Men - sóz ónerining adamymyn. Ári aitqanda - jazushy, beri aitqanda - qatardaghy baspagermin. Biraq qoghamdyq ómirding kórigi kýrkirep, ýlken oqighalardyng qazany búrq-sarq qaynay týsken tústa, bir tasadan bәrin syrttay baqylap, "qay jengening meniki" dep, mysyq tileumen múrtymdy sylap qana otyra almaymyn. Múnday sәtte búlay otyru - últ ziyalysyn bylay qoyghanda, kez kelgen azamattyng azamattyghyna syn dep bilemin. "Aqyn bolu - mindet emes, azamat bolu - paryz" degendi mektepte Nekrasovtan, "Azamattyq pozisiya - aiqyndaushy kýsh" degendi jas jazushy kezimde Saghat aghamnan qúlaghyma qúiyp óskenim jәne bar. Yaky is azamattyqqa tirelgende, Tolstoysha aitqanda - "Ne mogu molchati!"

Ekinshiden, azamattyq pozisiya - jeke adamnyng ómirdegi óz ústanym-kózqarasynan, óz payym-týsiniginen, óz bagham-baghasynan tuyndap, sonysymen aiqyndalatyn túsy taghy bar. Sondyqtan men aldaghy Saylau, qazirgi saylaualdy jaghdaylar, sodan song El, Elbasy, qoghamdyq keybir mәseleler turaly oilarym men týigenderimdi "siz" dep syzylmay, "biz" dep kópting atynan kósemsimey, ynghaysyz da bolsa "men" dep, birinshi jaqtan aitudy jón kóremin. Yaky Abaysha aitqanda - "Óz sózim - ózimdiki!"

Men - sóz ónerining adamymyn. Ári aitqanda - jazushy, beri aitqanda - qatardaghy baspagermin. Biraq qoghamdyq ómirding kórigi kýrkirep, ýlken oqighalardyng qazany búrq-sarq qaynay týsken tústa, bir tasadan bәrin syrttay baqylap, "qay jengening meniki" dep, mysyq tileumen múrtymdy sylap qana otyra almaymyn. Múnday sәtte búlay otyru - últ ziyalysyn bylay qoyghanda, kez kelgen azamattyng azamattyghyna syn dep bilemin. "Aqyn bolu - mindet emes, azamat bolu - paryz" degendi mektepte Nekrasovtan, "Azamattyq pozisiya - aiqyndaushy kýsh" degendi jas jazushy kezimde Saghat aghamnan qúlaghyma qúiyp óskenim jәne bar. Yaky is azamattyqqa tirelgende, Tolstoysha aitqanda - "Ne mogu molchati!"

Ekinshiden, azamattyq pozisiya - jeke adamnyng ómirdegi óz ústanym-kózqarasynan, óz payym-týsiniginen, óz bagham-baghasynan tuyndap, sonysymen aiqyndalatyn túsy taghy bar. Sondyqtan men aldaghy Saylau, qazirgi saylaualdy jaghdaylar, sodan song El, Elbasy, qoghamdyq keybir mәseleler turaly oilarym men týigenderimdi "siz" dep syzylmay, "biz" dep kópting atynan kósemsimey, ynghaysyz da bolsa "men" dep, birinshi jaqtan aitudy jón kóremin. Yaky Abaysha aitqanda - "Óz sózim - ózimdiki!"
