Sóitip, Demokrit qaldyrghan jazbalargha sensek, Adamzat o basta kilem, alasha, órmek toqudy órmekshiden ýirengen kórinedi. Al biz Demokrit aqsaqaldyng búl oiyn Adamzat o basta kilem, alasha, órmek toqudy órmekshiden kýzde, anyq aitsaq qyrkýiek aiynda ýirengen dep tolyqtyrghymyz keledi. Halyq júmbaghynda aitatynday “úzyn-úzyn úzarday, úzyn aqqan sularday, aghash atqa mingizip, úzartyp qoyghan múnarday”, qiynnan qiilastyryp, ýzildirip ýzbelep, tizildirip tizbelep kóz jauyn alatyn kórkem órmekti osy aida toqidy. Órmekshining tory! Ásirese, tanerteng qarasan, beyne bir uys janbyr (bir uys búlt emes) tútasyp kelip jaua almay biz bilmeytin әldebir qúdiretting kýshimen aghash basyna ilinip qalt túryp qalghan sekildi. Kýn sәulesimen qúbylyp jylt-jylt etedi. Búl – tanghy shyq túnghan órmekshining tory. Ol sizge jete almay, siz oghan jete almay antarylyp túrghanynyz. Búl aralyqta aua rayynyng ózi mynaday әsem tizilgen әlgi shyqmonshaqtardy tógip-shashyp almayyn degendey ýp etken jelsiz, janbyrsyz jadyrap, jaynap túrady. Klassik aitatyn “súlulyq әlemdi qútqarady” degenge sayamyz ba, әlde gidrometeorologiya zandylyghy ma – әiteuir erte kýzde osynday bir esten ketpes erekshe kýnder bolady. Qazaq múny mizam shuaq dese, orys aghayyndardyng auzynan suy qúryp “babie leto” dep tamsanatyn kezeni osy kezen. Barlyq jaqsy әnder sekildi “babie leto” da tez tausylady. Ile súrghylt túman, suyq janbyrlar dәuiri bastalady da, sony boz qyrau, odan aq qar, kók múzgha ainalyp sala beredi. Aq qar, kók múzgha asyqpayyqshy. “Ah, avgust, ayaldashy bir apta” deydi aqyn qyz Shәmshiya Júbatova. Áste, osy sózdi qyrkýiektegi tamyljyghan tamasha tandargha arnap aitsa da oryndy bolar edi. Shynynda, jaqsy kýnder, jaydarman týnder nege jyldam óte shyghady eken.

Taghy bir rauayatta – qyrkýiek jyldyng ymyrty dep te atalady. Sonda qalay, aldymyzda týn túr ma? Senging kelmeydi. Senging kelmeytindikten janaghy aitqan jarq etip óte shyghatyn jaqsy shaqtar turaly oilanghyng keledi.

Búl ay – saghynysh aiy.

Saghynysh aiy. Tyraulap tyrnalar qaytady. Jýregindi suyryp alatynday múndy dauys. Tyrna tómen úshsa qys jyly bolady, jogharylap úshyp joghalsa – qaqaghan qantar, ashuly aqpan kýtip túr dey beriniz, meyli, qys qatty bolsa bolsyn-aq, әr nәrse óz mezgilimen emes pe! Myna tyrnalardy qaytemiz? Keudege syimay alasúrghan jýrekti qalay júbatamyz?!

Sodan ba eken, keybir elderding auyz әdebiyetinde kezdesetin “qyrkýiek – sary týlkidey qúbylady” degen teneu de únamaydy. Nege ony qyzyl týlki emes, sary týlkige teneydi. Orman-toghay, shóp-shalghyn arasynda әueli qu týlkining ózi emes qúiryghy ne jony jylt-jylt kórinip qalady, bara-bara býkil dýnie sap-sary bop qúlpyryp sala bermek.

Ukrayyndar búl aidy “vereseni” dep ataydy. Múnysy “qyrau týsetin ai” degeni. Biz bolsaq qyrau týsedi degennen góri shyq týsedi degendi qalaymyz. Qyrau da, qar da әli alda emes pe?

Joq, búl qu týlkining aiy emes, jyldyng ymyrty da emes búl kezen.

Jaz әli ótken joq.

Jaqsy kýnder alda әli.

