Qazaq poeziyasynyng aqtangeri marqúm aqyn Qadyr Myrza Áliymen jazushy Talasbek Ásemqúlovtyng arasynda 1998 jyly bolghan súhbat әngimeni nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz. Osydan attay on ýsh jyl búryn bolghan әngimede kóterilgen әdebi, ruhany mәselelerding kýni býginge deyin óz manyzyn joymaghanyn әri eski shenberdi ainala shapqanday kýide ekenine súhbatty oqy otyryp kóz jetkizuge bolady.

«Abay-aqparat»

Qazaq poeziyasynyng aqtangeri marqúm aqyn Qadyr Myrza Áliymen jazushy Talasbek Ásemqúlovtyng arasynda 1998 jyly bolghan súhbat әngimeni nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz. Osydan attay on ýsh jyl búryn bolghan әngimede kóterilgen әdebi, ruhany mәselelerding kýni býginge deyin óz manyzyn joymaghanyn әri eski shenberdi ainala shapqanday kýide ekenine súhbatty oqy otyryp kóz jetkizuge bolady.

«Abay-aqparat»

T.Á. Býginde qazaq әdebiyetinde erekshe bir ahual qalyptasqan siyaqty (búl jerde, biz, әdebiyetting damuy erekshe bir sipat aldy deuden aulaqpyz, oqyrman men qalamgerding arasynda ornaghan shetin ahualdy ghana aitpaqpyz). Kitaptyng tirajy - әdebiyettegi situasiyany aina-qatesiz kórsetetin barometr siyaqty. Búryndary, otyz myn, jetpis myn, tipti jarty million degen sandardy selt etpey qabyldaytyn edik. Endi ýsh myndy «ýlken tiraj eken» deymiz. Jәne tirajdyng ýlkendigi, osy kýni, oqyrman auditoriyasynyng kórsetkishi emes, demeushining bay ekendigining ghana belgisi. Bir «kezdegi eng kóp oqityn» elde («samaya chitaishaya») tayau aralarda hat tanymaytyn adamdardyng payda boluy ghajap emes. Jazushy әulette boykýiezdik bar siyaqty. Áriyne, qazaq әdebiyeti óz oqyrmandarynan airyla bastaghanymen, ózining jetken biyiginen týsken joq, mashyghynan airylghan joq. Ádebiyet gýldenip túr dese de bolady. Biraq qazaq oqyrmanynyng ósetin týri joq. Mine, ghasyrdyng ayaghy, mynjyldyq dәuirding sonynda qazaq qalamgerlerining sanasyn biylegen eshatologiyalyq kónil kýiding syry osynda siyaqty. Osy orayda, qazaqtyng maytalman әdebiyetshisi jәne elding aghasy retinde jamighatqa qanday aqyl qosar ediniz?

