Songhy kezderi: «Sibir Reseyden bólinedi» dep baybalam salushylar kóp. Elding shyghysyna qaray oiysqan sayyn ol jerde «Qytaydan tóner qauipke» senetinder az.

Sarapshylardyng ortaq pikirinshe, bolashaqta Sibirdi Reseyden tartyp alghysy keletinder bolsa, olar jatjúrttyqtar emes, sibirlikterding ózderi bolmaq. Shyghysta eshqashan Mәskeudi kórmegen, ol turaly jaqsy sóz estimegen úrpaq ósip-jetildi. Songhy halyq sanaghy kezinde «últyn» «sibirlik» dep kórsetkender rekordty kórsetkishke jetti. «Russkiy reporter» tilshisi osy Sibirge, yaghny 5-10 jyldan keyin Kavkazdan da zor býlik shyghuy mýmkin aimaqqa baryp, qauipting qalay payda bolyp jatqanyn óz kózimen kórip qaytty.

Rasynda da olar óte kóp!

Songhy kezderi: «Sibir Reseyden bólinedi» dep baybalam salushylar kóp. Elding shyghysyna qaray oiysqan sayyn ol jerde «Qytaydan tóner qauipke» senetinder az.

Sarapshylardyng ortaq pikirinshe, bolashaqta Sibirdi Reseyden tartyp alghysy keletinder bolsa, olar jatjúrttyqtar emes, sibirlikterding ózderi bolmaq. Shyghysta eshqashan Mәskeudi kórmegen, ol turaly jaqsy sóz estimegen úrpaq ósip-jetildi. Songhy halyq sanaghy kezinde «últyn» «sibirlik» dep kórsetkender rekordty kórsetkishke jetti. «Russkiy reporter» tilshisi osy Sibirge, yaghny 5-10 jyldan keyin Kavkazdan da zor býlik shyghuy mýmkin aimaqqa baryp, qauipting qalay payda bolyp jatqanyn óz kózimen kórip qaytty.

Rasynda da olar óte kóp!