Qaranyzshy, ózgergen ne bar, bәri qaz-qalpynda emes pe? Gýlkekire tura tamyzdaghyday, tamyz ghana emes shildedegidey aghy aq, kógi kók qúlpyryp túr. Solghan, múnayghan, sarghayghan, quraghan joq. Sol qalpy. IY.Bunin men M.Prishvin sýisine jyrlaytyn kógiljim gýl de (maliva) solay. Shayshóp bolsa, “Kim sizge kýz keldi degen?” dep etekten tóske órlep balmaghyz atyp jaynap túr. “Men senen qalayyn ba?” degendey júpar gýl men qarabas shóp tanghy salqyn, keshki jelmen taudyng sәnin keltirip erkin yrghalady. Keybir gýlder búl aida ekinshi ret gýldeydi. Kýn jayly kelse, alma men órik aghashy da qayta gýldep ketui mýmkin. Álbette, olardyng jemis berip ýlgermeytinin oilasang jýreging auyrady. Bәlkim, “alty kýn atan bolghansha, bir kýn bura bolyp zirkilde” demekshi, tómen qarap búqpantaylay bergenshe tónip kele jatqan kýz qaharyn qaymyqpay qarsy alayyn deytin bolar.

Aghash japyraqtarynyng sarghayghanyn baqylaudyng ózi qyzyq. Jer-dýniyeni suyq demimen bir qaryp ótetin alghashqy ýsikke gýlder bolmasa jemis aghashtary da, jabayy ósken tal-qayyn, emen-terekter de syr bere qoymaydy. Syrt kelbeti gýlherige  nemese shashyratqygha úqsaytyn sentyabrina atty ekpe qonyrqay baqtargha gýlder jana renk berip, solghyn ajaryn ashyp, shyraylandyra týsedi. Aghashtar da “qane, qaysymyz myqtymyz?” degendey qaharly suyqqa qarsy túryp, ishtey qaltyraghanmen syrttay asqaq qalpyn búzar emes.

Degenmen, jaydary jazdaghyday kýmis kýlki, synghyr da, sybdyr da joq, ýnsiz ymdasyp, aqyryn sybyrlasady. “Bóri aryghyn bildirmes syrtqa jýnin qampaytar” degen osy.

Aydyng 22-nen 23-ine qaraghan kezi – kýn men týnning kýzgi tenelui, yaki, kýzding astranomiyalyq túrghydan bastalatyn kýni. Túqymdastary arasynda kýz kelgenin alghash moyyndaytyn dolana. Birinshi sonyng japyraghy sarghayady. Biraq, dolana az. Sondyqtan bir qaraghanda odan da búryn ýienki sarghayghan sekildi kórinedi. Ile Alatauy, Talas, Jonghar Alataularynda aidyng ayaghyna taman ýienki bitken qyp-qyzyl týske enip kózding jauyn alady.

Tizbe, tizbe, tizbe tau, tizbek orman,

Tizbek orman edi ghoy – bizdegi arman.

Kýreng qyzyl ýienki aralyna

Kýreng qyzdyng auyly kýzde qonghan.

Altyn tenge tókkendey jolgha kilen,

Tizbe, tizbe japyraq – ol da kýren.

“Qarama!” dep, kýledi, kózim basyp

Kýreng súlu yp-ystyq qoldarymen.

Kýreng taudy qiyalap tang atady,

Kór, kór deymin, ózime qara taghy,

Qaray ber sen japqansha janarymdy,

Qara kýzding súp-suyq alaqany.

Ile-shala almúrt aghashtary sary altyn syrghalaryn sybdyrlata bastaydy. Otyz kýn, keyde qyryq kýn boyy berispey, aqtyq demi qalghansha aiqasatyn ýsh batyr – emen, qayyn, sheten. Búl kezde moyyl men kókterek japyraqtarynan týgel aiyrylyp, qyrqymnan shyqqan toqtyday jalanashtanyp qalady.

Biraq kýz әli kemeline kelgen joq, qorghansyz da nәzik jasyl japyraqtardy sarghaytumen shektelip túr. Túrsyn solay. Ádepki teke tiresten ózi de boldyryp qalghan synayly, aptyqpaydy, asyqpaydy, úiytqy soghyp, bereketindi alatyn oghash, odaghay minezi basylghan. Biz aityp otyrghan, mizam shuaq osy.