Mening qyryq jyl ghúmyrym kenestik kezende ótti. 18 jasymnan saylaugha "dauys" bere bastadym. Múndaghy tyrnaqshada mәn bar. Shyn mәninde men ol uaqytta dauys bergem joq - tek saylaugha qatystym, qyzyl jәshikke bulletenimdi tastadym da kettim. Bitti! Shabash! Qalghan taghdyrymdy Jogharghy Keneske deputat bolyp saylanghan Qoyshy agham emes, tipti sol jogharydaghy Jogharghy Kenes te emes, Kremlidegi Ortalyq Komiytetting Sayasy Burosy sheshti de otyrdy. Mening ghana emes, býkil últtyn, tildin, dildin!.. Bir qyzyghy... jәne shyndyghy sol, men búl turaly - sonau Jogharydaghy "qúdiret" turaly - ol kezde oilagham joq. Oilaugha bas kerek edi. Mende bas bolghanmen, "basqasy" joq edi. Basqasy sona-au Jogharydaghylardyng qolynda edi. "Endi" deymin-au, ony keyin bildim ghoy men paqyr. Sonda ne bildi deysiz? Men ol kezde qazirgi balalardyng pulitpen basqarghan oiynshyghy ekenmin: bir týimesheni bassa - jýrip ketemin, ekinshisin bassa - toqtaymyn, ýshinshisinde - "mama" dep shiq etemin. Áriyne "apa" dep emes. Sóitip jýrip es jidyq, etek japtyq. Biraq sol qyryqqa deyin tek qana oiynshyq boldym dep jәne aita almaymyn. Ómirdin, qoghamnyng tek bir ghana betin kóru - kórsoqyrlyq. Onyng týbi - imansyzdyq. Al imansyz adam ózin de, ózi ómir sýrip otyrghan qoghamdy da kógertui ekitalay. Gavriyl Trospoliskiy aitqanday, "jazady ekensing - bәrin jaz: jaqsyny da, jamandy da". Joq, ótkenge týgel topyraq shashyp, óz ghúmyrymnyng qaq jartysyn joqqa shyghara almaymyn. Es bilgennen estigenim - "Oqy, oqy jәne oqy!" edi. Oqydym. Oqyghanda mektep, uniyversiytetting ghana baghdarlamasyna kiretin kitaptardy emes, eng kemi 30, әitpese 200 myng tirajben shyghatyn orys, әlem әdebiyetining audarmasymen, 30-60 mynmen shyghatyn qazaq aqyn-jazushylarynyng shygharmalarymen, әrqaysysy eng az degende 100 myng taralymmen jaryq kóretin qazaq baspasózimen susyndadym. Jaz jaylauda әkeme qolqanat bop, qoy jayyp, qozy qayyryp jýrgenimde, "Qyzyl otau" júmysyn atqaratyn Bókey agham (Oralhannyng әkesi) sol gazet-jurnal, kitaptardy atqa artyp әkep tastaushy edi, jaryqtyq. Býginde, jazushy bop, osy materialdy jazyp otyrghanym da sol kitaptar men buma-buma baspasózding arqasy da, tәiiri.
Áriyne, әr nәrseni oqyp qana adam bolyp kettim deu artyq. Eger býginde mening boyymda adamgershilik, izgilik, otansýigishtik degen qasiyetti úghymdardyng mysqalday úshqyny bolsa, men solardyng týpki negizin kenestik kezende aldym dep batyl aita alamyn. Shyr etip jerge týskennen bizdi osylay tәrbiyeleuge IYdeologiya degen alyp mashinanyng myn-myng attyq kýshi bar "motorynan" bastap, tiytimdey "bolt-gaykasyna" deyin kýndiz-týni tynymsyz júmys istep túrdy. Oghan bolmashy jel bolyp tiygenderdi ekinshi bir ayausyz mashina bútarlap syndyryp, bytyrlatyp ýgitip jiberip otyrdy. Býginde búny zorlyq deymiz. Dúrys! Zorlyq, jauyzdyq ataulygha laghnet aitamyz. Dúrys! Jamandy jaman demey jaqsylyq joq. Biraq irgesi berik, uyghy myqty memleket ornatu jolynda әr kezendegi keybir tәrbiyelik tәsilderge, qoghamdyq-úiymdyq núsqalargha, synnan ótken tәjiriybelerge oilana qaraghan jón bolar. Óz basym bala kezimde "oktyabryat", "pioner" bolghannan pәlendey jamanshylyq kórgem joq. Búl úiymdar bizdi qoghamshyl, kópshil, memleketshil bolugha tәrbiyeledi. Temirdey tәrtipti kórdik. Búl bizdi әr qadamymyzdy andap basugha, zang ataulyny syilaugha ýiretti. Otanshyldyq, eldik sanany kýn sayyn boyymyzgha sinire berdi. Nәtiyjesinde Otan, El, Erlik degen úghymdardyng qanymyz ben janymyzgha berik úyalaghany sonday, búl jolda sheyit bolyp ketuge dayyn túrghanday edik. Shyndyghynda, Úly Otan soghysyndaghy kózsiz erlikter osyndaydan tughany anyq qoy.
