رايىمبەك اۋدانىنا قاراستى قىزىلشەكارا اۋىلىنىڭ اتىن «ۇلگىلى» دەپ وزگەرتۋگە قاتىستى 20 قازان كۇنى قىزىلشەكارا اۋىلىنداعى كودەك بايشىعانۇلى اتىنداعى مەكتەپتە جيىن وتۋگە ءتيىس ەدى. «ۇلگىلى» اتاۋىنا قارسى ماقالا جازعانىم ءۇشىن ماعان ارنايى شاقىرتۋ كەلدى. ەندى جولعا شىعايىن دەپ جاتقانىمدا اۋدان اكىمشىلىگى بۇل جيىندى كەيىنگە قالدىرعانىن حابارلادى. سول جيىندا ايتۋعا ءتيىس ويىمدى ەندى حات ۇلگىسىندە جولداۋدى ءجون ساناپ وتىرمىن.

قۇرمەتتى، اۋىل تۇرعىندارى!

قۇرمەتتى، اۋدان اكىمى جولان وماروۆ مىرزا!

مەن 15 قازان كۇنى رايىمبەك اۋدانى اكىمىنىڭ Facebook الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى جەكە پاراقشاسىنان قىزىلشەكارا اۋىلىنىڭ اتاۋىن «ۇلگىلى» دەپ وزگەرتۋگە شەشىم شىققانىن وقىدىم. كەشەگى توتاليتارلىق كەڭەستىك جۇيە قازاقتىڭ تاريحي جەر-سۋ اتتارىن ماڭگىلىككە ۇمىتتىرىپ جىبەرۋ ماقساتىندا وڭدى-سولدى جەر اتتارىن اۋىستىرىپ، وسى  ءبىزدىڭ اۋداننىڭ وزىندە وكتيابر، لەنين، كرۋپسكايا، يساەۆ، بولشەۆيك، ىنتىماق، كارل-ماركس، ۇلگىلى، ت.ب سەكىلدى ونداعان اتاۋلار قويعان ەدى. وسىلايشا، ەل جادىنداعى تاريحي اتاۋلاردىڭ كوپشىلىگى سانادان ءوشتى. سوندىقتان دا بۇل ۇمىتۋ قازاق رۋحانياتى ءۇشىن اۋىر سوققى بولاعانىن ايتا كەتۋدى وزىمە مىندەت دەپ بىلەمىن!

قاسيەتتى دە، قاستەرلى تۋعان جەرىمىزدىڭ، تۋعان اۋىلىمىزدىڭ اتىن «ۇلگىلى» دەپ اتاساق» دەگەن نيەتتەرىڭىزگە وسى اۋىلدىڭ تۋماسى رەتىندە قارسى بولۋىمنىڭ سەبەبى بارلىعىن ەسكەرتە وتىرىپ، الدىمەن اۋىل حالقىنان مىڭ مارتە باسىمدى ءيىپ، كەشىرىم سۇراعىم كەلەدى!

مەن "ۇلگىلى" دەگەن اتاۋعا نەگە قارسىمىن؟ بۇل ماسەلەنى مىسالمەن تۇسىندىرگەندى ءجون ساناپ وتىرمىن. قازىر نارىنقولدىڭ اتىن وزگەرتۋ جايلى ماسەلە قوزعالدى دەيىك. نارىنقولدىقتار ءبىز بۇرىن «وكتيابردىڭ 40 جىلدىعى» اتىنداعى كولحوز بولعانبىز. سوندىقتان اۋىل اتىن «وكتيابر» دەپ وزگەرتەيىك دەسە، نە بولار ەدى؟ بۇكىل نارىنقول ۇدىرە تۇرەگەلەر ەدى. قوراتوعان حالقى اۋىلىنا كەڭەستىك كوپ باسشىنىڭ ءبىرى يساەۆتىڭ اتىن بەرە مە؟ بەرمەيدى. ءتىپتى، وسى وڭىرگە ەڭبەگى سىڭگەن وراز جاندوسوۆتىڭ وزىنە سارىباستاۋلىقتار قايىرا اۋىل اتىن قويمايتىنىنا مەنىڭ كوزىم ابدەن جەتەدى. ولاي بولسا، تاۋەلسىز ەل بولىپ، ەڭسەمىزدى تىكتەگەن تۇستا تاريحي ءمانى مەن ماڭىزى كومەسكىلەنگەن «ۇلگىلىنى» ءبىز نەگە اۋىلىمىزدىڭ اتى ەتىپ قويۋىمىز كەرەك؟ وسىنى تاعى ءبىر مارتە تەرەڭىنەن ويلاستىرۋلارىڭىزدى سۇرايمىن!

