Bizding últtyq maqtanyshymyzdyng biri - tengemiz ekendigi barsha júrtqa mәlim. Osy aqshamyzdyng túghyry nyghayyp, ózgelermen iyq tirestirip túrsa kókiregimizi quanysh kerneytindigi anyq. Al endi ol ayaq astynan qúldilap ketse, «búl ne bolyp qaldy, onyng saldar-sebebi qanday, múny qaytkende qayta túghyryna qondyramyz?» dep týn úiqymyzdy san bólerimiz sózsiz.

Óitkeni tengening qúnsyzdanuy qarapayym halyqtyng odan sayyn sorlauyna, kedeylikting qamytynyng odan sayyn janyna batary sózsiz. Al endi sypayylap aitqanda dabyl kótererlik jaghdaydy halyqqa eshbir býrkeusiz ashyq aitatyn, sóitip jauapkershilikti birge bólisetin jan bar ma? Ókinishke qaray búl orayda auyz toltyryp aitatyn dýniyemiz joq. Bizding biylik halyqty әli esi kire qoymaghan bala kóre me, kim bilsin, búl mәselege kelgende «ótirikti shynday, shyndy qúday úrghanday» etip, mәseleden aiytqyp ketuden aldyna jan salmaydy. Basqasy basqa, bir kezderi tengemiz alghash ret qatty qúnsyzdanghanda sol kezdegi Últtyq bankining tóraghasy Kelimbetovtyng «Búl inflyasiyany men tang erteng úiqydan oyanghan son» bildim dep beti shimirkespen ótirikti sogha saldy. Au, sonda qúnsyzdanudyng qashan bastalaryn bilmek týgili, sol inflyasiyanyng qanday dengeyde bolatyndyghyn atalmysh bankining ózi eseptep saraptamay ma? Álde bizding bankting qyzmeti shetelding SRU, FSB sekildi alpauyt barlau basqarmasynyng menshiigine tolyq berilip qoyylghan ba?. Eger búl qúpiyany osy bankining basshysy bilmeytin bolsa, biz amalsyzdan osylay jobaladyq.

Bizding biylikting taghy bir qúpiyasy bar. Ol tengemizding qúnsyzdanuyn ózderinshe týsindiretin, alayda ol sózderdi ózderinen basqa eshkim bilmeytin sheteldik terminderdi paydalanyp júrtty әbden adastyru, Mәselen «Tengening volatandyryluy» degendi estigeniniz bar ma? Nemese «Targettandaru» degen siqyrly sózdi she?  «Baqsaq, baqa eken» degendi halyqty shatastyratyn búl sózderding ózindik qarapayym ghana týsinigi bar bolyp shyqty. Onysy bylay. Álgi «volattandyylru» degenimiz tengening birte-birte qúnsyzdanuy eken. Al «targettandaru» degen qúpiya sózding mәni «aqshamyz shekten tys qúnsyzdanyp, boy bermey jatsa,Últtyq banki ony toqtatata túru ýshin qoldanatyn әdisi» kórinedi. Eger osy asa qúpiya eki sózdi qarapayym tilmen «tenge qúnsyzdanyp beredi» nemese «Tenge qúnsyzdansa Últtyq banki qarap qalmaydy» dese taghynan týsip qalmaytyn shyghar. Álde tengening býgingi prolbasyn týpkilikti sheshe almaghasyn oilap tapqan ózderining tamasha әdisi me eken. Biz de osylay oiladyq.

Tengemizding qúnsyzdanyp bara jatqandyghy turaly eshkim de lәm dep auyz ashpaydy demeymiz. Inflyasiya turaly baspasózde eshkimde ilandarmaytyn qyzyl sudy suday sapyrasyz. Al eger әude bir janashyrlyq ta shynayy sóz estilse oghan bәrining de dýrse qoya beretindigin qaytersin. Mәselen, birde Mәjilis deputaty,qarjy jәne budjet jónindegi komiytetting mýshesi Amanjol Jamanovtyn: «2009 jyldyng aqpan aiynda devalivasiya 18 payyzdy qúrady (122 tengeden 144 tengege deyin), al 2014 jyldyng sol aiynda ol 19 payyzgha kóterildi. (155 tengeden 185 tengege deyin). Qazir múny Últtyq bankimiz tenge baghytynyng tek qúbylyuy ghana dep esepteydi. Shyndyghynda búl esh búlylu emes, ol baryp túrghan naghyz devalivasiya.Tenge birte-birte qúnsyzdana ma, әlde ol bir kýnde opyrylyp týse me, bәribir ol devalivasiyanyng naghyz ózi. Adamdar býgingi kýni múnday qúbyludan qatty qorqady. Bizding importqa tәueldi bolghan osynday kezende kez-kelgen az ghana devalivasiyanyng ózi tauarlardyng qúnynyng sharyqtay týsuine әkelip soghady»,-shandyqty shyryldatyp betke aitty. Bir qaraghanda dәleldi sózge toqtap, osy jaghymsyz qúbylystyng aldyn alugha biylik atauly bel sheshe kirisip kepes pe edi. Joq, bizde mýldem basqasha. Ekonomikany shemishkedey shaghamyz deytin biylikting búlbúldary búl azamatqa dýrse qoya berdi. Oilary qaytkende de Jamanovtyng sózin joqqa shygharu.