Men keyde tipti kenestik kezendegi "orys últynyng mәrtebesine" basqasha qaraymyn. Eger memlekette san jaghynan basym bir últtyng tili úlyq, sol últqa degen qúrmet joghary bolmasa, qalay bolady?! Eger aram pighyldy qaskóiler bir memleketting shanyraghyn shayqaltudy kózdese, eng aldymen sol memleketting úitqysy, ústyny bolyp túrghan últty basqalargha jekkórinishti etuding bar amalyn istey bastaytyny bar. Mysal kerek pe? Aytayyn.
Men 1985 jylgha deyin búqaralyq aqparat qúraldarynyng birde-birinen últ arazdyghyn qozdyratyn materialdy oqyghan da, kórgen de emespin. Aqyry sol 85-ting jazynda ony da kórdim. Kókshetaugha poezben ketip bara jatqanmyn. Jolay bir stansada satyp alghan "Komsomoliskaya pravda" gazetin oqyp otyryp ornymnan qalay atyp túrghanymdy bayqamay qaldym. Qay nomer, qanday maqala ekeni qazir esimde joq, orys aty-jóndi bireu bizding Qaraghandy kondiyterlik fabrikasy turaly jazghan bolyp, sol fabrikadan ylghy da kәmpit úrlap shyghatyn bir "kazashka"-gha toqtalady. Úry qyz - qazaq. Aty - Aygulya. Familiyasy joq. Biraq búl - "qazaq úry!" degen sóz. Jazghan - "orys". Qanyndy qaynata ma? Qaynatady. Men Kókshetaugha bara salyp, әlgi materialdyng qiyndysynyng betine: "Ponuhayte! Chem pahnet?" dep aibaq-saybaq jazdym da, "KP"-gha salyp jiberdim. Jastyghym ghoy, әitpese sol materialdyng astarynan qanday iyis shyghyp túrghanyn ol uaqytta ózim de sezbegen ekenmin. Keyin bajaylasam, gazettegi әldebireuding maqsaty - men siyaqty myn-myndargha orys halqyn jek kórgizu eken. Sóitip eldi ishtey iritu eken. Aytqanday-aq, búdan son, әsirese 86-jyldan bastap orys emesterge tas laqtyru, jóndi-jónsiz ghaybattau Ortalyq búqaralyq aqparat qúraldarynda jappay etek alyp ketti. Bir qarasang orystyng sózin sóilep otyrghan siyaqty, týbine ýnilseng - oi, pighyl basqada. IYdeologiyalyq diyversiya degen osy.
Jә, endi sóz basyndaghy Saylaugha keleyik. Búny jalang nasihatpen jalyqtyrmay, bir oqighadan bastayyn.
1981 jyldyng shilde aiynyng basy. Qazaq KSR-i Jogharghy Kenesining saylauy bolghaly jatqan. Úmytpasam, Orta Aziya әskery okrugining qolbasshysy soghan deputattyqqa kandidat retinde týsken. Sol kýnderi Almatygha әkem kele qalsyn. 70 jasta. Ómir boyy qara sharuanyng qamytyn kiygen adam. Endi zeynetker. Keshke biraz әngimelesip otyrdaq ta, ondar shamasynda jatyp qaldyq.
Tanerteng elen-alanda әkem meni týrtkilep oyatqan. Qabyrghadaghy saghatqa qarasam, 6-dan endi ghana asypty.
- Áy, nege túrmaysyn? - deydi maghan tanyrqap.
- Nege túram? Júmys saghat toghyzda ghoy, - deymin men úiqyly-oyau.
- Júmysyng ne ey senin! Býgin saylau emes pe? - deydi ol betime tik qarap.
- Keshke deyin uaqyt bar ghoy, ýlgerem de, - deymin men әli de esiney týsip.