Q.M.-Á. Ángimening basynda negizinen oqyrman jayly aitqan dúrys shyghar. Mening oiymsha, biz negizgi oqyrmandardy joghaltyp alghan joqpyz. Olar bar. Eshqayda ketken joq. Olar tek úiyqtap ketti. Sodan song olar sharshap jýr. Myna jerde bir bazar bar. Sonda baramyn. Men ózimdi maqtayyn dep otyrghan joqpyn. Sonda keybireuler tanyp jatady. «Aghay ketip bara jatyr» dep bir-birine sybyrlaydy. Bireuleri birdene alsang «Halynyz qalay, agha? Jazyp jýrsiz be? Bizding jaghdayymyz osynday. Bizdi nege jazbaysyz?» dep aryz aita bastaydy. Bizding talay nәrseni jazyp jatqanymyzdy qaydan bilsin. Mine, búlar oqymaydy. Birinshi sebebi - joqtyq. Kitap alu toqtady. Búrynghy ólshemmen alsaq, jýz adamnyng birde bireui kitap almaydy. Osynyng barlyghy aqshagha baylanysty. Júrt eng aldymen qaryn toydyrghysy keledi. Sodan song bala-shaghanyng qamy. Balagha oqulyq, mektep formasy, ayaq kiyim, t.b. sodan song qysqa dayyndyq bastalady.  Odan keyin kóktem keledi. Múqtaj múqtajgha jalghasady. Qazaqtyng tragediyasy - osy. Men myna Reseymen búryndary baylanysym jaqsy bolghan. Moskvada «Knijnoe obozreniye» degen gazet shyghady. Sony men әli kýnge deyin aldyryp túramyn.  Reseyde qanday kitap shyghyp jatyr, sony qadaghalap otyramyn. Bayqaghanym - Kenes ýkimetining qúldyraghanynan  orys әdebiyeti ziyan shekken joq. Kerisinshe útty. Birinshi - olar joghalyp ketken, kómilip qalghan, shyqpay ketken avtorlardy qaytadan shyghardy.  Ekinshiden, búlar qaghazy bar el. Biz siyaqty múqtaj el emes qoy. Sondyqtan kitapty búrynghydan da әdemi etip shyghara bastady. Sodan son, bir ghajaby,  búlardyng oqyrmandary -  dәstýrli oqyrmandar. Búlar búryn kitapqa bólingen qarajatty qysqarta qoyghan joq. Olar kitapty әli alyp jatyr. Bizde qazaqta - búl bólekteu. Men ózim Almatygha 50-jyldardyng basynda keldim. Sol kelgen jyldardan keyin, 50-jyldardyng ortasynan bastap 20 jylday oqyrmannyng yntasy sharyqtap ósti. Kitapty izdep jýrip, bir-birinen úrlap alyp ketip (jaqsy maghynasynda) oqydy. Myna irgedegi Qytaydan mysal  keltireyin. Qytay degen ýlken el ghoy. Al osy ýlken elding atam zamanghy bir jaqsy dәstýrin aitayyn. Qytayda kitapty úrlaghan adam jazagha tartylmaydy eken. Búl bilimge degen qúmarlyq qoy. Bir uys biday úrlaghan adamnyng qoly shabylady. Polyaktarda bir anekdot bar. Bir jas semiya qonaq shaqyrady. Qonaq kelerden búryn ýiding iyesi kitaptaryn anda da, mynda da jasyra bastaydy. Balkondaghy sóreler, quys-quystyng barlyghy kitapqa tolady. Sonda әieli: «Keletin dostaryn kitap úrlamaydy. Búl kitaptar olardyng ózderinde de bar. Nege sonsha әure boldyn?»,- deydi. Kýieui: «Olardyng úrlamaytynyn bilemin. Ózderining kitabyn tanyp qoya ma dep jatqanym ghoy»,- dep jauap beripti. Asqar Sýleymenov degen zamandasymyz boldy. Kitapty kóp oqityn. Onyng bir qyzyq qasiyeti: bireuge kitap berse keri súramaytyn, alsa qaytaryp bermeytin. Qyzyq adam. Endi oqyrmandarymyzgha qaytyp oralayyq. Bizding oqyrmanymyz qalyng úiqygha ketti. Ony qashan oyatyp alamyz jәne ol oyanghannan keyin qaytadan kitap oqugha kirise me? Qazirgi adamnyng psihologiyasy qasandanghan. Qazir kitapty aqshanyng joqtyghynan almaydy. Erteng oghan dәulet bite bastaydy. Biraq sonyng biraz prosentin kitap alugha bólu kerek degendi úghynghansha biraz jyldar ketedi. Kitapty almau - dәstýrge ainalyp ketedi. Búl tong siyaqty nәrse. Qashan, qalay búzylady  - belgisiz. Mening qorqatynym - osy nәrse. Ekinshi bir nәrse - osy qiynshylyqtyng taza әdebiyetke paydasy boldy ghoy dep oilaymyn. Óitkeni әdebiyetke kelgen adamdardyng kóbi - kezdeysoq adamdar. Ádebiyetting ainalasynan payda izdep kelgender. Payda izdegender, tipti bolmaghanda abyroy izdep kelgender. Mysaly, Pәlenshening partiya qyzmetinde aty shyqpady. Basqa jol joq. Sondyqtan qaltasyna «jazushy» degen kuәlik salyp, shirenip jýrse - abyroy bolatyn bolghan. Mine, solar, sondaylar, qazirgi qiynshylyq kez kelgende izim-ghayyp joghaldy. Óitkeni, әdebiyet olargha endi eshtene bermeytin boldy. Ádebiyet, fanatikterdin, barym da osy, malym da osy degenderding isine ainaldy. Súraghyndaghy boykýiezdik degen sózindi týsinkiremedim. Sózding myng týrli maghynasy bolatyny belgili ghoy...

- Pessimizm maghynasyndaghy sóz dep týsininiz.

