«Volokitanyn» bir úshy oblsaylaukomda ma?

«Volokitanyn» bir úshy oblsaylaukomda ma?

«Bolghanynan boladysy, qyzyq» degendey, jekelegen sayasatker, azamattar, sayasy partiyalar 03.04.2011 jyly ótetin kezekten tys preziydenttik saylaudy Konstitutsiyagha qarsy dese ekinshileri  boykot jariyalaymyz, zansyz saylaugha qatyspaymyz dedi. Jogharghy biylik organdaryn saylau, ýlken sayasy oqigha bolghandyqtan, 20, 30, 50 jyl ótkende zandy-zansyzdyghyn keleshek úrpaq  zerttep, talay ghylym doktorlary shyghatyn bolar. Bәri uaqytymen, zangha sәikes ótip túrsa, búnday aitys-tartys bolmay, órkeniyetti el qatarly, azamattar óz erikterimen qalaghanyn saylap tynysh óter edi.   Batys elderi saylaudy «demokratiyanyang meyramy» deydi. Shyn mәninde saylau el senimine ie bolyp, búrmalanyp, aramdyq joldar paydalanbay,  /aram adamdardyng isi /taza ótse, halyq ýshin odan asqan meyram, toy joq. Bireuler әkim,bastyq, deputat bolsa kishigirim toy jasaydy, quanady.  Halyq óz biyligin belgili merzimige Konstitutsiyamyzgha sәikes  taza, әdil saylau arqyly tandaghan Qazaqstan azamatyna senip tapsyrsa nege meyram bolmaydy. Men 2007 jyly Ukrainagha parlament saylauyna barghanda baqylaushylar Kiyevten shaghyn avtobuspen Kirovograd oblysyna bara jatqanda jolda Chernygov oblysynda  әr partiyanyng palatkalarynyng aldynda garmon tartyp, biylep, óleng aityp, demokratiyanyng meyramyn toylap jatqandaryn kórdik. Ol jaqta saylau halyqtyng dausyna jýginip taza, әdil ótedi. Biylikting partiyasy, oppozisiya dep búrmalap, bólmey bәrine tendey jaghday jasalghan. Sol joly 42 partiya saylaugha týsti. Olaryng zany boyynsha saylaugha týsken partiyanyng ókili saylau komissiyasyna mýshe bolady. Uchaskelik saylau komissiyasynyng 42 mýsheleri boldy. Oghan baqylaushy, senimdi ókilderin qosynyz. Biraq u-shusyz óte tәrtipti ótedi. Bizdegidey baqylaushy ornynyan túryp ketse, saylaugha kedergi keltirding dep ýre týregelmeydi. Baqylaushylar erkin aralaydy, qanday mәlimet kerek bәrin alady. Kýdik keltirse komissiya mýshesining janynda túryp, tizimdi kóredi, saylaushy qújattaryn tekseredi. Olarda komissiya mýshelerining tóraghalary kórinizder, súranyzdar bizding adaldyghymyzgha kýdik keltirmesenizder boldy deydi. «Jasyrghandy qúday kórmeydi me?» degendey, bizde baqylaushy saylaugha kedergi  emes, saylau komissiyasynyng qúpiyalaryn kórip qoyady dep jolatpaugha tyrysady.

Saylaualdy baqylaudaghy mashaqattar

Negizinde óz missiyalary saylaugha qatysty úiymdar,  qysqa merzimdi baqylau men qatar úzaq merzimdi baqylau jýrgizedi.  Qysqa merzimdi baqylau saylau kýni bolsa, úzaq merzimdi, saylau jariyalanghan kýnnen bastap QR «Saylau turaly» zanynyng búzylmauyn baqylaydy.

Búl joly negizinen saylaushylar tizimi, saylau uchaskelerining dayyndyghyna baqylau jasap, saylau komissiya mýshelerining zandy iygeruine de kónil bóldik.

