M.Áuezov atyndaghy Ontýstik Qazaqstan

memlekettik uniyversiytetining

75 jyldyq mereytoyyna oray

Qazaq últ tarihy, mәdeniyeti jәne onyng óneri bay múragha iye. Sonyng ishinde sóz ónerining orny tym bólekshe. Qazaqtyng әdebiyeti onyng ýlken, kýrdeli tarihynyng bar qatparlarynda senimdi serigi, jarshysy, janashyry, ruh janushysy bolghan. Últ mәdeniyetining eng biyik shyrqau shyny, onyng eng ozyq týri ol – әdebiyet, asyl sóz. Alash tarihynda osynday alabóten qasiyetke ie asyl sóz turaly sóz saptau qashannan jauapty is bolmaq. Aqiqatynda әdebiyet jayly sóz eki-aq aluandyqtan túrady. 1) Ádebiyetti jasaushylar. 2) Sol jasaushylardyng múralary. Býgingi bizding әngimemiz de osy eki óre túrghysynda órbimek.

Jasaushylardan aitar túlghamyz – qazaqtyng 20 ghasyrdaghy eng ataqty jazushysy – Múhtar Omarhanúly Áuezov te, múralardan qaramaq bolghanymyz atyshuly kenestik dәuir әdebiyeti. Nege kenestik dәuir? Óitkeni M.Áuezov osy kenestik dәuir perzenti,  ol osy kezende pisip-jetilgen, tolysqan túlgha. Demek kenestik dәuir әdebiyetin saralamay M.Áuezov fenomenin tolyq týsinu әste mýmkin emes. Kenestik dәuir tól últymyz ýshin eng bir kýrdeli, tragediyagha toly, syry da, qyry da kóp júmbaq kezen. Soghan oray ol kezdegi әdebiyetimiz de onay әdebiyet bolghan joq. Onay emestigi: sol kezdegi әdebiyetti әli kýnge  zerttep, zerdelep únghyl-shúnghylyn ashyp bere almay otyrmyz. Aytylyp jatqan nәrse kóp, aitylmaghy odan da orasan  bolary bayqalady.

Basqasyn bylay qoyayyq, bir ghasyrgha juyq әlemning teng jartysyn sonyng ishinde qazaq elin qosa biylegen alyp imperiyanyng qúrylymyna sebepshi bolghan sosializm  degen terminning jilik-mayyn shaghyp týsindirip bergen birde-bir qazaq filosofyn, tarihshysyn, yaky mәdeniyettanushysyn, әleumettanushysyn nemese sayasattanushysyn әli kýnge kóre almay otyrmyz. Jogharyda aitqanday aitylyp jatqan nәrse kóp, aityp jatqandar da joq emes, biraq ókinishke oray ghylymdaghy eng basty nәrsening biri – jýie joq. Jýie bolmaghan song jýieli oi  joq. Mýmkin búl mәseleni әdebiyettanushylar qolgha aluy kerek shyghar.

Qazaq  әdebiyet tarihynda da kenestik kezeng eng súraghy kóp taqyryptyng biri retinde múrty búzylmay túr dese bolady. Óitkeni, әdebiyet tarihyn saralau eng qiyn ghylymy júmystardyng birinen sanalady. Ázirge qazaq әdebiyettanu ghylymynyng búl salasynda professor Beysenbay Kenjebaevtyng ghylymy mektebindey myqty mektep ornyqpay túr. Osy orayda atalmysh kezeng әdebiyeti jayynda az-kem bas qatyryp jýrgen әdebiyetshi retinde azyn-aulaq oilarymyzben  bólise ketsek deymiz. Biz kenestik dәuir әdebiyetin bes baghytta qarastyrudy úsynar edik:

1. Últtyq liyberaldy baghyttaghy әdebiyet

2. Últtyq sosialdy baghyttaghy әdebiyet

3. Últtyq diny baghyttaghy әdebiyet

4. Kenestik dәuirdegi emigrasiyalyq әdebiyet 

5. «Jylymyq» (ottepeli) kezeninde payda bolghan 60-jylghylar әdebiyeti.

Osy bes baghytty kórkemdik-iydeyalyq túghyr retinde qarastyrsaq, kenestik dәuir әdebiyetining syry men jyry qazirgiden de anaghúrlym týsinikti, aiqyn bolar edi dep oilaymyz. Endi osy bes baghytqa qysqasha toqtalyp ketsek.