- Olay bolsa men óz túrghymda búl sózindi qabylday almadym. Óitkeni әdebiyetke shyn berilgen fanatikter әli júmys istep  jatyr. Olar, endi kitap shygharady ekenmin, osyghan aqsha alamyn dep istemeydi. Ádebiyet búlardyng derti. Qúday bergen auru. Abay «Sóz óneri dertpen ten» degen. Osyghan úqsas pikirdi Pasternak aitqan. Biraq ol «Vysokaya bolezni» degen. Satyp alugha bolmaytyn qymbat degen sóz ghoy. Mine, sol naghyz jazatyn adam osy qymbat dertin eshbir baylyqqa aiyrbastamaydy. Endi jazushylargha ainalyp taghy bir soghayyq. Jazushylardyng taghy bir toby bar. Búryn búlar ózderining jazbaghandyghyn nemese az jazghandyghyn totalitarizmge, senzuragha jabatyn. Bәribir qysqartyp jiberedi, jazdyrmaydy, ótirik aitqym kelmeydi deytin. Al, endi sóz bostandyghy berilgen kezde solar taghy jaza almaytyn bolyp shyqty. Sóitse olardyng ar jaghynda tesip bara jatqan eshtenesi joq eken. Men әdebiyet turaly oqyrman retinde aitqanym - basqasha aitqanymnan dәlirek bolyp shyghady. Óitkeni mening ózim oqyrmanmyn. Jaqsy oqyrmanmyn. Sondyqtan oqyrmandy jaqsy bilemin dey alamyn. Almatyda erterekte «Saytan bazar» degen boldy. Sol bazargha jiyrma jyldan astam baryp jýrdim. Jaqsy kitapty kezekke túryp alatynbyz. Ekeu-ýsheuden alatynbyz. Kitap aiyrbastaytynbyz. Sebebi kerek kitapty, ornyna kitap berip qana ala alasyn. Al endi bizding әdebiyet jayly: qazaq әdebiyeti edәuir biyik órege jetip qalghan әdebiyet. Ádette kórshilermen salystyrasyng ghoy. Qazaq әdebiyeti, әsirese, poeziya, kórshiles týrikmen, ózbek, tәjik әdebiyetinen kósh ilgeri algha ketken әdebiyet. Mynanday mysal keltireyin. Bizding әkelerimiz ghasyr basyndaghy aqyndardy oqyghanda ishken asyn jerge qoyatyn. Al, biz, nemese ózimizdi aitsam, mektepte jýrgen kezimizde poeziyany asa jaqsy kórgenimiz joq. Sebebi aralary kezendik túrghydan da, stilidik túrghydan da alshaq jatqan qadau-qadau birneshe ghana aqynnyng shygharmashylyghynan ne úghynugha bolady? Abay poeziyasy joghary klasta oqytylady. Al Abayday aqyndy týsinu ýshin ýlken dayyndyq qajet. Endi qazirgi jaghdaydy qaranyz. Qazirgi jastar, býgingi poeziyany týisinip oqityn jastar ghasyr basyndaghy poeziyany qabylday almaydy.  Nege? Óz  mәdeniyetinen jerigendik pe? Joq! Poeziya jayly týsinigin  әdeby oqulyqtan emes, shyn poeziyanyng ózinen alghan alghyr jastyng sanasy biyik degen sóz. Ádeby synmen ainalyspasa da synshylyq oy iyesi degen sóz. Olar ghasyr basyndaghy últtyq mәdeniyettin, әdebiyetting kýshpen tejelgenin janymen, ózining jeke әdeby tәjiriybesimen sezinedi.

Maghjan poeziyasynyng ozyq belgisi nede? Qazaq ólenine intimdik lirikany alyp kelgendiginde. Intimdik lirika, búryn qazaqtyng әn ónerinde biren-saran jerlerde ghana kórinis bergen. Abaydyng ózinde «mennen»góri «biz» basym. Qartayghan kezining ózinde. «Qartaydyq, qayghy oiladyq, úiqy sergek» deydi. «Qartaydym» demeydi. «Qartaydym» dep biz jazamyz. Neghúrlym «men» bolsan, soghúrlym etenesin. Maghjan osy «bizdi» «menge» ainaldyrdy. Búhar jyraudy alynyz. Biyik filosofiya. Biraq ýshinshi jaqtan aitylghan.

Mysaly:

- Jalghyzdy jalghyz demeniz,

- Jalghyz da kópke tenelip,

- Bir maydanda jolyghyp,

- Kegin almas demeniz.