Shymkent qalasyndaghy aralaghan 12 saylau uchasksindegi dayyndyqtar tolyqtay sәikes deuge bolady. Sonyng ishinde dayyndyghy men qatar, zangha sәikes, baqylaushylar talap etken mәlimitterdi, berudi biletin komissiya tóraghasyn, orynbarlaryn  ýlgi etsek: USK №115 tóraghalary Mameshev S.H, №21 Seydalina J,  №134 Sholpankulova Sh.K, №85  Boranbaev B.S /Saylaudy qalay ótkizgenderin baqylay almadyq/

Bir kýdik alghanym, biraz saylau uchaskelerin aralaghanymda, saylaugha tirkeluge keldiniz be? Saghat azanghy 07 keshikkenderdi tirkemeymiz degenderi boldy. Baqylaushynyny tirkeu merzimining sheksiz ekenin bilmey, bilse de әdeyi isteydi me,  ótken saylaularda talay baqylaushyny tirkemey, audandargha jibergenderimizdi de qaytaryp әure qylghan edi..

Shymkent qalasyndaghy №45 mektepke ornalasqan №108 saylau uchaskesine baryp ózimdi tanystyryp, kuәligimdi kórsetip, qajetti mәlimetterdi alugha  kelgenimdi aittym. Hatshy Shatyrbekova A.A: «Kuәliginizding nomeri joq. Saylau uchaskesi komissiya mýshelerining tizimin bere almaymyz dep Ál-Faraby audany әkimshiligine telefon soghyp komissiya tizimin súrap jatqanymdy, kuәligimde nomer joqtyghyn aityp, tizimdi beruge bolady ma?»,- dep súrady. Men: «Ákimshilikting ne qatysy bar?»,- degen edim. «Kuratorymyz» dedi. Ákimshilikten bolmaydy degendey boldy. Komissiya tóraghasy Kiym.E.M hanymgha zandy oqytyp, zanda kórsetilgennen artyq súray almaytynyn aitqannan keyin qajetti mәlimetterimdi aldym. «Halyqtar dostyghy» uniyversiytetinde ornalasqan 106 s/u hatshysy A.Ashenova jay qaghazdaghy kuәlik bolmaydy, kuәlik moyyngha taghyp jýretin bolu kerek dep, sol jerding oqytushysy «Núr-Otan» partiyasy baqylaushysynyng moynyndaghy beydjigin kórsetti. Zandy oqytyp, kózin jetkizip kerekti mәlimetti aldym. Kórkemsuret kolledjindegi №59 saylau chaskesine kelsem /tóraghasy Aydarbekov D/, búl kuәlik jaramaydy, oblsaylaukomnan akkredasiya alyp kelesiz, dep «Aydy aspangha shygharyp» bizge jinalysta solay degen dedi. Aytqandaryn jazdyryp qol qoydyryp aldym.

Kelesi №4 mektepte ornalasqan №54 s/u bardym. Komissiya hatshysy Babayan.R qarsylassa da tirkegenmen komissiya qúramynyng tizimin bermedi. Saylaushylar sanyn súrasam qúpiya dep ony da bermedi. Komissiya tórayymy B.Abildaeva  kim ekenin bilmedim,  Asqar Alshanov degen kisimen habarlasty, men de sóilestim, týsinise almadyq. Qalalyq saylau komissiyasynanmyn degen edi, qalalyq komissiyada A.Alshanov degen azamat joq bolyp shyqty. Sol jerde qalalyq aumaqtyq saylau komissiyasy tóraghasy Pakeev.S-men sóilessem, qajetti aqparatty qalalyq komissiyadan alynyz, uchaskelik komissiyalardan súramanyz degende, basy búlay bolsa, ayaghyna ne ókpe bar degen oigha  kettim.