- Sibirlik bolyp jazylugha mýmkindik berildi me? Men múny búryn nege estimegenmin? Osy uaqytqa deyin: «Men kimmin? Oryspyn ba, tatarmyn ba?» - dep basymdy qatyryp jýrdim, - deydi Novosibir studenti Aleksey Qasymov. Ol halyq sanaghy kezinde últyn orys dep kórsetken. Al Alekseyding әkesi - tatar, sheshesi - orys. Onymen «Resey ýmiti» atty janarmay beketining janyndaghy shaghyn kafede әngimelestik.
- Áriyne, men sibirlikpin. IYә, orys ta, tatar da emespin, sibirlikpin. Búl qyzyq estiledi eken, - dedi Qasymov kóniline jaghymdy sóz tapqanyna quanyp.
Sibirde Aleksey sekildi «qyzyqshyldardyn» kóptigine qarap, kýlking birden tyiylatyn tәrizdi. Halyq sanaghynyng resmy qorytyndysy әli jariyalanghan joq. Dese de, Resey statistikasy aimaqtyq basqarmasynyng qyzmetkerleri Týmen, Omby, Novosibir, Kemer, Krasnoyar, Ýrkit, Barnaul jәne Saha túrghyndarynyng kóbisi sibirlik bolyp jazylghanyn jasyrmaydy. Krasnoyardaghy atalghan basqarmanyng bir qyzmetkeri beyresmy onasha әngime kezinde bylay dedi:
- «Sibirlik» últ - statistikalyq auytqu­shylyq ta, elifter, orkter jәne atlanttyqtar sekildi «әzil-qaljyn» da emes, medisinalyq naqtylyqqa ainaldy. Ótken halyq sanaghynda búl adamdardyng kóbi ózderin oryspyz dep sanaghan edi. Arada nebәri segiz jyl ótkennen son, olar sibirlik bolyp shygha keldi.
Búdan song statistika qyzmetkeri sybyrlap sóiley bastady:
-  Rasynda da, olar óte kóp! Eger sanaqshylar óz isin adal atqarghanda, sibirlikpiz deytinderding sany odan da arta týser edi. Sanaqshylardyng kóbi ýi-ýidi aralaghan joq, anketalardy ýy kitapshalaryndaghy mәlimettermen toltyra saldy. Ol mәlimetterde tek qana orys ne ózge últ dep qana kórsetilgen.
Bastapqyda halyq sanaghy kezinde «sibirlik» bolyp jazylu iydeyasy  internette tarady. Kóp adam búghan jastardyng kezekti «fleshmoby» retinde asa mәn bermegen. Áytse de, búl iydeyanyng virtualdy kenistikten shyghyp, jergilikti halyqtyng arasyna osylaysha keninen tarap ketetinin bastamashyl­dar­dyng ózi kýtpegen edi. Tipti sanaq qarsanynda Sibirdegi memlekettik BAQ-tar sibirlik degen últtyng joq ekenin, últyn orys, ukraiyn, tatar, evrey dep kórsetuin ótindi. Efir uaqyty men gazet betterining deni osynday ýgit-nasihatqa júmsaldy.      
- Men ózimdi sibirlikpin dep sezinemin, - deydi krasnoyarlyq bloger Aleksandr Konovalov. - Reseydi týgel aralap shyqtym, sonda bizding ózge reseylikterge úq­sa­maytyny­myzdy týsindim. Biz orystardyng kim ekenin de bilmeymiz. Kenes ókimeti kezinde orys mәdeniyetin joghaltyp, «kenes halqy» boldyq. Býgingi kýni orys degenimiz - abstraksiyaly úghymgha ainaldy. Bizding elimiz Rusi emes, Resey dep atalady. Sibirlik degen búdan góri naqtyraq. Men Ýndistanda túr­ghan kezimde, ýndiler «Sen ózge orystargha úqsamaysyn. Múnyng syry nede?» dep súraytyn. «Olar - mәskeulikter, men - sibirlikpin» dep, onay týsindiretinmin. Elimizde de, shetelderde de orystardyng imidji nashar. Biraq búnyng sibirlikterge әste qatysy joq. Demek, syrttan qaraghanda da, bizding әrtýrli bolghanymyz ghoy.
Aleksandr Konovalov «Biz - sibirlikpiz!» atty úrandy kóterushi. Shyndyghynda, ol tek  sibirlikterding kónilinde kópten jýrgen oidy birinshi bolyp aitushy ghana. Dey túrghanmen, ol ózin jikshil dep eseptemeydi. Aytuynsha, sanaq kezinde sibirlikterding qyr kórsetui - Reseyden bólinuge shaqyru emes, jartylay koloniyagha ainalghan óz ahualyna federaldy biylikting nazaryn audaru.    
- Qazir is jýzinde miting ótkizuge tyiym salynghan. Halyq sanaghy narazylyq bildiruding birden-bir jalpyúlttyq mýmkindigi bolyp qaldy. Budjetten kól-kósir aqsha alyp jatqan Kavkazben salystyrsaq, bizding jaqtyng halqy odan da qatty narazy. Kavkaz - eshtene de óndirmeydi. Nesine renjiydi? Múndaghylar ortalyqtyng bizding esebimizden ómir sýrip otyrghanyn jaqsy biledi. Meninshe, bizge shynayy federalizm kerek. Ortalyqsyzdandyru jýrgizilip, jergilikti ómirdi qayta jandandyru qajet. Sonda elding ókpesi tarqaytyn bolady. Mәskeuden bólinuge kelsek, búghan qarsymyn. Onyng bir sebebi - búl jerde bizdi basqara alatyn da adam joq.

