1988 jyly 60 jyldan keyin túnghysh toylanghan Nauryz merekesindegi halyq kózindegi quanysh, jýregindegi lýpil qanday edi, shirkin! Sol quanysh, sol lýpil jyldan-jylgha azaya bergendey, azaya bergendey. Olay dep otyrghanymyz, songhy jyldary Nauryz naghyz otbasylyq ta, halyqtyq ta mereke emes, jasandy, foliklorlyq-etnografiyalyq eske alu syndy merekege ainalyp barady. Jylda bir saghyndyryp keletin Áz Nauryzdy әr shanyraqtan bastap, tolyqqandy jalpyqazaqstandyq merekege qalay ainaldyramyz? Osy orayda kórshilerimizding Nauryzdy toylauda bizden qanday ózgeshelikteri bar, ne ýirenuge bolady eken, kóz jýgirtip kórelik.

Songhy kezde Nauryz merekesinde iship-jeuden (onda da kiyiz ýige kiretin әkim­qa­ralar ghoy) asa almay qalsaq, kórshiles Shy­­ghys halyqtarynda búl mereke - asa ýl­ken halyqtyq seruen, ippodromda bәige óte­tin, boz kilemde baluandar beldesetin, it pen әtesh tóbelestirip, qoshqar men búqa sý­zistiretin, kerilgen arqan ýstinde biy­leytin eng qyzyq duman.

1988 jyly 60 jyldan keyin túnghysh toylanghan Nauryz merekesindegi halyq kózindegi quanysh, jýregindegi lýpil qanday edi, shirkin! Sol quanysh, sol lýpil jyldan-jylgha azaya bergendey, azaya bergendey. Olay dep otyrghanymyz, songhy jyldary Nauryz naghyz otbasylyq ta, halyqtyq ta mereke emes, jasandy, foliklorlyq-etnografiyalyq eske alu syndy merekege ainalyp barady. Jylda bir saghyndyryp keletin Áz Nauryzdy әr shanyraqtan bastap, tolyqqandy jalpyqazaqstandyq merekege qalay ainaldyramyz? Osy orayda kórshilerimizding Nauryzdy toylauda bizden qanday ózgeshelikteri bar, ne ýirenuge bolady eken, kóz jýgirtip kórelik.

Songhy kezde Nauryz merekesinde iship-jeuden (onda da kiyiz ýige kiretin әkim­qa­ralar ghoy) asa almay qalsaq, kórshiles Shy­­ghys halyqtarynda búl mereke - asa ýl­ken halyqtyq seruen, ippodromda bәige óte­tin, boz kilemde baluandar beldesetin, it pen әtesh tóbelestirip, qoshqar men búqa sý­zistiretin, kerilgen arqan ýstinde biy­leytin eng qyzyq duman.

Ózbekstanda Nauryzdy toylaudyng eng basty atributy - kórshilerding birigip, bir qazanda sýmólók qaynatuy. Nauryzdyng 20-nan 21-ne qaraghan týni әielder týni boyy әn salyp, by biylep, әzil-qaljyng aitysa oty­ryp, abyr-sabyrmen sýmólók qay­natady. Ol ýshin 1 metrge deyin oshaq qa­zyp, ýstine qazan ornatady. Sóitip, oshaqqa tek qana jemis beretin aghashty otyn ghyp jaghady. Búl dәrumenge bay neshe týrli dәmnen jasalatyn tәtti as turaly anyz kóp. Sonyng birinde Múhammed pay­gham­barymyzdyng qyzy biybi Fatima qos úly Hasan men Húsandy ashtyqta nemen tamaqtandyraryn bilmey, qarny shúr­qyraghan balalaryn aldarqatu ýshin jerden kók shóp júlyp, ony taspen birge qazangha sap, ýstine su qúiyp qaynatqan desedi. Sóitse, shóp degeni jas bidaydyng sabaghy eken, keremet dәmdi sorpa bop shyghyp, qos úlyn әbden toydyrghan eken deydi. Búl endi Islam dini kelgen song shyqqan anyz bolsa kerek, әitpese sýmólókting tarihy sonau Zoroastrizmge baryp tireledi.

Sol kóneden qalghan dәstýr boyynsha, sýmólók qaynatqanda, órikting dәnegindey jiyrma shaqty tas terip әkep, әbden juyp, qazangha birge salady. Keyin sol tas kimning tabaghyna týsse, ol baqytty adam. Álgi tasqa qarap tilek tilese, sol tilegi sózsiz oryndalady desedi. Tastyng ornyna keyde grek janghaghy salynady.

Ózbekterde bala kótermey jýrgen kelinshekti emdeu dәl osy sýmólók pisiru­men sәikes keledi. Bala kótermey jýrgen әiel týni boyy sýmólók pisip jatqan qazan-oshaqtyng basynda otyruy kerek te, sýmólók pisken son, qazandy qalay ottan alady, solay kelinshek kýieuining shapanyn kiyip, túp-tura qozdaghy shoqtyng ýstine otyrady. Qansha uaqyt otyrady, ol kelinshekting shydamy men tilek-niyetine baylanysty. Kәri kózderding aituynsha, osyn­day proseduradan song ayaghy auyr­lamaytyn әiel bolmaydy eken. Kóptegen bala kótere almay jýrgen kelinshekter dәl osy qasiyetti tagham - sýmólók pisiretin kýn­di jyl sayyn asygha kýtedi.