- Jarlyny jarly demeniz,

- Jarly baygha tenelip,

- Jaylaugha kóshpes demeniz.

Keremet filosofiya! Biraq Maghjan bir adamgha ghana aitatyn syrdy alyp keldi.

- Bizding oiymyzsha qazaq әdebiyeti, damugha úmtylghan barlyq әdebiyet siyaqty, Batys mәdeniyeti salghan sara jolgha týsken boluy kerek. Batys Europa tarihyna jýginer bolsaq, kóptegen aqylgha syimaytyn jayttargha kuә bolar edik. Bizde kóp júrt ýzdiksiz damudy - ýzdiksiz gýldenu dep týsinedi. Al shyndyghynda olay emes. Óner bolghannan keyin damu kerek. Kópshilikting talghamymen júru - qarabayyrlanu, ólu degen sóz. Alayda, individualistik jolmen jýrgen óner óz damuynda shyngha shyghady da... qalyng kópshilikke týsiniksiz bolyp qalady. Shopengauer men Ortega-Gasset aitqan damudyng paradoksy degeniniz osy. Ne istemek kerek? Al búl eki ortada kónil kóteruding industriyasy qarap túrmaydy. Halyqqa «týsinikti»  әdebiyet pen kiynematografty tudyra qoyady. Ózining ýmbetining las mәdeniyetke jýgingenin kórgen estet-jazushy ózining kirpiyaz ónerining terenine odan sayyn tereng shomady. Mine, osylaysha oqyrman men jazushynyng arasynda ótkel bermes tereng or qazylady. Endi osy situasiya bizge de kelgen siyaqty. IYdeologiyanyng diktatynan qútylghan, ojdan bostandyghy, din bostandyghy, t.t. tolyp jatqan bostandyq alghan qazaq oqyrmany býginde shetelding «әdebiyetin» «iygerip» jatyr. Qazaq qalamgeri men qazaq oqyrmany arasyndaghy kontakt ýzilgen siyaqty. Biz әdebiyet tarihyna ainalyp bara jatqan siyaqtymyz. Osyghan kelisesiz be?

- Qazaq oqyrmanynyng Europa mәdeniyetine, әdebiyetine tartylyp bara jatqandyghyn aitasyn. Búl jóninde de kýdigim bar. Qazaq әdebiyetin oqyp jýrgen taza qazaq oqyrmany eshqayda qashqan joq. Oqymaytyndy alsaq - bizge joq aqshasy, Europagha da joq. Bizdi oqugha jetpegen uaqyty Europagha da jetpeydi. Al bizdi oqymaytyn orys tildi qazaqtar - bizdi búryn da oqymaghan, qazir de oqymaydy. Degumanizasiya degeniniz, meninshe, taza filosofiyalyq problema. Mәdeniyet filosofiyasy ainalysatyn nәrse. Mysaly, ózing aityp otyrghan ahual qalyptasqan kezde, ortasha, oqyrmangha týsinikti әdebiyet beleng alady. Al klassikter óz dengeyinde qalady. Mysaly, fransuzda Marseli Prust degen bar. Ony mynnan bir adam oqidy. Eger oqysa. Al onyng ornyna júrt Jorj Siymenondy jaqsy biledi. Ekeuining әdeby salmaghyn salystyrugha kelmeydi. Men Agata Kristy men Jorj Siymenon ekeuin salghastyryp otyryp oqydym. Agata Kristiyden bir abzas alyp tastay almaysyz, J.Siymenondy onsha qabyl almadym. Bylaysha aitqanda, maghan qatysy joq adam ghoy. Basqa elding adamy. Fransuz tilinde jazady. Ózi beligiyalyq. Únatpaghan sebebim - onyng tórt jýzge juyq roman jazghanyn bildim. Sonda jazuda ne qasiyet qaldy dep oiladym. Ánsheyin kóbeytip jaza beruge bolatyn bolghan ba? Sodan song orys gazetterinen onyng birneshe interviuin oqydym. Oghan degen kózqarasym ózgerdi. Onyng professional әdebiyetshi ekendigine kózim jetti. Kiltipan - әr júrttyng jazu ónerine degen kózqarasynda, jazudyng qyr-syryna, qiyndyghyna, mashyghyna degen týrli kózqarasynda eken. Onyng romandary - jýz, jýz on, jýz jiyrma bettik romandar. Onday romandy ol eki aptada jazady. Búl bizding úghymymyzgha salghanda roman ýshin óte az uaqyt. Al eki aptagha bólseniz, kýnine - assa on betten keledi. Babynda bolsan, aldyn-ala dayyndalsang kýnine on bet jazugha bolady ghoy? Bolady! Sodan song ol jazghanda mynaday bir tәsil qoldanady: eng aldymen bir qarapayym boyaudy alady. Osy shygharma ýshin. Fongha kerek. Kógildir nemese qyzghyltym, ne qonyr, ne jasyl. Sosyn bir aua-rayyn alady. Sosyn bir melodiya. Mine, osy әuendi ynyldap otyryp jazugha kirisedi. Al endi romannyng songhy tarauyn jazyp jatqanda auyryp qaldy deyik. Sauyqqannan keyin ayaqtalmay qalghan romannyng qoljazbasyn órtep jiberedi eken. Nege deysiz ghoy? Sebebi - ary qaray jazsa ótirik bolady. Sol sәttegi kónil kýy kelmeske ketti degen sóz. Mening de óz basymda osynday kezder bolghan. Bir dýniyeni jazu barysynda eriksiz ýzilis jasaysyn. Auyryp qaldyng deyik. Qyzmet babymen bir jerge ketip qaldynyz deyik. Al sol júmysty ary qaray jalghastyrghanda, o bastaghy qymbat kónil kýidi qayta keshe almay qor bolasyn. Áriyne, oidyng negizgi jelisin ýzbeysin. Men tipti deseniz, ýzilgen sóilemnen keyin qanday sóilem bolu kerek - sony da eske týsire almaymyn. Alayda, alghashqy ynta men kónil kýy joq. Kókirekte «bastalghan júmysty ayaqtau kerek» degen jauapkershilikti oy ghana túrady.