Sibirlikter temeki tartpaydy

Kansk shaghyn qala. Krasnoyar qalasynan 300 shaqyrym jerde. Ýileri tozghan. Joldary oidym-oydym. Adamdardyng jýzderinde týnilu bar. Krasnoyar, Novosibir jәne Ombyny esepke almaghanda, Sibirding qalalary bir-birine óte úqsas: kәsiporyndardyng deni jabylghan, al júmys istep túrghandary mәskeulikterge tiye­sili. Ol kәsiporyndardyng keybiri Peterborda, qalghandary - Kipr jәne Virgin araldarynda tirkelgen. Zauyt, fabrika jәne shahtalardyng qojayyndary jergilikti jerding mún-múqtajyna pysqyryp ta qaramaydy.
Kansk de jana salynghan qúrylys - tek qana eki túrghyn ýy men jenis arkasy. Ol arkany qala merining ne ýshin salghany da belgisiz. Búdan basqa әkimshilik qyzmetining izi de joq. Peterbordan kelgen adamdar úiymdastyratyn, jyl sayyn ótetin Kan kinofestivali qaladaghy eng basty oqighagha ainaldy. Búl - sibirlikterdi Reseyding qalghan ónirlerimen baylanystyryp túrghan jalghyz ghana mәdeny shara.
- Biz bolashaghy joq qalanyng túrghyndary bolyp eseptelinemiz, - dep sózin bastady jergilikti kәsipker Oleg Chernomorskiy. - Maqta-mata fabrikasy әldeqashan toqtap qalghan. Áskery bólimder taratylghan. Búryn jergilikti halyq orman aghashyn qyrqyp, óndeumen kýn kóretin. Qazir orman aghashtarynyng qojasy - mәskeulikter. Endi biz tek qana ormandy syrtynan tamashalay alamyz.  
Sayahattap jýrgenime bir apta bolghan kezde men myna jaytty anyq týsindim: sibirlikter «mәskeulikter» dep Mәskeu túrghyndaryn emes, ózderin Amerikadaghy britan әkimshiligi ókilderindey ústaytyn әldebir qatygez qauymdastyqty aitady. Ol qauymdastyq ókilderi - tonaushylar. Qazba baylyqtardy tasyp әketedi, jergilikti halyqqa shyny monshaq bergendey arzymaytyn jalaqy, zeynetaqy, infraqúrylymdy saqtap túru ýshin azyn-aulaq qarjy beredi. Sóite túra, olar ózderining birtútas halyq ekenin údayy jergilikti halyqtyng esine salyp kisimsinedi. 
Búl jerde Oral tauynyng arghy jaghynda ne bar ekeninen mýlde habarsyz úrpaq ósip keledi. Olargha Mәskeuge barghannan góri Qytaygha barghan әldeqayda arzanyraq. 
- Qytay qatty tanghaldyrdy, - deydi Chernomorskiy. - Jaqynda Manjuriyada boldym: aspanmen talasqan zәulim ýiler, hayvey - naghyz HHI ghasyr. Shekaranyng biz jaq betinde júrtta qalghan Zabaykalsk qalasy bar. Búdan song Reseyde túryp jatqanyna úyalady ekensin. Manjuriyany japondardan azat etken orys sarbazdaryna qoyylghan eskertkishti qytaylardyng qalay qúrmetteytinin kórgende, óz elinnen bezip ketking keledi. Óitkeni Resey ólilerdi bylay qoyghanda, tiri ardagerlerdi esine de almaydy.
Oleg - shaghyn kompiuter firmasynyng iyesi. Onysy shalajansar kýide. Qalalyqtardyng satyp alugha degen qabileti aiyna eki ret oyanady. Biri - zeynetaqy bergende, ekinshisi - әleumettik jәrdemaqy taratqanda.
- Meninshe, jana últtyng payda boluy - halyqtyng qarsylyghy, - deydi Chernomorskiy. - Sibirden múnaydy, kómirdi, aghashty, rudany tasyp әketedi. Múnda әkeletini  - radioaktivti qaldyqtar. Qaljyndap túrghan joqpyn: jaqynda esigimning aldyna radioaktivti qaldyqtardy әkep tógip tastady. Sibir - XVII ghasyrdaghyday otar el. Qazir bodandyq salyqty múnay, gaz jәne kómirmen almastyrdy. Bar nәrseni bizding auzymyzdan jyryp әketude. Sibirdi Mәskeuden taghayyndalghandar basqaryp otyr. Olar otarlyq әdispen júmys isteude. Áriyne, Tóleevten basqalary. Mәskeu snobizmi kóniline kelip qana qoymaydy, zyghyrdanyndy qaynatady. 
Qazir Kemerevoda túrmyz. Krasnoyardan 500-den asa shaqyrym jer. Búl jaqtaghy halyqtyng kónil auany da jogharydaghyday. Mening aldymda Vasiliy Popok degen tanymal jurnalist otyr. Onyng otbasy halyq sanaghy kezinde týgeldey sibirlik bolyp jazyldy. Popok óz ústanymyn qarapayym әri naqty týsindirip berdi.
- Kavkaz Mәskeumen soghysty. Sonynda ony satyp ala saldy. Kremli orystargha aqsha shygharghysy kelmeydi. Orystardy satyp alghyng kelmese, endi sibirlikterdi satyp alugha tura keledi. Kimning qymbatqa týsetinin әli kóre jatarmyz!
Mening әke-sheshem de Sibir men Reseydi eki bólip ataytyn. Qazir mәskeulikter sekildi sibirlikterding subetnostyq kelbeti qalyptasty. Sanany túrmys biyleydi degen. Orystardyng aimaqtyq bir tarmaghy bolamyz ba, bólek últqa ainalamyz ba, ol jaghy biylikke tikeley baylanysty. Ukraindar da bir kezderi úlyorystyq halyqtyng subetnosy bolghan. Sheshim qabyldaytyn adamdar mәskeuge qarsylyq belgilerin anghara aluy qajet. Óitkeni búl narazylyq qazir tek qana ekonomikalyq mәselege tirelip túr. Beynelep aitqanda, Gazprom múnarasyn Peterbordan Jana Urengoygha kóshiruge әli de uaqyt bar. Sonda bәri dúrys bolady. Mәskeu sheneunikter tynysh ómir sýretin Zalesskiy qalasyna ainalady. 
Alpysty alqymdap qalghan Popok bir sәt ýnsiz qaldy da, әngimesin jalghastyryp ketti:
- Jalpy erke, jayly túrmysty únatatyn, erketotay mәskeulikten góri, ózime sibirlik bolghan únaydy. «Myqty sibirlik» iydeyasy men siyaqty qarttargha únaghanda, orys jastaryn qalay eliktirip ketetinin óziniz bajaylay beriniz.
Novosibirge qayta keldik. Aymaqtyq ekstremizmge qarsy túru jónindegi departament qyzmetkerimen sóilesip otyrmyn. Ol óz aty-jóni men shenin kórsetpeudi ótinip, bylay deydi:
- Men memlekettik qúpiyany jariyalayyn dep túrghanym joq. Qazir polisiya reformalanyp jatyr. Kózge týsip, júmystan qysqaryp qalugha bastyqtaryma sebep tauyp bergim kelmeydi.
Mәskeulikter ýshin sibirlikterding qozghalysy orynsyz, kýlkili kórinedi. Olar Reseyden eshkim bólinip ketpeydi dep senedi. Men de solay oilaymyn. Qauip basqada. Orys boludan bas tartqan adam, orystargha tәn is-әreketten de bas tartady. Kópshilik ýshin orystar degen kimder? Bәrinen búryn olar - alqashtar, beysharalar men kómpister. Jiyrma jyl boyy osyny qúlaghymyzgha qúiyp keldi. Orys boludan bas tartu arqyly adam alqash, beyshara, kómpis boludan qashady. Biz jastardyng bir tobyn baqylap jýrmiz. Olar ózin sibirliktermiz dep tanyghannan keyin araq iship, temeki tartpaytyn boldy. Sanadaghy búl ózgeris - biylikke qyr kórsetu. Biylik orystardy qalay basqaratynyn biledi. Al sibirlikterdi qalay basqarmaq? Sibirlikter ózderin bireulerding basqarghanyna kóne qoya ma? Ol da - ýlken mәsele. Aytpaqshy, men de temekini tastadym.