قۇرمەتتى، اۋىل تۇرعىندارى!

اۋدان اكىمى جولان وماروۆتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىنان «اۋىلدىڭ ۇلگىلى دەپ اتالاتىنى تۋرالى» حاباردى ەستىگەن كەزدە بىرسۇمدىق كۇيگە ءتۇستىم. «سان عاسىرلىق تاريحي اتاۋلار تۇرعاندا، ەل مەن جەرگە ەڭبەگى سىڭگەن تاۋ تۇلعالارىمىزدىڭ اتى تۇرعاندا نەگە ەسكى شاپاندى كيۋگە قۇمارتا قالدىق؟» دەگەن ويدى ايتۋ ءۇشىن وسى اۋىلدىڭ تۋماسى، اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى نۇربول ساعاتبەكۇلىنا تەلەفون سوققان ەدىم، نۇربول باۋىرىمىزدى الا المادىم. سوسىن ۋاتساپ الەۋمەتتىك جەلىسى ارقىلى بار ويىمدى اۋديو-جازبا تۇرىندە جىبەردىم. وعان دا جاۋاپ بولمادى. رەسمي تۇلعالارمەن بايلانىسا الماعان سوڭ، وسى وڭىردەن شىققان بىرنەشە ازاماتتارمەن، قالامگەرمەن پىكىرلەستىم. ولاردىڭ بارلىعى دا، مەنىڭ ويىمدى قۋاتتايتىنىن ايتتى. ءتىپتى، كەڭەستىك جالاڭ ۇران «ۇلگىلى» دەگەن اتاۋعا كۇلگەندەرى دە بولدى.

مەن امالسىزدان بار ويىمدى ءوزىم باسشىلىق ەتەتىن رەسپۋبليكالىق Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا جازىپ، قوعام تالقىسىنا سالۋعا ءماجبۇر بولدىم.

ماقالامدا بىرىنشىدەن، قىزىلشەكارانىڭ اتىن بيىل 130 جىلدىق مەرەيتويى وتكەلى جاتقان كودەك اۋىلى دەپ اتاۋعا بولاتىنىن، وسى اۋىلدا كودەك بايشىعانۇلى اتىنداعى ورتا مەكتەپ بار ەكەنىن، سونى نەگىز ەتىپ، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارى اۋەزوۆ، جانسۇگىروۆتەردىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان ارقالى اقىندى ۇلىقتاۋعا، اتىنا اۋىل بەرۋگە بولاتىنىن ايتتىم.

ەكىنشىدەن، قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ قاھارمانى تۇرلىقوجا جانسەركەۇلىنىڭ اتىن قىزىلشەكاراعا سۇرانىپ تۇرعانىن تىلگە تيەك ەتتىم. وسى اۋىلدىڭ ازاماتتارى قۇرعان «بەس جايناق» قورى اۋىلدىڭ اتى «تۇرلىقوجا» دەپ وزگەرسە، اۋىلدىڭ ارقاسىنان (اركا) باستاپ، ءبىراز يگىلىكتى ىستەردى جاساۋعا دايىن وتىرعاندارىنان حابارىم بار ەدى. سوندىقتان دا، تۇرلىقوجا اتامىزدىڭ ارۋاعى ءۇشىن اۋىل اتى قويىلسا، قوس قولداپ قولدايتىنىمدى ءبىلدىردىم.

ۇشىنشىدەن، وسى ءوڭىر قاسيەتتى دەپ قادىر تۇتقان، اڭىزدى اتامىز جۇرىن اۋليەنىڭ اتىمەن اۋىلدى اتاۋعا بولاتىنىن ءسوز ەتتىم. قىزىلشەكارادا قاسيەتىمەن اڭىزعا اينالعان اۋليە بابامىزدىڭ اتىندا مەشىت بار. وسى ءبىز تۇرعان سۇمبە اۋىلدىق وكرۋگى اۋماعىندا "جۇرىن ساي" دەگەن تاريحي جەر دە بار. وسىلاردى نەگىزگە الىپ، «جۇرىن اۋليە» اۋىلى دەسەك تە بولاتىنىن ەدى.

تورتىنشىدەن، «ماعان سالسا، بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ اتىنا ءبىر-اق توقتار ەدىم» دەپ ءوزىمنىڭ ومىرلىك ارمانىمدى قوستىم. بەردىبەكتەي قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى تۋىپ، ەڭبەك ەتكەن اۋىلعا (مۇعالىم بولعان) بەكەڭنىڭ اتىن بەرسەك، ابدەن لايىق بولماس پا ەدى دەپ ويلادىم.