Biz tabighattan ózimizge keregin, ózimizge dýniyetanymy sәikes qúbylystardy izdeymiz hәm tabamyz da. Tabighatpen ýilese, ýndese almaghan kez - ajaldyng taqap qalghan kezi bolar, әste. Beti aulaq.

Qojaqattyng móldir qara jemisin býgin terip ketsen, erteng taghy sonsha jemisi pisip jetiledi. Bóriqaraqat bútaqtary tyghyz salghan dәn jemisterin kótere almay mayysyp túr. Myna berekeli, merekeli kýzge shashuy bolar, alyp emenning dәneginen ayaq alyp jýrgisiz. Tiyn sol dәnekti aghash quysyndaghy inine tasyp әlek.

Almatynyng almalary-ay degizetin kez ghoy búl. Átten, bayaghy bala kezimizdegi aport joq. Almatynyng taularyn búl aida aporttyng elesi kezip jýredi.

Tyrna men sarghaldaq, kókek pen qarlyghash kórinbeydi. Bódenening byty-byty estilmegeli qashan. Qaytemiz, qaytqan qústardyng joly bolsyn! Esesin, “taudan týsip kele jatyr salqyn kýz” (Amanhan Álim) dep aqyn aitpaqshy, alty ay jaz biyikte jýrgen sarybauyr shymshyqtar tómenge týsip, “qyrdaghy, oidaghy elmen aralasqanday” jyra-jyra, say-sala azan-qazan, u da shu. Jyly jaqqa qaytarda bizding dalada az kýn ayaldap ótetin qústar qanshama?!

Qaratorghay men jaurauyq, tanshymshyq pen býrgen torghaydyng jazdaghyday sayran salghanyn qalar edik, biraq bir súmdyqty sezgendey bәri de ýnsiz, әn salsa dausyn sharyqtatpay bәseng salady, shuyldamaydy, qanattaryn qatty qaqpay tómen úshady. Qarghanyng ózi qarqyldamaydy. Saq sauysqan bәrin syrttan baqylyp tal basynda jeke otyr. Ne oilaydy ol? Neni bilip otyr? Ne boldy, senderge qústar?

Bayaghyda, auylda, at suytamyz dep tandy tangha úryp úiyqtamay bәigege jýirikti de, balany da dayyndamaushy ma edi? Ondayda, tipti alaman jarystyng shiyregin, keyin jarty jolyn, kele-kele býtindey shauyp ótip, qosar atty qanshyrday qatyryp әbden baptaushy edi ghoy. Qústar da solay. Úzaqty kýn úzaq qarghalar men qarlyghashtar, qara sayraqtar men qazdar, tyrnalar top-top bop toptasyp kók tósin tilgilep, әri-beri úshady. Tas týiin bop shyrqau kókke tik kóterilip, ózin-ózi jerge dopsha laqtyrady, endi bir sәt qayqang etip qayta kóterilip jazyla úshady, jalt etip ongha búrylyp, solgha búrylyp týrli-týrli qimyldar jasaydy. Ghalymdardyng boljamy boyynsha múnyng bәri bekerden beker bolmaydy. Búl kezde qústar әbden semiredi. Búl da “Jortar attyng toghy iygi” demekshi, Qúdaydyng qúdiretimen biz essiz sanaytyn qanatty aghayyndarymyzdyng úzaq joldyng aldynda kýsh jinauy, qazaqsha aitsaq “jal-jayasyn jauyp qondanuy” bolsa kerek.

Sóitip, bizden úshyp qústardyng kóbi Afrika, Ýndistan, Europa elderine ketip jatsa, endi bir toby soltýstikten bizding dalagha qystaugha kelip jatady. Olardyng arasynda – qyzyl tós suyq torghay, kekildi samyrqústar (erterekte Almatydaghy Tauly Qyrattyng әr bókterinde top-tobymen qystap jýretin), bir boyynda jeti týsti qauyrsyny bar әsem shymshyq, qyzylqunaq, shekildek qústar bar. Bizding dalamyz ben bizding qalamyz ashyqqandar men toryqqandargha pana bolatynyn oilasang túla boyyndy quanysh kerneydi.