Sibir «sodyrlary»

Sibirde internet-qaljynbastary men iydeyalyq salt bastylardan bólek, Oral tauynyng Shyghys jaghynda jana memleket qúrugha úmtylyp jýrgen jaqsy úiymdasqan qúrylym da bar. Olardyng is-әreketin jergilikti halyq әzirge ýnsiz maqúldaydy. Búrynghy milisiya arnayy jasaghynyng jauyngeri Aleksandr Budnikov ekstremizmge qarsy kýresushilerding basty nysanasy. Oghan jәne onyng serikterine qatysty tórt birdey qylmystyq is qozghaldy. «Qaru qoldanyp Sibirdi Resey federasiyasynan bólip aludy kózdeytin ekstremistik top qúrdy» degen kýdikpen Budnikovke aiyp taghylyp otyr. Ol ózi men әriptesterin «rusich» dep ataydy. Búl, әriyne, sibirlik degen sóz emes. Orys ta emes.
- Biz Reseymen konfederasiya qúrudy jaqtaymyz. Qalay desek te, búdan qashyp qútyla almaymyz. Mәsele - onyng qalay iske asatynynda, yaghny qan az tógile me, kóp tógile me, bar gәp osynda, - deydi Budnikov.
Sibirdi Reseyden bólu turaly alghashqy iydeya búdan bir jarym ghasyr búryn payda bolypty. Alghashqy jikshilder jergilikti halyq aldynda bedeldi edi. Patsha ókimeti búl mәseleni bylay sheshti: bólinu sayasatynyng iydeologtary Nikolay Yadrensev pen Grigoriy Potanindi tútqyndap, Reseyding soltýstik guberniyalaryna kóshirip jiberdi.