مەن كەشە الماتى وبلىستىق ونوموماستيكا ءبولىمى تىكەلەي باعىنىشتى وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى ايدار كاربوزۇلىمەن تەلەفون ارقىلى پىكىرلەستىم.

ول كىسى مەنىڭ تۇلعا اتاۋلارىنا قاتىستى ۇسىنىستارىمنىڭ قابىلدانبايتىنىن، بۇل تۋرالى مەملەكەتتىڭ ارنايى قاۋلىسى بار ەكەنىن ەسكەرتتى. سونداي-اق، ايدار كاربوزۇلى «مەملەكەت بەكىتىپ بەرگەن 200 اتاۋدان وزگە، جەر ىڭعايىنا سايكەسەتىن تاريحي جەر-سۋ اتتارى بولسا، ءبىز قارسى بولمايمىز. اۋىل ازاماتتارىمەن اقىلداسىپ، شەشىڭىزدەر» دەدى.

قۇرمەتتى، اۋىل تۇرعىندارى!

ارينە، اۋىلدىڭ اتىن قويۋ كوپشىلىكتىڭ ءىسى بولعاندىقتان، مەنىڭ ايتپاق بولىپ وتىرعان تومەندەگى اتاۋلاردى تەك قانا ۇسىنىس ەكەنىن، بارلىق ماسەلەنى وسىندا جيىلعان كوپشىلىك شەشەتىنىن ەسكەرتكىم كەلەدى.

ءبىرىنشى نۇسقا – جابىر. قىزىلشەكاراعا "جابىر" دەپ تاريحي ات قويۋعا بولادى. اۋىل جابىردىڭ جالپاق جوتاسىنىڭ ەتەگىندە تۇر. ءسوزدىڭ ءوزى – تازا قازاقتىڭ ءسوزى. قايناردان باستالىپ، سۇمبەدەگى ۇيسىنتاۋعا بارىپ تۇيىقتالاتىن قىرقالار تىزبەگىن سان عاسىردان بەرى جابىر دەپ كەلەمىز. لاباسىدان باستالىپ، ورگە شىعىپ، ىلەگە اينالاتىن تەكەس وزەنىنىڭ اتاۋىن تەكەس اۋىلى عانا (تەكەستىڭ تاريحي اتى - سارىبەل) مەنشىكتەپ تۇرعاندا، جالپى جوتانىڭ اتىن نەگە قىزىلشەكاراعا بەرمەسكە؟ اۋىل ناق جابىردىڭ قويناۋىندا تۇرعان جوق پا؟

ەكىنشى نۇسقا – ومەكە. جابىر جوتاسىنىڭ ەڭ بيىك جەرى – ومەكە. ومەكەمىز قىزىلشەكارانىڭ قاق تورىندە تۇر. بۇل وسى جەردىڭ – ناق تاريحي اتاۋى. بابالارىمىز سان عاسىردان تازا قازاقى قوڭىر ۇنمەن «ومەكە» دەپ كەلگەن جوتانىڭ ءدال ەتەگىن نەگە «ومەكە» دەپ اتاماسقا؟ قۇلاققا دا جاعىمدى، ءسىڭىستى ات. «ءبىز اۋىلعا اتىن بەرەيىك» دەپ وتىرعان قاستەرلى تۇلعالارىمىزدىڭ ءبارى دە وسى جوتانى «ومەكە» دەگەن. بىزدەن كەيىنگى سان ۇرپاق، بۇل جوتانى «ومەكە» دەيتىنى تاعى راس. سوندىقتان دا بۇل اتاۋ اۋىل اتىنا لايىق سەكىلدى.

ءۇشىنشى نۇسقا – ەسىكارت. ماحمۇت قاشقاري سىزعان كارتادان قازىر ەل «ەسەكارتقان» دەپ اتايتىن اسۋدى "يسكارت" دەپ كورسەتكەن. "يسك", ياعني ەسىك - قاسيەتتى، "ارت" – اسۋ دەگەن ءسوز. سول وسىدان 900 ءجۇز جىل بۇرىنعى تۇركىلەر داۋىرىندەگى تاريحتى قايتا جاڭعىرتىپ، ەسىكارت اۋىلى دەۋگە ابدەن بولادى.

