Rayymbek audanyna qarasty Qyzylshekara auylynyng atyn «Ýlgili» dep ózgertuge qatysty 20 qazan kýni Qyzylshekara auylyndaghy Kódek Bayshyghanúly atyndaghy mektepte jiyn ótuge tiyis edi. «Ýlgili» atauyna qarsy maqala jazghanym ýshin maghan arnayy shaqyrtu keldi. Endi jolgha shyghayyn dep jatqanymda audan әkimshiligi búl jiyndy keyinge qaldyrghanyn habarlady. Sol jiynda aitugha tiyis oiymdy endi hat ýlgisinde joldaudy jón sanap otyrmyn.

Qúrmetti, auyl túrghyndary!

Qúrmetti, audan әkimi Jolan Omarov myrza!

Men 15 qazan kýni Rayymbek audany әkimining Facebook әleumettik jelisindegi jeke paraqshasynan Qyzylshekara auylynyng atauyn «Ýlgili» dep ózgertuge sheshim shyqqanyn oqydym. Keshegi totalitarlyq kenestik jýie qazaqtyng tarihy jer-su attaryn mәngilikke úmyttyryp jiberu maqsatynda ondy-soldy jer attaryn auystyryp, osy  bizding audannyng ózinde Oktyabri, Leniyn, Krupskaya, Isaev, Bolisheviyk, Yntymaq, Karl-Marks, Ýlgili, t.b sekildi ondaghan ataular qoyghan edi. Osylaysha, el jadyndaghy tarihy ataulardyng kópshiligi sanadan óshti. Sondyqtan da búl úmytu qazaq ruhaniyaty ýshin auyr soqqy bolaghanyn aita ketudi ózime mindet dep bilemin!

Qasiyetti de, qasterli tughan jerimizdin, tughan auylymyzdyng atyn «Ýlgili» dep atasaq» degen niyetterinizge osy auyldyng tumasy retinde qarsy boluymnyng sebebi barlyghyn eskerte otyryp, aldymen auyl halqynan myng mәrte basymdy iyip, keshirim súraghym keledi!

Men "Ýlgili" degen ataugha nege qarsymyn? Búl mәseleni mysalmen týsindirgendi jón sanap otyrmyn. Qazir Narynqoldyng atyn ózgertu jayly mәsele qozghaldy deyik. Narynqoldyqtar biz búryn «Oktyabriding 40 jyldyghy» atyndaghy kolhoz bolghanbyz. Sondyqtan auyl atyn «Oktyabri» dep ózgerteyik dese, ne bolar edi? Býkil Narynqol ýdire týregeler edi. Qoratoghan halqy auylyna kenestik kóp basshynyng biri Isaevting atyn bere me? Bermeydi. Tipti, osy ónirge enbegi singen Oraz Jandosovtyng ózine sarybastaulyqtar qayyra auyl atyn qoymaytynyna mening kózim әbden jetedi. Olay bolsa, tәuelsiz el bolyp, ensemizdi tiktegen tústa tarihy mәni men manyzy kómeskilengen «Ýlgilini» biz nege auylymyzdyng aty etip qongymyz kerek? Osyny taghy bir mәrte tereninen oilastyrularynyzdy súraymyn!

Qúrmetti, auyl túrghyndary!

Audan әkimi Jolan Omarovtyng әleumettik jelidegi paraqshasynan «Auyldyng Ýlgili dep atalatyny turaly» habardy estigen kezde birsúmdyq kýige týstim. «San ghasyrlyq tarihy ataular túrghanda, el men jerge enbegi singen tau túlghalarymyzdyng aty túrghanda nege eski shapandy kiige qúmarta qaldyq?» degen oidy aitu ýshin osy auyldyng tumasy, audan әkimining orynbasary Núrbol Saghatbekúlyna telefon soqqan edim, Núrbol bauyrymyzdy ala almadym. Sosyn uatsap әleumettik jelisi arqyly bar oiymdy audio-jazba týrinde jiberdim. Oghan da jauap bolmady. Resmy túlghalarmen baylanysa almaghan son, osy ónirden shyqqan birneshe azamattarmen, qalamgermen pikirlestim. Olardyng barlyghy da, mening oiymdy quattaytynyn aitty. Tipti, kenestik jalang úran «Ýlgili» degen ataugha kýlgenderi de boldy.