Sonymen búl saualyna baylanysty aitatynymdy qorytyndylap  bylay deyin: «degumanizasiya» problemasy әdepki problema. Mәngi ólmes problema.  Bir býgin  nemese keshe ghana boy kótergen joq búl mәsele. Eski kitaptardyng barlyghynda da «zaman búzylyp barady», «adam azyp barady» degen qayghyly oi, yaghni, osy degumanizasiya әr týrli keyipte kórinis berip otyr. Búl mәsele osydan 1400 jyl búryn ayan etilgen Qúranda da, kýni keshe ómir sýrgen Abay poeziyasynda da bar. Bir kezenning әdebiyetin shektep oiyp alyp, taldap jibersen,  kez kelgen jerden osy «degumanizasiya» shygha keledi. Yaghni, mәsele zertteushining óz zertteuin nendey niyetpen bastaytyndyghynda. Nemese әdebiyet bar da, ony zertteuding týrli tәsilderi bar. Men búl problemalardy osylay týsinemin.

- Aleksandr Kushnerding aitqany bar ghoy «Tildi absoluttendirip qajeti joq. Dýniyening qúpiyasyn, Qúdaydyng qúpiyasyn sózben almastyryp qajeti joq» dep. Sóz óneri sonshama qúdiretti óner me?  Sózben aityp jetkize almaytyn kýy keshken keziniz boldy ma?

- Búl jerde mening aitarym sózding kórkemdik, beynelegishtik mýmkindigi men aqynnyng sheberligin shatastyrmau kerek. Sózding qúdiretine shek keltiru - myltyqty dúrystap ata almaghan adamnyng «myltyq nashar qaru» deuimen birdey. Kónildegi oy ózining kórkemdik qisynyn taba almay jatsa - oghan sóz kinәli emes, aqyn óresining jetimsizdigi kinәli. «Tildi absoluttendiru» degenine kelise almaymyn. Keyde adam emosiyanyng lebimen bir nәrseni aityp qaluy mýmkin. Búny birden «absoluttendiru» deu qate. Eger de «Dýniyenin... Qúdaydyng qúpiyasyn sózben almastyryp keregi joq» deytin qaghidany ústanatyn bolsaq, onda jaq ashpay, mýldem sóilemey otyru kerek. Mening oiymsha, A.Kushner búl jerde sóz óneri men Qúdaydy shendestirgende, sóz ónerinin, sóz iyesining erekshe jauapkershiligin ghana aitsa kerek. Sózben aityp jetkize almaytyn kýy keshkenim esimde joq. Ózim keshken sezimderdi ólenimde aityp berdim dep oilaymyn.

