Kez kelgen elding azamattyq ruhynyng dengeyin sol elding jornalistikasymen baghalau arqyly eshbir qatelikke úrynbaugha bolady. Jornalistika elding demokratiyalyq dengeyin ghana emes, sol el halqynyng óz memleketin qanshalyqty biylep otyrghanyn, qoghamdyq pikirding jasandy emes, qanshalyqty barynsha tabighy qalyptasatynyn, tórtinshi biylikting bar-joghyn, elding sayasaty qalaysha jasaqtalatynyn әigileydi. Tipti, BAQ-nyng qauqary әlgi eldegi sóz bostandyghynyng shynayy kórinisi bolyp tabylady. Sayyp kelgende sóz bostandyghy últtyng DATy.

Kez kelgen elding azamattyq ruhynyng dengeyin sol elding jornalistikasymen baghalau arqyly eshbir qatelikke úrynbaugha bolady. Jornalistika elding demokratiyalyq dengeyin ghana emes, sol el halqynyng óz memleketin qanshalyqty biylep otyrghanyn, qoghamdyq pikirding jasandy emes, qanshalyqty barynsha tabighy qalyptasatynyn, tórtinshi biylikting bar-joghyn, elding sayasaty qalaysha jasaqtalatynyn әigileydi. Tipti, BAQ-nyng qauqary әlgi eldegi sóz bostandyghynyng shynayy kórinisi bolyp tabylady. Sayyp kelgende sóz bostandyghy últtyng DATy.

Qazaqstandaghy jornalistikanyng qazirgi ahualyn sóz etkende kózge týsetini - orys jәne qazaqtildi BAQ. Alayda, eldegi basty dominant orystildi jornalistika ekenin eshkim joqqa shyghara almaydy jәne ony resmy biylik tolyghymen moyynday otyryp, onyng yqpalyna moyyn úsynghany sonday, endi әlemdik orystildi baspasóz merekesin tutúghyry - Resey túrghanda, Qazaqstanda úiymdastyru arqyly sonyng jetegine ketkendigin әigilep otyr. Shyn mәninde búl shara týrkilerding qasiyetti shanyraghy jәne Qazaqstannyng TMD elderining ishindegi ekonomikalyq bas kótergen basty el retinde týrkitildi jornalistikany biriktiru maqsatynyng basy qyltiyp túrghan múrat emes pe? Alayda, Qazaqstan biyligining orystildi jornalistikanyng jeteginde ketuine eldegi orystildi BAQ-nyng yqpalyn algha tartqannan góri, onyng qazirgi biylikting әjetine birden bir jarap túrghan sayasy qúral ekendigin ataghan abzal. Búl jerde birjaqty týrde biylikti kinәlau әdiletsiz. Ertengi kýni biylikting әjetine jaraytyn aghylshyn ne qytaytildi BAQ-y tabylyp jatsa, solargha da osylaysha jol ashylmaq. Óitkeni, avtohtondyq BAQ ókilderi ózderine tiyisti mindetti atqarmaghandyqtan, ony ózgetildi BAQ-y qaghyp aluda.

Al, qazaqtildi jornalistika nege jetimning kýiin keshude? Mәsele jornalistikanyng tek qana tórtinshi biylik ekendiginde ghana emes, sonymen birge qazirgi zamanda onyng aqparattyq-industriyalyq sipatynyng barlyghynda bolyp túr. Búl jaghynan alghanda orystildi talay BAQ óz aldyna jeke dara industriyalyq quatqa ie bolyp, kelesi satyda ekonomikalyq-sayasy dengeyge kóship otyrghandyghyna kóz jiberetin mezgil jetti. «Karavan» media-holdingisinen bastap, búl tizimge talay orystildi mediaindustriya toptaryn ataugha әbden bolady. Al, múnday tizimge qazaqtildi bir de bir mediatopty bylay qoyghanda, jeke dara BAQ «Vremya» gazetining dengeyinde emes. Sóitip, kýn tәrtibinde qazaqtildi jornalistikanyng industriyagha ainaluyna qanday shider bar degen saual túr.