Búl kezde qústar týleydi. Týlek kezi olar ýshin qauipti kez. Ýirekting kejegi qyzyldy-jasyldy “tonyn” tastasa, qonyrqay “jadaghay” jamylady. Jana qauyrsyndar úzyn, salaly jәne óte qalyng bop ósedi. Tabighat qanday sheber desenizshi, әr nәrse óz uaqtysymen, óz kezegimen! Osynyng bәrin basqaryp, ýilestirip túrghan bir qúdiret baryna qalay senbeysiz?

Erteng úshyp ketedi olar. Sodan kelesi kóktemge deyin joq. Alang kónil kýnder bastalmaq. Tuu jazgha deyin.

Ýsh myn, bes, on myng shaqyrymdyq joldar kýtip túr olardy.

“Túlpar túryp úiqtaydy” deushi edik qoy, sol siyaqty qústar úshyp bara jatyp úiyqtaydy. Mysaly, degelekter tәuligine bar-bolghany 10-15 minut qana kóz shyrymyn alady eken. Úshyp bara jatyp úiyqtaghanda baghytynan auytqyp basqa jaqqa laghyp ketpeui ýshin “úiqyshyl” degelek әueli qalyng lekting orta túsyna kirip alady eken, sәl búrylyp bara jatsa, ózge qústar qanatymen qaghyp dúrys jolgha salyp otyratyn kórinedi. Úiqysy qanyp, sergip oyanghan degelek sodan song serikterin demaldyryp ózi top bastap jóneledi. Sóitip, alma-kezek demalyp, erte kýndi kesh qylmay mejeli jerge jetkenshe tynbay úshady eken. Múnday myqtylyq adamnyng qolynan kelmeydi. Áste, biz ózimizding әbden tolysqan, tolghan, shyghysta aitatynday (Insony Kamiyl) kemeldengen tirshilik iyesi boluymyz ýshin әli talay joldardan ótuimiz keregin esten shygharmauymyz kerek shyghar.

Qarqyldaq shaghala bolsa tuu it arqasy qiyangha – Arktikagha baryp úya basady. Qystaugha Antarktidagha úshady. Sonda ol úshyp ótetin joldyng jalpy úzyndyghy – on myng shaqyrymnan asady eken.

Qyrkýiek qústardyng ózderine tәn erekshelikteri aiqyndalatyn ai. “At jýirigi bilinbes bәigege týsip jaryspay” demekshi, keshege deyin eng jyldam úshatyn qús dep súnqar men býrkitti, jogharyda aitqan qarqyldaq shaghalany atap keldik. Qyrkýiek aiy - fenologtardyng búl qateligine týzetu engizetin ay retinde baghaly. Ghylymy dәleldengendey, eng jyldam úshatyn qús – kәdimgi siz ben biz bala kezimizden kórip ósken aq tamaq qarlyghashtar eken. Jәne búl janalyqqa Qazaqstanda Shaqpaq qús saqinalaytyn beketi derekteri boyynsha taghy bir ret dәleldengen.

Boy tonazytar tanghy salqynmen ormangha kelseniz, emen, qaraghaylardyng týbine ýnilip, say-salany kezip jýrgen sanyrauqúlaq terushilerdi kóresiz. Arasynda qazaq ilude bireu. Bizding el qyzyqpaghan kәsip. Beker-aq, әste, kәsipting ýlken-kishisi joq, paydaly әreketimen qay-qaysysy da tәuir emes pe? Mine, sol shópshi aghayyndardan jazyp alghan keybir mәlimetterimiz:

• Jókening túqymyn qyrkýiek – qazan ailarynda;
• Emenning dәnin qyrkýiek – qarasha ailarynda;
• Qayyng túqymyn shilde – tamyz ailarynda;
• Kóktal men terekting túqymyn jazdyng basynda, alghashqy býrin jaryp, gýlin ashqan song 35 kýnnen keyin jinaydy. Búl shamada, sәuirding ayaghy, mamyrdyng bastapqy aptasyna túspa tús keledi.
• Moyyldyng dәnin – tamyzda;
• Qaraghaydyng dәnegin qarasha men nauryzda;
• Ýienki dәnegin qyrkýiek - qarashada jinaydy.

Kóshetten ónim alamyn deytinder emen men qylqan japyraqty aghashtardan ózge aghash dәnin kýzde ekkendi dúrys kóredi eken.