Men amalsyzdan bar oiymdy ózim basshylyq etetin respublikalyq Abai.kz aqparattyq portalyna jazyp, qogham talqysyna salugha mәjbýr boldym.

Maqalamda birinshiden, Qyzylshekaranyng atyn biyl 130 jyldyq mereytoyy ótkeli jatqan Kódek auyly dep ataugha bolatynyn, osy auylda Kódek Bayshyghanúly atyndaghy orta mektep bar ekenin, sony negiz etip, qazaqtyng birtuar úldary Áuezov, Jansýgirovterding tandayyn qaqtyrghan arqaly aqyndy úlyqtaugha, atyna auyl beruge bolatynyn aittym.

Ekinshiden, Qarqara kóterilisining qaharmany Túrlyqoja Janserkeúlynyng atyn Qyzylshekaragha súranyp túrghanyn tilge tiyek ettim. Osy auyldyng azamattary qúrghan «Bes Jaynaq» qory auyldyng aty «Túrlyqoja» dep ózgerse, auyldyng arqasynan (arka) bastap, biraz iygilikti isterdi jasaugha dayyn otyrghandarynan habarym bar edi. Sondyqtan da, Túrlyqoja atamyzdyng әruaghy ýshin auyl aty qoyylsa, qos qoldap qoldaytynymdy bildirdim.

Ýshinshiden, osy ónir qasiyetti dep qadir tútqan, anyzdy atamyz Júryn әuliyening atymen auyldy ataugha bolatynyn sóz ettim. Qyzylshekarada qasiyetimen anyzgha ainalghan әulie babamyzdyng atynda meshit bar. Osy biz túrghan Sýmbe auyldyq okrugi aumaghynda "Júryn say" degen tarihy jer de bar. Osylardy negizge alyp, «Júryn әuliye» auyly desek te bolatynyn edi.

Tórtinshiden, «maghan salsa, Berdibek Soqpaqbaevting atyna bir-aq toqtar edim» dep ózimning ómirlik armanymdy qostym. Berdibektey qazaqtyng klassik jazushysy tuyp, enbek etken auylgha (múghalim bolghan) Bekenning atyn bersek, әbden layyq bolmas pa edi dep oiladym.

Men keshe Almaty oblystyq onomomastika bólimi tikeley baghynyshty oblystyq Tilderdi damytu basqarmasynyng basshysy Aydar Karbozúlymen telefon arqyly pikirlestim.

Ol kisi mening túlgha ataularyna qatysty úsynystarymnyng qabyldanbaytynyn, búl turaly memleketting arnayy qaulysy bar ekenin eskertti. Sonday-aq, Aydar Karbozúly «Memleket bekitip bergen 200 ataudan ózge, jer ynghayyna sәikesetin tarihy jer-su attary bolsa, biz qarsy bolmaymyz. Auyl azamattarymen aqyldasyp, sheshinizder» dedi.

Qúrmetti, auyl túrghyndary!

Áriyne, auyldyng atyn qong kópshilikting isi bolghandyqtan, mening aitpaq bolyp otyrghan tómendegi ataulardy tek qana úsynys ekenin, barlyq mәseleni osynda jiylghan kópshilik sheshetinin eskertkim keledi.

Birinshi núsqa – Jabyr. Qyzylshekaragha "Jabyr" dep tarihy at qoygha bolady. Auyl Jabyrdyng jalpaq jotasynyng eteginde túr. Sózding ózi – taza qazaqtyng sózi. Qaynardan bastalyp, Sýmbedegi Ýisintaugha baryp túiyqtalatyn qyrqalar tizbegin san ghasyrdan beri Jabyr dep kelemiz. Labasydan bastalyp, Órge shyghyp, Ilege ainalatyn Tekes ózenining atauyn Tekes auyly ghana (Tekesting tarihy aty - Sarybel) menshiktep túrghanda, jalpy jotanyng atyn nege Qyzylshekaragha bermeske? Auyl naq Jabyrdyng qoynauynda túrghan joq pa?

