jaralghanday sonyng bәrine de tózip keledi. Mine, jazyp otyrghan maqalamdy ayaqtay bergenimde oqyrmany kóp sayttardyng birinde «Júrttyng joghyn joqtamaghan jazushy jazushy ma?» degen taghy bir maqala jarq ete qaldy. Kózi tiri bolyp, múny oqysa qysh mýsin Qadyr aghamyz: «Endi biz ne istep jýr ekenbiz?» dep qazdiya qalar ma edi, kim bilsin. Teli-tentekting sózi bas jarsa:

«Abayla
Kýnning ýkisin
Jiberer bolsang qozghap bir,
Sau etip kókting kýmisi
Tógilip kete jazdap túr.
Qajeti jelding joq tegi,
Ýf – deseng boldy azdap bir,
Seldirleu búlttar kóktegi
Setinep kete jazdap túr!
Dausyndy – almas qylyshty —
Kóterer bolsang azdap bir,
Tyrsiyp pisken tynyshtyq
Jarylyp kete jazdap túr»! – degen Qadyr aqynnyng sózi tas jarady!

Búdan keyin «Aqyn batyr bolmasa aqyn emes» deuding jóni bar ma?! «Batyr aqyn bolmasa aqyn emes» degendey qisynsyz-aq. Talantty bir aqyn aitqanday, «búl zaman da óter-keter».  Aqyn-jazushylargha әdebiyet ýshin alansyz ómir sýretin kýnder de tuar. Biraq, matematikalyq dәldikpen jazylghan Qadaghannyng ólenderi ol kýnderge jete me, jetpey me, mәsele sonda!

Derekkózi: «Aq jelken» jurnaly, №8.

Tamyz, 2018

Abai.kz