Sonday-aq, qazir qan-qyzyl dolananyn, jataghan arsha men itmúrynnyng dәni, andyz, baq-baq, angbaldyrghan, shýiginshópting tamyryn qazatyn kez.

Ózge jan-januarlar da búl aida qonys janartyp, qysqa dayyndyqqa kirisedi. Búlan bauyrynan jarap, keng toghaydy shiyrlaydy. Búl kezde onyng jolyna kese kóldeneng túru qauipti. Týlki týlep, qúndyz bitken qúnayy ýshin su bógep “ýy sala” bastaydy. Úrpaq qamyn oilaghan osy bir kishkentay ang atan boyly aq qayyndy kishkentay tisimen qyrqyp, qiyp bauday týsiredi degenge senu qiyn. Qúndyz “qúrlysshy” turaly әngime – basqa әngime.

At jaratyp, bie aghytatyn kýn de alys emes.

Tobylghy kýngeyde, yrghay teriskeyde – qoyshy-qolan, jylqyshy, týiekesh, diqan men sushy – әrkim óz haraketinde.

Jylan inine kirse jyly kýnder ayaqtaldy deydi eken búrynghylar.

Qyrkýiek aiy turaly elding tómendegidey yrym-joramaldary, andatpalary men angharghan jәiitteri bar:

Emenning dәni mol bop, taryday shashylyp jatsa (biyl dәl osylay bop túr) qar qalyn, qys qatty bolady deydi.

Qyrkýiekting basynda órmekshi toryn jii qúrsa da – qys ayazdy keledi deydi.

Qayyng japyraqtary úshar basynan bastap sarghaysa – kóktem erte shyghatyn kórinedi.

Búl aida kýn kýrkirese – kýz jyly bolghanmen, qysta qar kóp týsedi deydi.

Qyrkýiek әri jyly, әri janbyrsyz, jelsiz bop kelse – qys kesh týsedi.

Janbyrly keshte ýki shaqyrsa – kýn jәili bolatynynyng belgisi.

Kýzding kelgenin – itmúrynnyng piskenine qarap bilersiz.

Qara mal qalay qarap jatady – ertenine jel sol jaqtan túrmaq.

Qúmyrsqa iyleuining tóbesi shoshaq bop bitse – qatty qys kele jatyr dey beriniz.

Tauyq erte týlese – qys kerisinshe jyly bolady.

Toghystyng biri – “Kiyik matau” – qyrkýiekting sony. Kiyikting tekesi jelge qarap jelse – kýn әli jyly, yqqa qarasa suytady.

Kórdiniz ghoy, biz maqtap, marapattap otyrghan aida qar da, ayaz da, janbyr da, jel de bolady eken. Jel, janbyr demekshi, búl aidyng ekinshi aty Kóktem aiy. Qalaysha? Óziniz bilesiz, ekvatordyng kóldeneng syzyghy Jerdi Ontýstik jәne Soltýstik jarty shar dep ekige bólip túr emes pe, sol Ontýstik jarty shar elderinde búl kezde kóktem bastalady. Ol bizding nauryz aiyna sayma say keledi. Sóitip siz osy tústa alda jalda Afrikagha nemese Jana Zelandiya men Avstraliyagha ne Ontýstik Amerikagha bara qalsanyz osydan alty-jeti ay búryn ótip ketken Kóktemmen qayta qauyshasyz.

Qyrkýiek, rasynda da biz aitqanday beyqam, mamyrajay, jyly, júpar, júmsaq, berekeli, merekeli mezgil me? Anyghynda “súrghylt túman dym býrkip” (Abay) keletin salynqy iyin salqyn kýz emes pe? Diqan eginin erte týsken suyqqa ýsitip alyp, malshy kýzeuge kýizelip týsip, baghban jemisin qar astynda qaldyryp, jolaushy joldan qalyp, kóktayghaq tarpang men taghyny túsap-shiderlep anshy myltyghynyng qarauylyna ilindiretin kәdimgi kýz ghoy deysiz be?

Mýmkin, biraq siz ghafu etiniz, bizding qyrkýiegimiz osynday mezgil. Sizge, ne únamay ma? Únasa men sizding dosynyzbyn.

Derekkózi: «Qazaq әdebiyeti» gazeti (№36, 14-20 qyrkýiek, 2018 jyl)