Ekinshi núsqa – Ómeke. Jabyr jotasynyng eng biyik jeri – Ómeke. Ómekemiz Qyzylshekaranyng qaq tórinde túr. Búl osy jerding – naq tarihy atauy. Babalarymyz san ghasyrdan taza qazaqy qonyr ýnmen «Ómeke» dep kelgen jotanyng dәl etegin nege «Ómeke» dep atamasqa? Qúlaqqa da jaghymdy, sinisti at. «Biz auylgha atyn bereyik» dep otyrghan qasterli túlghalarymyzdyng bәri de osy jotany «Ómeke» degen. Bizden keyingi san úrpaq, búl jotany «Ómeke» deytini taghy ras. Sondyqtan da búl atau auyl atyna layyq sekildi.

Ýshinshi núsqa – Esikart. Mahmút Qashqary syzghan kartadan qazir el «Esekartqan» dep ataytyn asudy "Iskart" dep kórsetken. "Isk", yaghny Esik - qasiyetti, "art" – asu degen sóz. Sol osydan 900 jýz jyl búrynghy týrkiler dәuirindegi tarihty qayta janghyrtyp, Esikart auyly deuge әbden bolady.

Tórtinshi núsqa – Tautoghan. El «Qalmaqtoghan» dep ataytyn arna sonau etektegi Sýmbe ózeninen bastalyp, taudy qialap, osy Qyzylshekaragha kelgende taudyn  ýstine bir-aq shyghady. Etektegi sudy jetelep, taudyng basyna alyp shyghu – adamzat órkeniyetining keremetterining biri. Búl qazir tarihtan belgili bolghanday qalmaqtardan qalghan tarihy jәdiger emes. Ejelgi Ýisinder, yaghny bizding ata-babalarymyz eginsharuashylyghymen ainalysqanyn tarihshylar dәleldedi. Sol Ýisinderden qalghan ghalamat arhiytekturalyq jәdigerdi janghyrtatyn kez jetken sekildi. Múnyng syrtynda el ishinde búl toghandy Niyazbek bay qazdyrghan degen anyzdar da bar. Qyzylshekaradaghy sudyng mәselesin sheshu ýshin men es bilgeli Beltoghan neshe ret qazyldy. Odan shyqqan topyraq әli kýnge tau-tau bolyp, ýiilip jatyr. Sondyqtan, qay jaghynan alsanyz da, búl atau auyl atyna qonymdy bolady dep esepteymin.

Besinshi núsqa – Symtas.

1. Patshalyq Reseyding «Vostochnoe obozreshe» gazetinde 1884 jyldyng 12 qantarynda jaryq kórgen sanyndaghy «Koorespondensiy» degen maqalany oqydym. Sol maqalada Sýmbe ózenining Tekeske qúyar salasyna jaqyn qyrattardy Geden-shani, yaghny Geden-tau atalatyny, jongharlarmen soghystan keyin Shimpandze qamaly túrghyzylghany turaly derekter keltirilgen. Sonday-aq, osy jerde qytay shekara beketteri adamdardy arnayy qújatpen ghana arghy betke ótkizetinin jazghan.