Aldymen atqa qonghan últtyq ministr Timur Sýleymenov boldy. Ol «Devalivasiya degenimiz birte-birte qúldyrau emes, birden jappay qúnsyzdanu» dep ózinshe janalyq ashty. Beyne bir halyq tengemiz birden qúldyrasa quanyp qalady eken de, birte-birte qúldyrasa tipti sezinbeytin kórinedi. Ministrimizding uәji osynday. Áriyne ministrlik pen parlamentting ashanasynan ghana tamaq iship, az ghana aqshagha qarnyn toyghyzatyn múnday lauazymdy jandar bazardaghy baghalargha kóz salyp qaytsyn. Ministrimiz múnymen qoymay osy tengeni ýnemi uysynda ústap, onyng taghdyry ýshin jauap beretin Últtyq bankimizdi jan sala qorghap baqqandyghy bizge qyzyq kórindi. Beyne bir bizding bankimiz qanday da qorghaushy múqtaj sekildi. Kerek bolsa, ol ózi de eshkimge mandayyn sipatpaydy. Jә, әlgi banki qorghaushynyng aituyna qaraghanda Últtyq banki býgingi tanda  tengening jyl basyna beri nebәri 4,3 payyzgha ghana qúnsyzdanghanyn habarlady dep qatty quandy. Bayaghyda bireu «Men ne deymin, dombyram ne deydi?» degen eken. Sol siyaqty deputatymyz «tengemizding ne sebepti sonau 2009 jyldan  eshkimge әl bermey qúldyray beredi. Sodan halyq qatty japa shegip otyr ghoy» dese, әlgi bankining qorghaushysy bylghy jylghy devalivasiya deygeyin aityp júrtty shatastyrady. Al endi týsinip kór, bizding biylikting qisyny men uәjin.

Jalpy bizding Últtyq bankimizding ústanghan baghyty da qyzyq. Birde olar dollardyng qymbattauyn halyqtyng jazda jappay demalysqa shetelge shyghuymen týsindiredi. Búl kezde halyq dollardy jappay satyp alatyn kórinedi. Ekinshi bir dәlelsymaghy eshtenening mәnine barmaytyn, memleketting jaghdayyn (Últtyq bankining jaghdayyn dep úghynyz) týsinbeytin, demek qamqorlyq kórsetpeytin tayaz oily adamdar «oybay erteng dollar qymbattaydy eken dep baybalam salady» eken. Mine sodan keyin qoyyndaryna tengeleri syimay jýrgen qazaqstandyqtar valuta auystyru punktterine qaray aghylady. Múnday qalyng nópirge shydaghan «әlsiz» dollar taghy da aspandap ketedi. Ghajap, bizding bank osynshama bay qazaqtardy qaydan tauyp alghan? Al biz bolsaq jaz bolsa tayly-tayaghy qalmay shetelge aghylatyn qazaqtardy kóre qoyghan joqpyz, Álde Aqyshev myrza ózi aralasatyn baylardyng balalaryn ghana esepke ala ma eken? Al Aqyshev bóten syltau taba almasa bar kinәni jurnalisterge audara saludan da tayynbaydy. Ol birde baspasóz betinde «Osy tilshiler qauymy dollar qymbattaydy dep aldan-ala baylam salady da jýredi. Sosyn devalivasiya bastamay qaytsyn»,-dep aida aspangha bir-aq shyghardy. E, bayaghyda atam qazaq «Sengem serkem sen bolsan...»degendi beker aitapaghan-au dep qalasyng osyndayda.

Jalpy,tengemiz әlemdegi kez-kelgen qúbylysqa basy-bayly tәueldi degendi estigende «aldaghy kýnimiz ne bolar eken» dep oilaymyz. Bizde sonau múhittyng arjaghyndaghy AQSh-tyng Federaldyq rezerv qyzmeti óz stavkasyn kóterse tengemizden bereke qashatyn kórindi. Al Amerikanyng Reseyge qarsy engizgen sanksiyasy da ayaqqa shyrmau eken. Sonymen qatar Reseyding rubli әlsirey bastasa bizden de maza ketetin sekildi. Sonda biz tengemizdi bir qalypty ústap túra almaytyn sonsha beyshara ma edik. Al eger biz Resey aqshasymen baylanyp qalsaq, oghan ister qayramyz joq bolsa, onda ózimizding Últtyq bankini Reseyding Federaldyq bankisining bir bólimshesi dep qaraghanymyz jón shyghar.

Jalpy bizdegi mýiizi qaraghayday eknkomisterimiz, әsirese biylikting soyylyn soghyp jýrgender «Endi biz ne istey alayyq. Dýnie jýzindegi ýrdis osynday . Qay elde de devalivasiya ushyghyp túr» dep jauapkershilikti moynyna aludan taysaryp ketedi.

Búl endi shyp-shylghy ótirik. Biz endi myqty damyghan elderdi almay-aq, qoyalyq, myna kórshimiz aiyr qalpaqty aghayyndargha bir sәt kóz jiberip bayqadyq. Sәl ghana tariyh. Osydan 25 jyl búryn olardyng 4 somy bir dollar bolatyn, Bizdegi jaghday da osy túryptas edi. Al qazir she? Olarda búl kýnderi bir dollar 67 somnan aspastan myzghymay túr, al bizde búl kórsetkish 380 tengeden asyp ketti. Endi múny bizde qalay týsindirer eken? Eshbir múnayy joq, ózge qazba baylyqtan onsha bay emes kórshimizding aqshasy qanday inflyasiyagha boy bermey qasaqayyp qarsy túrsa, bizde kórshimizding týshkirgenine talyp qalatyn kýige týstik.

Bir ghana nәrse aiqyn, óz óndirisimizdi órkendetpey eshqashan algha da jyljymaymyz, tengemiz osylaysha qúldyray beredi. Ony týsinu ýshin keremet ekonomist boludyng qajeti joq. Al búl ispen ainalasugha qaltasy paragha toly sheneunikterimizding qoly tie qoyar ma eken?

Qayda barasyn, qayran halqym! Nege múnsha beyshara boldyn, qayran biylik?

Jaybergen Bolatov

Qostanay

Abai.kz