ءتورتىنشى نۇسقا – تاۋتوعان. ەل «قالماقتوعان» دەپ اتايتىن ارنا سوناۋ ەتەكتەگى سۇمبە وزەنىنەن باستالىپ، تاۋدى قيالاپ، وسى قىزىلشەكاراعا كەلگەندە تاۋدىڭ  ۇستىنە ءبىر-اق شىعادى. ەتەكتەگى سۋدى جەتەلەپ، تاۋدىڭ باسىنا الىپ شىعۋ – ادامزات وركەنيەتىنىڭ كەرەمەتتەرىنىڭ ءبىرى. بۇل قازىر تاريحتان بەلگىلى بولعانداي قالماقتاردان قالعان تاريحي جادىگەر ەمەس. ەجەلگى ۇيسىندەر، ياعني ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ەگىنشارۋاشىلىعىمەن اينالىسقانىن تاريحشىلار دالەلدەدى. سول ۇيسىندەردەن قالعان عالامات ارحيتەكتۋرالىق جادىگەردى جاڭعىرتاتىن كەز جەتكەن سەكىلدى. مۇنىڭ سىرتىندا ەل ىشىندە بۇل توعاندى نيازبەك باي قازدىرعان دەگەن اڭىزدار دا بار. قىزىلشەكاراداعى سۋدىڭ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن مەن ەس بىلگەلى بەلتوعان نەشە رەت قازىلدى. ودان شىققان توپىراق ءالى كۇنگە تاۋ-تاۋ بولىپ، ءۇيىلىپ جاتىر. سوندىقتان، قاي جاعىنان الساڭىز دا، بۇل اتاۋ اۋىل اتىنا قونىمدى بولادى دەپ ەسەپتەيمىن.

بەسىنشى نۇسقا – سىمتاس.

1. پاتشالىق رەسەيدىڭ «ۆوستوچنوە وبوزرەشە» گازەتىندە 1884 جىلدىڭ 12 قاڭتارىندا جارىق كورگەن سانىنداعى «كوورەسپوندەنتسي» دەگەن ماقالانى وقىدىم. سول ماقالادا سۇمبە وزەنىنىڭ تەكەسكە قۇيار سالاسىنا جاقىن قىراتتاردى گەدەن-شان، ياعني گەدەن-تاۋ اتالاتىنى، جوڭعارلارمەن سوعىستان كەيىن شيمپاندزە قامالى تۇرعىزىلعانى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. سونداي-اق، وسى جەردە قىتاي شەكارا بەكەتتەرى ادامداردى ارنايى قۇجاتپەن عانا ارعى بەتكە وتكىزەتىنىن جازعان.

2. بۇل قامال مەن رايىمبەك بابامىزدىڭ شەكارانىڭ بويىنا سىمتاس قويعىزعانى تۋرالى اڭىزدىڭ استارى ءبىر سەكىلدى.

3. مەن ۆ.ۆ.بارتولد اتتى عالىمنىڭ «رابوتى پو يستوچنيكوۆەدەنيۋ» (باستاپقى زەرتتەۋ تۋرالى جۇمىس) دەگەن كىتابىن وقىعان ەدىم. سول كىتاپتا تاشكەنت مۋزەيىندە ءتورت تىلدە، ياعني تۇركى (قازاق), قىتاي، مانجۋر، موڭعول تىلدەرىندە جازۋ جازىلعان تاس بولعانىن ايتادى. بۇل تاس سۇمبە وزەنىنىڭ تەكەسكە قۇلار سالاسىنداعى گەدەن-تاۋدان اكەلىنگەنى كورسەتىلگەن. قىتاي عالىمى فۋ-دە بۇل تاس 1755 جىلى قىتاي مەملەكەتى جوڭعاريانى جەڭگەنىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان» دەگەن پىكىر ايتقان. بىراق، بورتولد سول تاستىڭ ءبىر بولىگى عانا ساقتالعانىن، وندا تۇرىك جانە موڭعول تىلىندەگى جازۋ عانا بار ەكەنىن كەلتىرگەن. عالىم لەنينگرادقا كەلگەن سوڭ، ي.ي.ۋمنياكوۆتان سول تاس بولىگىنىڭ سۋرەتىن سۇراپ العانىن، بىراق قىتاي، مانجۋر تىلىندەگى جازبانىڭ نەلىكتەن جوق بولىپ كەتكەنىن بىلمەيتىنىن جازعان. ول تاستا تۇركى تىلىندە بىلاي دەپ جازىلعان. «400 جىلى (1009-1010) وسى جەردە شەيىت كەتكەن قاۋىمنىڭ قۇدايعا قۇل بولاعىن ەستيمىز، ولار ءادىل، تاقۋا، قۇدايعا عانا باعىناتىن قاۋىم ەدى. ءبىز ولاردى قارۋلارىمەن بىرگە جەر قوينىنا تاپسىردىق. 407 جىلدىڭ مۋحاررەم ايى (1017 جىل، شىلدە ايى).