2. Búl qamal men Rayymbek babamyzdyng shekaranyng boyyna Symtas qoyghyzghany turaly anyzdyng astary bir sekildi.

3. Men V.V.Bartolid atty ghalymnyng «Raboty po istochnikovedenii» (Bastapqy zertteu turaly júmys) degen kitabyn oqyghan edim. Sol kitapta Tashkent muzeyinde tórt tilde, yaghny týrki (qazaq), qytay, manjur, monghol tilderinde jazu jazylghan tas bolghanyn aitady. Búl tas Sýmbe ózenining Tekeske qúlar salasyndaghy Geden-taudan әkelingeni kórsetilgen. Qytay ghalymy Fu-De búl tas 1755 jyly Qytay memleketi Jonghariyany jengenining qúrmetine qoyylghan» degen pikir aitqan. Biraq, Bortolid sol tastyng bir bóligi ghana saqtalghanyn, onda týrik jәne monghol tilindegi jazu ghana bar ekenin keltirgen. Ghalym Leningradqa kelgen son, I.I.Umnyakovtan sol tas bóligining suretin súrap alghanyn, biraq qytay, manjur tilindegi jazbanyng nelikten joq bolyp ketkenin bilmeytinin jazghan. Ol tasta týrki tilinde bylay dep jazylghan. «400 jyly (1009-1010) osy jerde sheyit ketken qauymnyng Qúdaygha qúl bolaghyn estiymiz, olar әdil, taqua, Qúdaygha ghana baghynatyn qauym edi. Biz olardy qarularymen birge jer qoynyna tapsyrdyq. 407 jyldyng muharrem aiy (1017 jyl, shilde aiy).

Men bala kezimde týs kóretinmin! Týsimde osy Jabyrda qalyng mazardyng arasynda jýretin edim. Keyinnen sol týste kórgen jotanyng bәrin aralap shyqtym. Sansyz eski mýrdeler jatyr. Sol mýrdeler Bartolid jazghan mәlimetpen sәikesetinine әli tang qalamyn.

Sondyqtan da, osy tarihy derekterdi negizge alyp, Qyzylshekara auylyn «Symtas» dep ataugha bolady. Auyldyng kireberisine ýlken tas qoyyp, Bortalid jazbasyndaghy tastaghy jazudy jәne Rayymbekting de sol eski derek negizinde  shekaragha belgitas qoyghanyn tasqa qashap jazsaq, búl jerdi qazaq myng jyldan beri iyelenip kele jatqanyn tariyhqa tanbalap jazyp qaldyrar edik. «Qyzylshekara» degen sanagha singen elding shegin bildiretin ataudan da alys ketpes edik. Elbasynyng әidik maqalasynda aitylghan naghyz ruhany janghyru osy emes pe?

Qúrmetti, auyl túrghyndary!

Qúrmetti, Jolan Omarov!

Kódek aqyn babam Ábilqayyr jayly:

«Ábilqayyr moldanyn

Aqylgha teren, kenisi...

Ýlgi, ósiyet, nasihat

Sózining aitqan jelisi»... dep jyrlaghan edi.

Kónekóz qariyalardyng aituyna qaraghanda Kódek aqyn jyrgha qosqan sol Ábilqayyr molda tótenshe jaghday tughan kezde mezgilsiz azan shaqyrady eken. Babam mezgilsiz azan shaqyrdy degen sóz, «el men júrttyng taghdyryna qatysty jiyn bolady» dep say-saladaghy júrttyng bәri Ábilqayyrdyng ýiin betke alady-mys. Sol eski dәstýrdi janghyrtyp, «mezgilsiz azan shaqyryp» mәjilis ashugha sebepker bolghanym ýshin, bәrinizden taghy bir mәrte keshirim súraymyn!

Eger de, Sizder taraptan múnan ózge úsynys-pikirler bolyp jatsa, biylik ózderinizde ekenin eskertip, sózimdi ayaqtaymyn!

Memlekettik arhivten mynanday qújatty kózim shalghany bar edi. 1882 jyldyng 25 qarashasynda Ketpen bolystyghynyng atauyn Ayt bolystyghy dep ózgertu turaly Vernyy uezining bastyghyna ótinish kep týsip, bolystyqtyng atyn "Ayt" dep ózgertken. 136 jyl búryn, Patsha ókimetining kezinde biz arghy babamyzgha auyldyng (dúrysy bolystyqtyn) atyn alyp bere aldyq. Qyzyldardy bylay qoyyp, Aq patshanyng túsynda sauatymyz osyghan jetti. Endi kelip, tәuelsizdik alghanymyzgha otyz jylgha juyqtaghanda, qúlaqqa jaghymdy tarihy jer ataularyn qoygha bolatyn tústa, kenesting qansyghyna qol sozbaularynyzdy jәne ótinip súraymyn!

Sәlemnen, ózderinizding úldarynyz Qanat Ábilqayyr!

Abai.kz