- Mynau ne deydi ei! Ne deyd! Halyqtyng aldynda jýrgen sender býitip jatsandar, basqalargha ne joryq! Ói, bar bolghyr, jat, jat endeshe shaljiyp. Shyn oqyghan-toqyghan adam bolsan, erterek baryp dauys berip, elge ýlgi kórsetpeysing be, týge! - dep ol syrtqa shygha jónelgen. Apyl-ghúpyl kiyinip, sonynan men de jýgirgem.
Saylaugha barmay qoy bylay túrsyn, keshigip barudyng ózin úyat kórgen qayran әkeler! El, Otan, Úyat degen úghymdar olar ýshin qasiyettining qasiyettisi edi-au!
Keshe teledidardan bir azamat sóilep túr. "Almatyda saylaushylardyng 70 payyzy saylaugha qatysady dep kýtilude" deydi. Sonda qalay? Qalghan 30 payyzdyng Otany joq pa? Álde Qazaqstannyng azamaty emes pe? Nemese azamattyq degen úghym joq pa olarda? Búdan da soraqysy, bireuler "bizsiz de ótedi" degendi aitady. Odan kim ne útady? Eshteme.
"Betege ketse bel qalar, bekter ketse el qalar, berekeng ketse neng qalar" deydi Qalagham bir romanynda. Ras, berekemiz ketse nemiz qalady?! Al bereke, birlikting birinshi úiytqysy - últtyng inteliygensiyasy - ziyaly qauymy boluy kerek. Ókinishke qaray, osy qauymda úiytqy boludan góri iritki bolyp jýrgender jeterlik. Osyny kórip ishi kýidi me eken, jazushy Dulat Isabekov bir sózinde "biz әli últ bop qalyptasqamyz joq" dep edi, "oybay, ne deyd!" dep attandap shygha kelgender boldy. Búghan da shýkir! Últtyq sezim әli ólip bitpegen eken. Alayda rulyq, jýzdik sanadan tútastay memlekettik sanagha kóterilu ýshin bizge basqa da "oybaylaytyn" mәsele jeterlik qoy.
"El bolamyn deseng - besigindi týze!" Jaqsy sóz. Al qazirgi jaghdayda men aitar edim: "Memleket bolamyn deseng - búqaralyq aqparat qúraldaryndy týze!".
Býgingi osy "qúraldardyn" betin ashyp qalsang da, týimesin basyp qalsang da - "atyp ketti", "asyp ketti", "... dep qoydy", "...jep qoydy" degenderdi bylay qoydym (ol da kerek shyghar), basyna qalpaq kiygizip, "baseke, baseke" dep mazaq qylghandardy da qoya túrayyn (ol da "bireulerge" kerek shyghar), al biraq myn-myndar oqityn gazet betinde "orystildi", "qazaqtildi" degen úghymdardy qaytalay beruding qajeti ne? Ádeyi qalyptastyru ýshin be? Áytpese, orystildi aghayyndardy bauyrgha tartudyng basty joly osy bolghany ma? Joq, últty úiystyrudyng tamasha tәsili - jaqsy nyshandardy kópke ýlgi etu. Búghan mysaldy alystan izdemey-aq qoyalyq, barshamyzdyng kóz aldymyzdaghy Qasymjomart Toqaevtyn, Núrlan Nyghmatullinnin, Núrghaly Áshimovtyng keshegi qazaqshasy qalay edi? Al býgin she? Songhysyna bireuler dau aitar, biraq men "dat!" deymin. Birde radiodan Núrghalidyng sózin tyndaghanym bar. Jurnalisting әrbir súraghyna asyqpay, oilana jauap berip otyr. Keyde kibirtiktep te qalady. Biraq sózining bәri týsinikti. Mýmkindiginshe oryssha qospaugha tyrysady. Keyde tipti bir әdemi sóz tirkesterin aityp qalady. Bayqaymyn, kitaptan jattap alghandary. Eng quanarlyghy - jaqsy niyet bar. Múnday faktiler az ba bizde!
Amal ne, bizding bir jurnalister múndaydan góri jaman jaqty aitqanda ólshemdi de, mólsherdi de bilmey ketedi.