XVIII ghasyr
1721 jyly Peterborda Sibirding birinshi gubernatory, knyazi Matvey Gagarin dargha asyldy. Qatal jazalaudy kóruge birinshi Petrding ózi kelgen. Onyng denesi 7 ay boyy Birja alanynda ilinip túrghan. Res­my qújattar boyynsha, Gagarin qazynagha qol salyp, tuysqandaryna erekshe qamqorlyq kórsetkeni ýshin, patshanyng kәrine ilikken. Keybir derekter boyynsha, ol Reseyden Sibirdi bólip alugha úmtylghan kórinedi. Tipti alghashqy әzirlik retinde qaru-jaraq jasap shyghara bastapty.

XIX ghasyrdyng ortasy
Peterborda sibirlikterding jerlestigi qúryldy. Onyng jetekshileri Sibirdi Reseyden bóludi qalaytyn Nikolay Yadrinsev, Grigoriy Potanin jәne Serafim Shashkov degen iydeologtar edi. Jikshildik iydeyasyn Gersen men Ogarev te qoldaghan. 1863 jyly Yadrinsev pen Shashkov «Sibir patriottaryna» atty ýnparaq taratady. Onda Sibir óz halqynyng bolashaghy ýshin Reseyden bólinip, Amerika sekildi shtattardan túratyn Sibir respublikasyn qúrugha shaqyrghan.

HH ghasyrdyng basy
Revolusiyalyq kónil-kýy jikshilderding jana tolqynyn tudyrdy. 1917 jyly may aiynda Ýrkitte oblysshyl-avtonomisterding jiyny boldy. Sibirding qoghamdyq úiymdar konferensiyasy aimaqtyng avtonomiyasy turaly qauly qabyldaydy. Qar men taygany eske týsiretin aq jәne jasyl týsti Sibir jalauynyng jobasyn da bekitedi.
Sibir avtonomiyasy eki ottyng arasynda qaldy. Bir jaghynan, bolishevikter, ekinshi jaghynan, admiral Kolchak әskeri býiirden qysa bastady. Kenes ýkimeti ornaghan son, jikshilderding birazy shetelge bas saughalap ketse, qashyp ýlgermegenderi týrmege qamalyp, sonynan atyldy.

Derek pen dәiek
Sibir jikshildigining tarihy

HH ghasyrdyng ayaghy men HHI ghasyrdyng basynda
1989 jyly Tomsk qalasynda Sibir jerining konfederasiyasy atty egemen el qúrudy jaqtaytyn «Sibir» atty komiytet qúryldy. Kenes odaghynyng ydyrauy ortalyqqa qarsylyq ýrdisin kýsheytti. Tomskide Sibirding tәuelsizdigi atty partiya payda boldy. Onyng jetekshisi Boris Perov «biylikting otarlyq qúrylymy alynyp tastalsyn» dep ashyq mәlimdedi. Sibirding tәuelsizdigin jariyalap, óz partiyasyn jana elding jogharghy memlekettik organy retinde tanugha shaqyrdy.  
1993 jyly Krasnoyar ólkelik kenes deputaty Vyacheslav Novikov jergilikti radio arqyly ózining Krasnoyar ólkesinde egemendi Eniysey respublikasyn qúru ýshin bar kýsh-qayratyn júmsaytynyn aitty.
Uaqyt óte kele tәuelsizdik ýshin kýres tolqyny sayabyrsydy. «Sibir» komiyteti sekildi úiymdar men Sibirding tәuelsizdigi partiyasy serkelerining alauyzdyghy kesirinen ómir sýruin toqtatty. Sheshenstangha әsker kirgizilgen song nomenklaturalyq jikshildik ayaqtalghanday bolghan.

Vladimir Antipiyn, «Russkiy reporter»

«Jas qazaq» gazeti