Oblsaylaukom tóraghasy býirekten siraq shyghardy

On jyldan asty saylau mәselesimen ainalysqanyma, sol bayaghy «jartas» OQO aumaqtyq saylau komissiyasy tóraghasy B.Torghautov myrzagha  komissiya tóraghasy, hatshylarynyng kóbisining zannan habary joghyn, taghyda baqylaushylardy әure qylmauyn aitayyn dep bardym.

Jogharyda barghan s/u kәuligimde nomeri joq, oblaumaqsaykomnan akkredatsiya alyp kel, baqylaushy súraghan aqparattardy bermegenin aityp, saylau komissiya mýshelerining zandy bilmeytinin jetkizdim.

B.Torghautov myrza «býirekten siraq shygharyp» - ne deydi deniz? Birinshi, jiberetin baqylaushylardyng tizimi kórsetilgen úiymnyng hattamasy kerek dedi. Ol qay jerde jazylghan degen edim. Mekemening atynan hat jazylu kerek, shyghys nomeri kórsetilip degendi aitty.  Hatshysy Myrzamseyitova.Sh hanym da kuәlikte shyghys nomeri, hat jazylu kerek dep qoshtap ketti. Bildey oblystyng tóraghasy men hatshysy qarapayym zandy bilmese, tómengi dengeydegi saylau komissiyalarynyng tóragha, mýshelerining zansyzdyghyn kimge aitamyz, kimnen súraymyz?  «Saylau turaly» zanynyng 20-1 babynda ne jazylghan, odan artyq qújat talap etilmeydi dep, zandy kórsetkenimnen keyin B.Torghautov myrza, uchaskelik saylau  komissiyalaryna telefon soghyp: «Nege tirkep, mәlimetti bermeysinder, әdeyi súraghan shyghar, zandy oqymaysyndar ma?»-dep, úrysqan boldy.

Negizinde, osydan keyin saylau uchaskelerindegi orysshalap aitqanda «volokitanyn» bir úshy oblsaylaukomnan taraydy ma degen kýdik qaldy. Berik myrza! Qogham, bolashaq úrpaq ýshin, azamattyq paryzymyzdy adal atqarayyq! Oblystyq  saylau komissiyasyn Siz basqarghaly sol bayaghy zang búzushylyq, búrmalau, sauatsyzdyq jalghasyp keledi. Qúday qalasa, mereytoylarynyzda pәlen jyl OQO aumaqtyq saylau komissiyasyn basqaryp, saylaudyng әdil, taza ótuine ýles qosyp, últyna, qoghamnyng әdil damuy ýshin, adal qyzmet etip keledi degen atqa  jalghan emes, shyn layyqty boluynyzdy tileymin.

Auyr qylmysty balalar oqityn jerde jasaytynyn, el biluge tiyis

Saylau kýni Shymkent qalasyndaghy №80 mektepte ornalasqan 935 saylau uchaskesine baqylaushy kuәligin alyp bardym. Men saghat 07 bolmay kirip USK  hatshysyna kuәligimdi kórsetip tirkeuin súradym. Hatshy  da meni tanyp, әzir tirkeymin aghay dep jýrgende saghat 07 bolyp giymin oinaldy. Dauys beru bastaldy, men baqylaushylar qatarynda hatshyny kýtip otyrdym. Sol arada bir saylaushy kelip, shaqyru biyletine belgi qoiydy súrady. Ne ýshin dep súraghan edik. Júmysta shaqyru biyletterine belgi qoydyryp alyp kelinder degen dedi. Saylaugha baru azamattardyng óz erki bolghan son, isteytin jerin súraghan  edim, voenkomatta dep búrylyp ketti. Men hatshy kelmegen song USK tórayymy Qaliybekova.S-gha  tirkeluge barghan edim: «Saghat jetiden keshiktiniz tirkemeymin» - dedi. Bildey mektep diyrektorlarynyng qarapayym zandy bilmeytini tang qaldyrady. Meni tirkemeuining zansyz ekenin aita bastaghan edim, bir egde kisi kelip: «Siz saylaugha kedergi keltirip jatyrsyz, keshiktiniz tirkemeydi ketiniz»,-dedi. Búl kim desem «Núr-Otan» partiyasynyng baqylaushysy deydi. Kuәligindi kórset degen edim kórsetpedi. Ketpeseng komiytetting adamdaryn shaqyram dep qorqytty. Tirkeuin súraghannan basqa ne býldirgenimdi qaydam?  Komissiya tórayymyna tirkemeuinizding sebebin jazyp beriniz desem odan da bas tartty.