- Siz әnge ólendi kóp jazghan aqynsyz. Muzyka men poeziya bir-birine jaqyn óner týrleri. Biraq muzykanyng jazyluynda mynaday bir erekshelik bar: býginde muzykalyq garmoniyanyng damyghandyghy sonday, kompozisiyanyng qaghidalaryn, aranjirovkanyng tәsilderin azdy-kópti mengergen kez kelgen adam  garmoniyalyq túrghydan tәp-tәuir әnder nemese basqa da muzykalyq shygharmalar jaza alady. Al poeziyanyn, eger solay aitugha bolatyn bolsa, tehnologiyasynyng basty ereksheligi nede? Sizding aqyndyq ónerininizge muzykanyng әser etken kezi boldy ma?

- Dúrys aitasyn. Teoriyanyng damuyndaghy búl paradoksty eshkim de týsindirip bere almaydy. Biraq, mening oiymsha búl jerdegi mәsele, taghy da adam atty pendede túr. Muzyka teoriyasy bolsyn, basqa bolsyn - ghylym ghoy. Ghylym bolghannan keyin damu kerek. Búl - tanymnyng ózgermes qaghidasy. Al eger az-maz muzykalyq nemese әdeby qabileti bar adam teoriyany beske mengerip alyp, «tәp-tәuir» shygharmalar jazyp jatsa, búl jerde teoriyanyng nendey kinәsi bar. Onday «shygharmalardyn» qúnyn bilu ýshin shegininkirep túryp baqylasa boldy. Jaqyn túrsan, әriyne, onyng ishinen әldebir jýie, «logika» tabasyn. Týisigi mol, bilimi mol synshy onday ólendi alghashqy shumaghynan-aq ústaydy. Sebebi, teoriyamen jazylghan, yaghny teoriyalyq túrghydan minsiz onday shygharmada bir nәrse jetispey túrady. Kórkemdik oy deysing be, meninshe - shygharmanyng ruhy, ony tiri etip túrghan onyng jany. Sol jetispeydi. Ol joq bolsa - joq. Ony eshbir tehnikamen jasay almaysyn. Nobayyn, syrtqy týrin jasaysyn. Biraq ózin jasay almaysyn.

Poeziyanyng tehnologiyasy turaly aita beruge bolady. Kóp aitugha bolady. Alayda men óleng ónerining eshqashan tausylmas kóp syrynyng birin, ózim týisingen bir syryn aitayyn. Ólendi ústap túrghan tehnika emes. Kóp aitylghan jauyr sóz bolsa da aitayyn, ólendi ústap túrghan nәrse - sezim. Men búl jerde sezim dep, ózing shyn keshken, ózinning ruhany tәjiriybene ainalghan shynayy sezimdi, shyn sezimdi aityp otyrmyn. Jogharyda ózimiz aitqan «ólenning jany» nemese «ólenning ruhy» degeniniz osy. Aqyndyq ónerime, ózim sóz jazghan әnder ghana emes, esimdi bilgennen osy uaqytqa deyin estigen jaqsy muzykanyng barlyghy da sәulesin týsirdi, óz әserin tiygizdi dep oilaymyn.

- Senzura kóp nәrsege tyiym salatyn. Biraq, bir ghúlamanyng aitqanynday, memlekettik, iydeologiyalyq senzuradan biyik - ishki ar men úyattyn, ojdannyng senzurasy bar ghoy. Ózinizge óziniz tyiym salghan, senzor bolghan keziniz boldy ma?

- Ghúlama dúrys aitqan eken. Men de bir ghúlamanyng aitqanyn keltireyin. Getening «Men kóp nәrse bilemin, biraq barlyghyn aita bermeymin» degen sózi bar. Ishki senzura degeniniz osy. Kórgen-bilgeninning bәrin jaza beru - әdebiyet emes. Kórkemdik elek turaly kóp aityldy ghoy. Onyng nesin qaytalayyn. Al iydeologiyalyq, memlekettik senzuranyng әdebiyetke paydasy mol boldy dep oilaymyn. Senzura әdebiyetshini belgili bir jón-joralghygha ýiretedi. Senzurada da aqymaqtar otyrghan joq. Ózine tyiym salu ýshin eng әueli әldebir qorqynyshty nәrselerdi shyramytuyng kerek. Sodan song baryp «Qúrysyn, oilamau kerek» deysin. Oiyma onday eshtene kelmegen siyaqty. Onday shetin nәrse eng qúrymasa este qalar edi ghoy...