مەن بالا كەزىمدە ءتۇس كورەتىنمىن! تۇسىمدە وسى جابىردا قالىڭ مازاردىڭ اراسىندا جۇرەتىن ەدىم. كەيىننەن سول تۇستە كورگەن جوتانىڭ ءبارىن ارالاپ شىقتىم. سانسىز ەسكى مۇردەلەر جاتىر. سول مۇردەلەر بارتولد جازعان مالىمەتپەن سايكەسەتىنىنە ءالى تاڭ قالامىن.

سوندىقتان دا، وسى تاريحي دەرەكتەردى نەگىزگە الىپ، قىزىلشەكارا اۋىلىن «سىمتاس» دەپ اتاۋعا بولادى. اۋىلدىڭ كىرەبەرىسىنە ۇلكەن تاس قويىپ، بورتالد جازباسىنداعى تاستاعى جازۋدى جانە رايىمبەكتىڭ دە سول ەسكى دەرەك نەگىزىندە  شەكاراعا بەلگىتاس قويعانىن تاسقا قاشاپ جازساق، بۇل جەردى قازاق مىڭ جىلدان بەرى يەلەنىپ كەلە جاتقانىن تاريحقا تاڭبالاپ جازىپ قالدىرار ەدىك. «قىزىلشەكارا» دەگەن ساناعا سىڭگەن ەلدىڭ شەگىن بىلدىرەتىن اتاۋدان دا الىس كەتپەس ەدىك. ەلباسىنىڭ ايدىك ماقالاسىندا ايتىلعان ناعىز رۋحاني جاڭعىرۋ وسى ەمەس پە؟

قۇرمەتتى، اۋىل تۇرعىندارى!

قۇرمەتتى، جولان وماروۆ!

كودەك اقىن بابام ابىلقايىر جايلى:

«ابىلقايىر مولدانىڭ

اقىلعا تەرەڭ، كەڭىسى...

ۇلگى، وسيەت، ناسيحات

ءسوزىنىڭ ايتقان جەلىسى»... دەپ جىرلاعان ەدى.

كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا كودەك اقىن جىرعا قوسقان سول ابىلقايىر مولدا توتەنشە جاعداي تۋعان كەزدە مەزگىلسىز ازان شاقىرادى ەكەن. بابام مەزگىلسىز ازان شاقىردى دەگەن ءسوز، «ەل مەن جۇرتتىڭ تاعدىرىنا قاتىستى جيىن بولادى» دەپ ساي-سالاداعى جۇرتتىڭ ءبارى ابىلقايىردىڭ ءۇيىن بەتكە الادى-مىس. سول ەسكى ءداستۇردى جاڭعىرتىپ، «مەزگىلسىز ازان شاقىرىپ» ءماجىلىس اشۋعا سەبەپكەر بولعانىم ءۇشىن، بارىڭىزدەن تاعى ءبىر مارتە كەشىرىم سۇرايمىن!

ەگەر دە، سىزدەر تاراپتان مۇنان وزگە ۇسىنىس-پىكىرلەر بولىپ جاتسا، بيلىك وزدەرىڭىزدە ەكەنىن ەسكەرتىپ، ءسوزىمدى اياقتايمىن!

مەملەكەتتىك ارحيۆتەن مىنانداي قۇجاتتى كوزىم شالعانى بار ەدى. 1882 جىلدىڭ 25 قاراشاسىندا كەتپەن بولىستىعىنىڭ اتاۋىن ايت بولىستىعى دەپ وزگەرتۋ تۋرالى ۆەرنىي ۋەزىنىڭ باستىعىنا ءوتىنىش كەپ ءتۇسىپ، بولىستىقتىڭ اتىن "ايت" دەپ وزگەرتكەن. 136 جىل بۇرىن، پاتشا وكىمەتىنىڭ كەزىندە ءبىز ارعى بابامىزعا اۋىلدىڭ (دۇرىسى بولىستىقتىڭ) اتىن الىپ بەرە الدىق. قىزىلداردى بىلاي قويىپ، اق پاتشانىڭ تۇسىندا ساۋاتىمىز وسىعان جەتتى. ەندى كەلىپ، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا وتىز جىلعا جۋىقتاعاندا، قۇلاققا جاعىمدى تاريحي جەر اتاۋلارىن قويۋعا بولاتىن تۇستا، كەڭەستىڭ قاڭسىعىنا قول سوزباۋلارىڭىزدى جانە ءوتىنىپ سۇرايمىن!

سالەمنەن، وزدەرىڭىزدىڭ ۇلدارىڭىز قانات ابىلقايىر!

Abai.kz