Atalmysh súraqqa jauap izdegende, osydan bir jyl búrynghy «Qazaqstan» telearnasynyng basyndaghy ahual eriksiz eske týsedi. Shyn mәninde, búl telearna eldegi birden bir qazaqy ruhty jәne qazaqy jornalistika damuyna iz sala bastaghan újym bolatyn. Kez kelgen damyghan jornalistikalyq toptyng sayasy partiyadan da qaterli ekenin eskersek, búl topty ydyratugha kimning mýddeli bolghanyn izdep tabu sonsha qiyn emes. Nәtiyjesinde әlgi  telearnadan kýtilgendey dengeydegi kenestik ruhty, qúl sipatty, ensesi ezilgen óneriyetsiz (tvorchestvosyz) byljyr nәrseler balalauda. Búrynghy dengeydegi jornalistika jer bolyp, onyng ornyna yqpalsyz nasihat qúraly bolyp tabylatyn kenestik ýgit kózi ghana qúryldy. Sóitip, qazaq ruhynyng tómenshikteuine kezekti qadam jasaldy da qoydy. Ras, «Qazaqstannyn» búrynghy újymy kókten salbyrap týspegenin bilemiz, biraq, búl top qalghan qazaqy elektrondyq jornalistikagha az da bolsa jetek bola bastaghan synayy bar-túghyn. Al, atalmysh telearnany ydyratu barysynda tilge tiyek etken memlekettik tildi basqa elektrondyq arnalar men tolqyndargha alshanday kirgizemin degen ministr Ertisbaevtyng qazaq halqyna uәdesi aqyrynda әnsheyin masanyng yzyny ekendigi belgili boldy. Óitkeni, ol әlgi aitqan uәdening ornyna tújyrymdy eshbir baghdarlama úsyna almady. Onyng ornyna maqala basynda aitqanymyzday, Qazaqstan orystildi әlemdik BAQ-nyn  kontingentine ainala bastady. Aytqymyz kelip otyrghany - әlgi birden bir basty shider resmy biylikting qazaq jornalistikasynyng damuyna mýddeli emestigi jәne odan sonshalyqty qauiptenetininde. Búl qauip, eldegi demokratiyagha birden bir mýddeli qazaqtildi júrtshylyq boluynda.

Resmy biylikting qazaqtildi jornalistikagha qyryn mýddeliligi qabyldanyp jatqan BAQ turaly jana zandardan barlyq sayasy jәne ekonomikalyq alghysharttar bola túryp, qazaqtildi jornalistikanyng kýshimen halyqtyng aqparat alu mýmkindigin zoraytugha bir jol ashylmay-aq qoydy. Kerisinshe, onsyz da ekonomikalyq jaghynan túralap otyrghan qazaqtildi BAQ-tar endi alaqanjaydy qalyptaghy memlekettik granttargha telmiretin kýiden arylatyn emes.

Qazaq jornalistikasy neden sorlap otyr? Bizdinshe, búghan basty eki sebepti de qazaq jornalisterinen izdeu kerek: bireui - kenestik qúldyq ruhtan arylmaghandyq, ekinshisi, qazirgi zamanghy jornalistikalyq yryqty ekonomikany mengere almaghandyq.

Birinshi sebepti asha týssek, aldymen kózge týsetini, qazaq jornalisterining әli kýnge kenestik tәsilmen maman dayarlanuynda, búl jaghynan orystildi mamandar óz dengeylerin sheteldik bilik jogharlatu arqyly jәne reseylik jornalistikanyng ynghayymen qajetti satygha kóterip aldy. Múnday satydaghy bilikti jas qazaq jornalshylar qolynda redaksiyalyq biylik bolmaghandyqtan, qúldyq ruhtyng batpaghyn keshude. Búl sebepke qosylatyn taghy bir jayt, qazaq jornalistikasynyng jana zamanghy redaksiyalyq úiymdastyrudy mengermegendigi. Búl negizinen qazaqtildi redaksiyalardy jornalister emes, kóbine aqyn-jazushylar basqaryp otyrghanyn moyyndasaq jetip jatyr. Osylaysha, qazaq jornalistikasy әli kýnge әdebiyet pen jornalistikany shatastyrudy ayaqtaghan  joq.

Osydan kelip, kәsipqoy redaktorlardan góri mansapqor da jaltaq redaktorlar jornalistikany damytugha qúlyqsyz ekeni ózinen ózi shyqpay ma? Qazaq redaktorlarynyng mansapqorlyghyna, kenes imperiyasyna qyzmet etken әdebiyetting ókilderining buyny jol salyp ketken bolatyn. Sol «mektep» әli de qarasyn ýzgen joq. Sondyqtan da qazaq basylymdaryn ashyp qalghanda aiqara bette kózge týsetini aqparat ónimi emes, aqyn-jazushylardyng tuyndylary nemese solardyng sayaz súhbaty. Tipti, qazaq topyraghynda tuylghan dýniyede tendesi joq poetikalyq jornalistika bolyp tabylatyn aitystyng ózi qazir biylikting qolyna su qúiyp ketkeli  qashan! Sol sebepti de, qazirgi aitys paraqorlyq pen oiyndyq sipattan aryla almay otyr.