- Ádebiyet tek roman, povester nemese poemalar men lirikalyq ólender ghana emes. Osylardy jazatyn adam da әdeby namanyng bir bólshegi. Ádeby otandas dostarynyz kóp pe? Ádebiyetshige kerek eng basty izgilik, adamdyq qasiyetter jәne professionaldyq qasiyetter jayynda aitsanyz.

- Dostarym kóp. Jahattasy bar, zamandasy bar - kóp. Al professionalizm degen asa ýlken úghym. Búl - jeke súhbattyng taqyryby bolarlyq mәsele. Qysqasha aitsam - býkil jýrip ótken jolyn, ómirinning barlyq tәjiriybesi - professionalizm. Óz basym aqyndyq  pen azamattyqty bir-birinen bólip kórgen joqpyn.

- Qanday shet memleketterde boldynyz? Emigrasiyadaghy qazaq әdebiyeti sizding oiynyzsha, qanday әdebiyet?

- Shet memleketterde boldym. Biraq emigrasiyadaghy qazaq әdebiyeti degenge qosyla almaymyn. Eger irgedegi Qytayda otyrghan qazaqtardy aitqan bolsanyz - ol emigrasiya emes. Mongholiyadaghy qazaq júrtyn da emigrasiyada otyr dep aita almaymyn. Al qiyr qonyp, shet jaylap ketken, mysaly, Týrkiya, Germaniya, Daniya, Gollandiyadaghy óte shashyrap ketken qazaqtarda әngimege tiyek eterlik әdebiyet bar dep oilamaymyn.

- Memuar jazasyz ba? Býgingi alypqashpa, qanqu әngimege qúrylatyn qazaq memuaristikasy turaly pikiriniz qanday? Sizding oiynyzsha, memuaristing toqtaytyn shegi qay jer? Memuar ótken ómirding tәptishtelgen protokoly boluy shart pa?

- Memuar jazbaymyn. Keyin estelik jazu kerek bolsa - kórermiz. Býgingi qazaq әdebiyetindegi «memuarlardy» qabylday almaymyn. Kóbinde bayaghyda bolghan daudy jalghastyru niyeti bayqalady. Mysaly, Pәlenshe osydan qyryq jylghy bolghan bir oqighany jazdy deyik. Týgensheni synady deyik. Al egerde sol Týgenshe tiri bolyp, ol da memuar jazsa she? Onda әdebiyet tarihyna ainalghan dau qaytadan nәr alyp, qaulap jóneledi.  Memuar jazudyng әlemdik biyik ýlgileri bar. Qazaq qalamgerleri sol ýlgilerdi mengerui kerek. Mysaly, jogharyda ózimiz әngime etken ojdannyng senzurasy memuargha da jýredi dep oilaymyn.

- Eki jyldan keyin mynjyldyq dәuir ayaqtalady. Osy, bir dәuir ayaqtalyp, kelesige óterdegi  qazaq poeziyasynyng baghyt-baghdary, perspektivalary qanday bolmaq? Izinizdi basyp әdebiyetting qasiyetti tabaldyryghynan endi ghana attaghan qalamdas inilerinizge qanday tilek tiler ediniz?

- Eki mynynshy jyl - hronogiyalyq meje ghana. Oiymsha, eki mynynshy jylgha sonshama ýmit artyp keregi joq. 2000-shy jyldyng songhy kýni, keshke qaray tóseginizge jatasyz da, 2001 jyly tanerteng oyanasyz. Búl bar bolghany kelesi tang ghana. Adam әr kýni bir sheshushi kezende túrghanday enbek etu kerek, bir-birine jaqsylyq isteu kerek. Qazaq poeziyasynyng baghyt-baghdary jayly ne aita alamyn? Bizden keyin dýniyege qanday aqyn keledi, ol qazaq ólenin qanday belge shygharady - ol men ýshin beymәlim. Biz ózimizge deyingi poeziyany aldyq, ony kelesi biyikke shyghardyq. Izimizdi basqan qalamdas inilerime aitarym - әdebiyetke kelgen ekensin, sol әdebiyetpen bol. Shyn әdebiyetshi bol. Ólendey qasiyetti ónerge kólenke týsirme der edim.

-Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan Talasbek Ásemqúlov

«Zaman Qazaqstan» gazeti, 27 nauryz, júma, 1998 jyl, 14-15 bet