Qúlaqtyng qúryshy jaqsylyqty estigende qanady. Kózding núry jaqsylyqty kórgende ot bop janady. Endeshe aldymen jaqsylyqty kóre bilgenge ne jetsin. Osy orayda songhy 20 jylda jetken jetistikterimiz az ba! Ýlken sayasattaghy ýlken júmystar jóninde sayasatkerler, basqalar aita jatar, men jazushy retinde sózdi mynadan bastaghym keledi.
"Kórmes - týieni de kórmes" dep, týie týgili songhy on bes jylda ghana gýl-gýl jaynap shygha kelgen tútastay bir qalany qalay kórmeuge bolady?! Sol qalanyng tórinde asqaqtap túrghan Aqorda, onyng tóbesinde jelbirep túrghan Kók Tu - ghasyrlar boyy jetsek degen aq armanymyz emes pe edi. Shýkirshilik, jettik qoy mine!
Men búl qalany túnghysh ret 1973-ting jazynda kórdim. Selinograd kezi. Salqyndau, súrghylttau, kishkentay ghana qala eken! Salqyn, súrghylt degende, men onyng klimaty men týr-týsin aityp túrgham joq. Psihologiyalyq atmosferasyn. Bir avtobusta keyde bir-eki-aq qazaqtyng basyn kóresin. Saghan ýdireye qaraghan basqalardyng "eshki kózin" kóresin. Búl jay avtobusta ghana emes, kez kelgen jerde bayqalyp túrady eken. Kónilim eriksiz pәs bolghan. Múndaydy búryn tipti Mәskeu, Novosibir, Leningradtan da kórgen emespin. Ol jerlerde men europalyq mәdeniyetti, orysqa tәn kendikti kórgenmin.Al Selinogradttyng jayy mýlde bólek-ti. Tyng iygeru kezinde múnda tek otanshyl perishteler ghana kelmegen, olardyng arasynda búryn isti bolghandar da, qarakýshin qayda syidyra almay jýrgen ishpystylar da, mәdeniyetten júrday boskeudeler de bolghan. "Biz senderdi adam qylyp otyrmyz. Qala saldyq, tyng iygerdik, al senderding qoldarynnan ne keledi?" degen astamshylyq ta bolghan. Selinograd salqyndyghyn sondaylar tudyrghan. Áytpese, tútastay orys halqy emes.
Arada 15 jyl ótkende (1988) Selinogradta taghy boldym. Búl joly jazushy, jurnalist retinde. Biraq meni mensingenderdi jәne az bayqadym. Qúddy óz jerimde ózim jat sekildi sezingenim bar.
Endi qazir jylyna kem degende tórt-bes ret bolamyn Astanada. Óz qalam! Erkin jýrem. Ruhym biyik. Nebәri 10-15 jylda týri de, týsi de, "minezi" de ghajap ózgergen. Bir sәt iyekti kóterip, kózdi Ereymen asyryp jiberemin... Janarymda - qasiyetti Arqa jeri! Kezinde asharshylyqtan halqy shybynday qyrylyp, tiri qalghanynyng kóbi jan-jaqqa bosyp ketip, kelimsekter keninen jaylaghan qayran Arqa! Men endi sening tósinde alshanday basamyn.
Jaqsylyq pa? Jaqsylyq! Preziydent Núrsúltan Nazarbaev pen ziyaly qauym ókilderining Týrkistan shaharynda ótken keshegi jýzdesuinde osy jaqsylyqtardyng kóbi aityldy. Olardy taghy qaytalap jatudy artyq kóremin. Tek óz tarapymnan, bir qoghamdyq qordyng tóraghasy retinde qosarym: songhy on shaqty jyl kóleminde ýkimettik emes úiymdargha jasalyp jatqan qamqorlyq pen qoldau az emes. Nәtiyjesinde búl úiymdar býginde ýkimetting senimdi serigine, ýlken quatty kýshke ainaldy. Bәri de úzaghynan sýiindirsin deymin!
Osy jaqsylyqtardy kóre otyryp, ertengi Preziydenttik Saylauda men óz dausymdy preziydenttikke kandidattardyng biri - Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevqa, yaghny Elbasygha beretinimdi jasyrmaymyn.
Tilim ýshin! Dinim ýshin! Últym ýshin!

«Týrkistan» gazeti