Akt jazatyn, ilip alar baqylaushy kórmedim. Men on jyldan asty «Tәuelsiz baqylaushylaryng respublikalyq jýiesi» assosiyasynyng qúryltayshysy, aumaqtyq ýilestirushisi bolghandyqtan, erejemiz boyynsha bizdi saylaudyng nәtiyjesi qyzyqtyrmaydy, tek zangha sәikes ótuin baqylaymyz. Komissiya tórayymy mening baqylaushy qúqyma kedergi keltirgen song amal joq QR «Saylau turaly» zanynyng 48 baby boyynsha prokurotura, sotqa jýginuge tura keldi. Oblsaylaukom tóraghasy B.Torghauytovqa da, baqylaushy qúqymnyng búzylghany turaly mәlimdeme jazyp berdim. Bir aita ketetin: oblsaylaukomda, komissiya mýshesi bolsa kerek, qogham mýddesine aralasyp, әdilet jolynda jýrse tanyr edim. Biylikke jaghynam dep jýrgenderding biri bolsa kerek, әdebi tómendeu, kisiligi zor ma dep qaldym. Men tóraghagha shaghymdy týzetip jazyp jatsam, basqa bólmege baryp jazynyz, búl jerde bolmaydy dep kirjiydi. Zanda tóragha bólek, mýsheleri bólek otyru joq ekenin bilmese qaytemiz.

Maqsat jazalau emes, sabaq bolsyn degen oimen Ál-Faraby audandyq sotyna baqylaushy qúqyma kedergi keltirgeni ýshin USK tórayymy   S.Qalabekovagha QR Ákimshilik qúqyq búzushylyq kodeksinin- 101 baby boyynsha shara kórudi súrap shaghym týsirdim. Ol bap boyynsha baqylaushy qúqyna kedergi keltirgen túlghagha 15-35 arasynda tómengi ailyq kórsetkish aiyppúl salady. Sol arada oblsaylaukomnan telefon shalyp: «Saylau uchaskesine bara beriniz zansyzdyghyn aittyq»,- dedi. Sotqa bergen shaghymdy sudiya B.Segizova, sot tóraghasyn shaqyryp ýsh saghattan asa qarap, әkimshilik sottyng qarauyna jatatyn is dep qauly shyghardy. Ákimshilik sotqa jazghan shaghymdy USK tórayymy qayta-qayta qateligin moyyndap telefon shalghan son, bir jaghynan aq jaulyqty ana ghoy, sabaq bolghan shyghar dep, ótkizbey qaytyp aldyq.

Sheteldik baqylaushylar tang qalady: «Qalay senderde bala oqityn jerde zandy búzady, dauys úrlap, jalghandyqqa jol beredi» deydi. Adamnyng eng negizgi qúqynyng biri - saylau qúqyna, erkindigine qol súghyp, zandy belden basqan adam alaayaq, baukespe, naghyz úrylardyng qylmysynan da auyr qylmysty, balalarymyz oqityn jerde jasaytynyn elding bilgeni jón.