Halyqtyq senim boyynsha, ózbekter Nauryz kýni ýige birinshi bop bas súqqan adamgha kóp nәrse baylanysty dep qaraydy. Jana jyldyng alghashqy qonaghy atyna zaty say, peyili týzu, ong niyetti, eng bastysy, qoy egiz tabatyn qútty qonaq bolsa dep ti­leydi.

Al Dushanbede merekening eng basty atributy - adamnyng angmen alysuy. Qor­banbay aymen qúlshynysy bar kez kelgen adam kýrese alady. Sonday-aq Tәjik­stannyng tauly audandarynda búl kýni oryndalatyn erekshe dәstýr bar. Meyram aldynda jas jigitter boyjetken qyzy bar ýiding qoy qorasyn qojayyngha bildirmey qiy-tezekten ainaday qyp tazalap qoygha tyrysady. Búl is onymen oryndalsa, onda qojayyn jigitterdi erekshe syilap, qonaq qyp kýtuge tiyisti, al jigitter ústalyp qal­ghan jaghdayda, qojayyndy qonaq qyp kýtui tiyis.

Qytaydyng batys audandarynda nau­ryzdy tek týrkitildes halyqtar ghana emes, qytaylyqtar da toylaydy. Qytaylyqtar, mәselen, kóshege alashúbar kiyim kiyip, qol­daryna sazdan jasalghan buyvoldyng mýsinin ústap shyghady. Merekening basty belgisi bambukten jasalghan buyvoldy qara, aq, qyzyl, jasyl jәne sary syndy bes týske boyalghan qaghazben kýptep qoyady. Búl týster 5 elementting - ot, su, metall, aghash pen jer­ding simvolyn bildiredi. Hramnyng janynda saz balshyqtan jasalghan buyvoldy qiy­ratyp, bambukten jasalghan buyvoldy órteydi.

Ázerbayjandar búl kýni erte túryp, mindetti týrde tәtti dәmnen auyz tiyedi, mә­selen, bal, ol bolmasa qant, sheker. Odan keyin «jaman ruhtardy» quu ýshin ýidi adyraspanmen tazalaydy. Osydan song búlaq ne ózen basyna baryp, juynyp-shayynady, bir-birine su shashysady. Su - tazalyqtyng simvoly. Artynan bir-birine tәttimen syilaydy. Ár otbasy dastarqangha «s» әrpinen bastalatyn, mәselen, sýt, sir­kesu siyaqty jeti týrli dәm qoyady. Sonday-aq ýstelge aina, balauyz, boyalghan jú­myrtqa qoyady. Búlardyng tereng simvoldyq mәni bar: balauyz - adamdy jaman ruhtan qorghaytyn jaryq nemese ot, aina - ai­qyndyqtyng nemese jana jyldyng bas­talghanyn bildiredi. Ol ýshin ainanyng ýstine qoyyp qoyghan boyalghan júmyrtqa terbelip, tenselu kerek. Búl miftik anyz boyynsha, jerdi bir mýiizimen tirep túrghan kók ógizding bir jyl boyy sharshap-shal­dyghyp, jer sharyn kelesi mýiizine «auys­tyrghanyn», yaghny jana jyldyng bastalghanyn bildiredi. Osydan keyin júrt bir-birin qúttyqtap, jaqsy tilek-bata aitysyp, toy toylaugha kirisedi.

Ázerbayjandarda ýide qansha adam bolsa, sonsha shyraq jaghyp, barlyghynyng ottan qarghityn da dәstýri bar. «Jamandyq otpen ketsin, ottan kýsh-quat darysyn» de­gen yrymdary búl. Otty su qúiyp sóndiruge bolmaydy, kýlin kómip tastaydy. Ontýstik Ázerbayjanda qúmyragha taza su qúiyp, otbasy mýshelerining әrqaysysy oghan qalaghan nәrsesin salyp, qúmyrany qúbyla jaqqa qaratyp qoyady. Kelesi kýni par­synyng úly aqyny Hafizding jyr kitabyn paraqtay otyryp, qúmyradan zattardy bir-birlep shygharady da, ony Hafizdyng ghazaldarynyng kómegimen jory bastaydy. Yaghny qúmyradan zatty shygharghanda, Hafiyz­dyng ghazaldarynyng mazmúny jaqsy­lyqty jyrlasa, onda әlgi zatty salghan adamnyng armany oryndalatyn bolghany.

Áriyne, múnyng bәri keybireulerimiz ýshin islam dinine qayshy keletin tozghan dәstýr bolyp kórinui de mýmkin. Desek te, yrym-jyrymnan góri, múnday sharalardyng merekelik sipaty basym. Qay halyqtyng da kóneden kele jatqan dәstýr-saltyna, ta­nym-nanymyna qúrmetpen qarap ýirengen dúrys. Qazaqtyng da kóshpendi ómirden qal­ghan nebir tamasha dәstýrlerin jan­dandyra bilsek, odan útpasaq, útylmasymyz anyq. Múnyng bәri qasiyetti Nauryzdy kirshiksiz tazalyqpen, shynayy aq niyetpen qarsy aludyng әreketinen tughan amaldar ekeni anyq.

«Ayqyn» gazeti