Al, eldegi elektrondyq BAQtardaghy qazaq redaksiyalary týgelimen orystildi bas redaktorlardyng qas-qabaghyna qarap otyrghany qúpiya emes, olar orystildi redaksiyanyng tilmashtyq qyzmetine jaraytyn dengeydegi erki bar. Múny 2005 jyly Astana telearnasynan quylghan qazaqtardyng taghdyrymen dәleldeuge bolady.

Qazaq jornalistikasynyng damuyna shider bolyp otyrghan ekinshi sebepke jornalistikalyq ekonomikany  atauymyzda, әriyne, qazirgi menedjmentti mengermegendik  kózge birden týsedi. Qazaq jornalistikasynyng damymauyna tilding artta qalghandyghy emes, jornalistikanyng basty kýn kórisi bolyp tabylatyn qarajat kózining bitelgendiginde bolyp otyr. Qazirgi jornalistika tabys kózin eki taraptan ghana tartatyny belgili: memlekettik tapsyrys retinde memlekettik budjetten jәne jarnamalau týrinde kommersiyalyq taraptan. Al, ýshinshisi bolyp tabylatyn baspasózge jazylym shyn mәninde bolmashy ghana yqpaly bar qarjy kózi. Búlardyng ishindegi eng bastysy - jarnamalau salasy. Al, Qazaqstanda jarnama tili orys tili ekenin eskersek, azamattardyng konstitusiyalyq qúqyghyn bylay qoyghanda, qazaqtardyng tútynushylyq qúqyghynyng ayaqqa basylyp jatqandyghymen eshkimning isi joq. Shyn mәninde búl ministr Ertisbaevtyng auyzynan shyghugha tiyisti taptyrmas dәiek edi. Yaghny osy dәiek arqyly әrbir jarnamalaushy (reklamodateli) men jarnamashyny (reklamshiyk) memlekettik tilde jarnamalaugha mindetteuge tolyq zandy negizi bar bolatyn. Alayda, búl sayasattyng nege iske aspaytyndyghy jogharyda ataldy. Ministrdi osyghan mәjbýr etuge tiyisti qazaq jornalistikasy edi.  Biraq múny óz mýddeleri retinde algha tartyp otyrghan qazaqtildi BAQ-tar da kórinbedi, óitkeni, olar ózderine ne kerek ekendigin mengergen menedjmentten ada jәne qalghan-qútqangha shýkir etu qandaryna singen kenestik psihologiyadan arylmaghan. Múny songhy kezde jornalister qauymynyng baskeri S.Mataev dýrkin-dýrkin shyn jýrekten aityp jýr. Osylaysha, eldegi yqpal BAQ bolsa, onyng deni orystildi jornalistikada, oghan dәlel olar tartyp otyrghan qyruar jarnamalyq qarajat pen biylik dәlizinen shyghyp jatqan aluan týrli orystildi asa qymbat jyltyr jornaldar men audio-vizualdyq ónimder, aqyry ózimiz kuә bolghan, Resey úiymdastyrmaghan, 2006 jyly Qazaqstan ótkizgen әlemdik orys basylymdar forumy. Songhysy, eldegi qazaqtildi jornalistikagha qyr kórsetu ghana emes, Qazaqstandaghy orys tilining tolyq saltanat qúruy ghana emes, qazaq tilining ensesin  ruhani  jәne sayasy túrghydan ezu bolyp otyr.

Sóitip, jornalistikanyng әleumettik manyzyn onyng últtyq sana men qoghamdyq pikir tútushysy (nosiyteli) ekendiginen tabatynymyz ras bolsa, onda bizding jornalistikanyng damymauyn tilding maqúrymdyghynan emes, kerisinshe, tilge jol ashylmauyn jornalistikanyng óz mindetin atqara almauynan da izdeuimiz kerek. Óitkeni, ol - tórtinshi biylik, «halyqtyng kózi, qúlaghy hәm tili». Eger biz kózding «Soqyrteke» oinaugha, qúlaqtyng ósek tyndaugha, auyzdyng anqiugha ghana jaralmaghanyn eskersek, bәlkim, jornalistikanyng naghyz arnalymyn endi andaytyn bolarmyz...

«Abay-aqparat»