Men týsten keyin №935  s/u baryp tirkelip baqylaudy jalghastyrdym. Saylaushylar kelip jatty, bir kezderi kóbeyip ketedi. Keyin bayqap qaldym, qosymsha tizimge tiyisti qújatsyz  bulleten berip jatty. Eskertu berip toqtatqanday boldym. Reaksiyasyn bayqayyn dep, qosymsha tizim jaq shetke baryp túrdym. Bir kezde komissiya tóraghasy, hatshysy ornynyzgha otyrmaysyz ba, Sizge komissiya mýshesi alandap jaza almaydy, kedergi keltiresiz dedi. Mening kedergi keltirmeytinimdi ishteri bilip túr, biraq bir jasyryn isterine kedergi keltirip túrghanymdy bildim. Sol arady bir jas jigit kelip  jýruge bolmaydy baqylaushy otyru kerek dedi. Men kim bolasyng kuәligindi kórset degen edim: «Qalalyq jer komiytetinenmin»,- dedi. Komissiya tóraghasyna: «Nege bóten adam jýredi shygharyp jiberiniz», desem, «Bizding kuratorymyz», dep, shyq dey almady. Ózi týsinse kerek, ýndemey shetke baryp otyrdy. Mende qúqymdy paydalanyp otyrmay, komissiya mýshesining birin shaqyryp: «Siz ana, ústazsyz, shynynyzdy aitynyzshy, men kedergi keltirip túrmyn ba?» - dep súradym. Aq jaulyqty ana dep aitqasyn ba, kedergi keltirmeysiz dedi. «Ekinshi, bayqap otyrmyz,  zang búzushylyq, búrmalaushylyq bolyp jatyr balalarymyzdy adaldyqqa ýiretip, tәrbie beretin ústazdar nege osylay qylmysqa barasyzdar?»,-degen  súraghyma:  «Aytqanynyz dúrys, bastyqtar kóp qaytemiz, ózinizde bilesiz ghoy»,- dedi. Iya bilemiz. Qalay bolghanda da ústazdarymyzdyng saylaudy búrmalaugha qatysty qylmys jasaulary aqtalugha jatpaydy. Ata-ana, oqushy aldynda ústaz bedelin tómendetedi.

Taghy bir kuә bolghan oqigha: bir kelinshek balalarymen kelip «Kýieuim mas bolyp kele almady, kýieuim ýshinde dauys bereyin júmysynan súrap jatyr»,- dedi qinalyp. Komissiya hatshysy zandy saqtap, ekinshi bulletendi bergizbedi. Bireuleri dauys bergenin júmysqa habarlaymyz dep ketip barady. Búl saylaudyng búrynghy saylaudan keri ketkeni, saylaugha barmay qalsa «repressiyagha» úshyraudan qoryqqany. Kim búnday tpasyrma berse de óz halqyn kemsitui, erkine qol súghyp, Preziydent abyroyyna daq týsiru.  QR «Saylau turaly» zanynyng 2-babynda, Respublikadaghy saylau Respublika azamatynyng saylau jәne saylanu qúqyn erkin jýzege asyrugha negizdeledi. Shylghy asyra siltemese de N.Á.Nazarbaevtyng jeniske jetetinine kýmәn joq edi. Núrsúltan Ábishúly saylaushylardy, saylaugha  mәjbýrlep qatystyrghanyn bilse Konstitutsiyanyng kepili retinde ashulanyp,  býkil ýkimet qúramyn ózgertip, qayta preziydent saylauyn ótkizemin deui de mýmkin.

Saylau ótkizudegi on jyldyq tәjriybemde bayqaghanym, Alla aldynan jarylqasyn, bizde bir  saylaudy qalauynsha ótkizetin alyp kýsh bar, sunamy siyaqty oghan tosqauyl shaq kelmeydi.  Tek sanamyz ósip, ruhany qazynamyz tolyghyp, demokratiyagha bet búrghanda toqtata alamyz. Týbinde ata-baba dәstýri men Alashtyng tuyn kótergen úrpaghmyz demokratiyanyng ýlgisimen әlemdi tandandyrady. Ol ýshin joldy biz bastap, saylaudy taza, әdil ótkizudi qolgha alayyq. zamandastar!

Halyqaralyq baqylaushy

Jarqynbek Seytinbetúly

«Abay-aqparat»