1. Últtyq liyberaldy baghyttaghy әdebiyet  ol – auyz-eki tilde alashordalyqtar әdebiyeti degendi bildiredi. Alashordalyqtar HH ghasyr basyndaghy quatty әdeby – sayasy tolqyn boldy. Osy tolqyn shygharmashylyghynyng teng jartysy derlik kenestik dәuirge tiyesili. Mysaly Jýsipbek Aymauytov shygharmashylyghy týgelimen kenestik dәuirde jazyldy. Alash qozghalysynyng aituly kósemderi A.Baytúrsynov pen M.Dulatov  ta 1917 jylghy tónkeriske deyin shygharmashylyq túrghydan qalyptanghanymen, kenestik  kezende de az enbektengen joq. Mysaly A.Baytúrsynovtyng býkil ghylymy múrasy  osy kenestik dәuir enshisine tiyesili. Qazaq poeziyasynyng júldyzy Maghjan shygharmashylyghyna da  osynday erekshelikter tәn. Biraq  alashordalyqtar  shygharmashylyghynyng kenestik dәuirge qatystylyghyn aituymyz – olardyng iydeyalyq ústanymdarynda osy kezeng ynghayyna qaray  ózgeris bolghanyn  bildirmeydi. Olardyng múralary – tónkeriske deyin jәne tónkeristen keyin de iydeyalyq-kórkemdik túrghydan birtútas, monolittik qalpynda kaldy. Alash әdebiyetin tanugha qatysty býgingi kýni qanday mәselelerdi  ózekti deuge bolar edi?  Ózekti mәseleler kóp siyaqty. Mysaly alashorda túlghalaryn, olardyng shygharmashylyghyn qarastyru kóbine  statistikalyq, yaky emosionaldyq sipatta bolyp keledi. Songhy kezde taghy bir nashar ýrdis payda bola bastaghan siyaqty. Ony «әrkimning kórpeni ózine qaray tartu» әdisi  deuge bolady. Búnday qadamdarmen ghylymy aqiqat ashylmaydy.

Alash qozghalysynyng eng negizgi qozghaushy kýshi ol – jәdidizm. Jәdidizm –  qazaq tarihshylary tarapynan mýlde zerttelmedi deuden aulaqpyz. Biraq jetkilikti týrde me? Áriyne, joq! Jәdidizm qozghalysynyng týpki iydeyalyq qaynarlary tolyq ashylmay alash qozghalysy turaly týbirli ghylymy tújyrymdar jasau әste mýmkin emes. Al, qazaq әdebiyettanu ghylymynda jәdidizm qozghalysy tym ýstirt sipattalady. Búl alash taqyrybyn tónirektep jýrgen barlyq әdebiyetshilerding enbekterine tәn qúbylys deuge bolady.

2. Últtyq sosialdy baghyttaghy әdebiyet turaly. Búl baghyt taza kenestik sayasat qalauynan tughan әdeby ústanym joly bolatyn. Búl baghyt serkeleri – S.Seyfulliyn, I.Jansýgirov, B.Mayliyn, S.Múqanov t.b. edi. Búl baghyttyng iydeyalyq-kórkemdik ústanymdary proletkulit, sos. realizm prinsipterinen tuyndaydy. Tәuelsizdikke deyin búl әdeby baghyt shekten tys dәriptelse, qazirgi kezde salqyn qabaq tanytushylyqtyng dәmin tatuda. Onyng ózi qalypty jaghday. Óitkeni qazirgi tanda  sayasy qúldyq búghauyn serpip tastaghan azat elding sosializm iydeyalaryn jyrlaushy әdebiyetke degen kózqarasy týbirimen ózgergen.

3. Últtyq diny baghyttaghy әdebiyet  turaly. Kenestik qoghamnyng eng basty ereksheligi onyng ateistik sipatta bolghandyghy belgili. Osyghan qaramastan kenestik dәuirde de qazaq әdebiyeti diny jelilerden birjola ajyramaghan. Oghan dәlel songhy kezdegi zertteu júmystarynda belgili bolghan mәlimetter. Bir ghana mysal 2000 jyly әdebiyetshi Sattar Ómirzaqov belgili  aqyn Mәdy Merkishúly shygharmashylyghy turaly kandidattyq dissertasiya qorghady. Mәdy Merkishúly kim edi? Mәdy diny fundamentalidy bilim alghan, kenestik dәuirde sayasat qazanynda qaynaghan, dәuir jyrshysy bolghan aqyn. Ol óz ólenderimen 20 jyldary birtútas Týrkistan respublikasyn kenestik formada qúram dep jantalasqan Túrar Rysqúlovtyng iydeyasy men sayasy qayratkerlik isterine dem berushilerding biri bolghan. M.Merkishúlynyng iydeyalyq negizgi ústanymy – Islam ústyndary edi. Búl baghytta qalyng oqyrmangha  әli belgili   bola qoymaghan orys kommunisterinen qashyp baryp, qytay kommunisterining qolynan qaza tapqan aqyn  Kódek Bayshyghanúlyn da atap ketken jón.  M.Merkishúly men K.Bayshyghanúly búlar kenestik dәuirde ómir sýrgen kitaby aqyndar Músa Molda Bayzaqov pen Shәdi Jәngirovterden  mýlde bólek sipattaghy aqyndar ekenin aita ketu kerek.

4. Kenestik dәuirdegi emigrasiyalyq әdebiyet jayly. Iya, qazaq әdebiyetinde de emigrasiyalyq әdebiyet bar. Onyng tuuyna sebepshi bolghan әr týrli kezendegi qughyn sýrgin, zobalannan syrt elderge qashyp, auyp ketken adamdar ómiri. Óz elindegi qyspaqtan әlemge taryday shashyraghan qazaqtardyng toby negizinen Qytay, Týrkiya, Europa jerlerinde payda boldy. Qazaqtar әsirese sosializm býliginen kóp teperish kórdi. Sonday bir ataqty shet jerdegi qazaq jazushysy Hasen Oraltay ózining avtobiografiyalyq «Elimaylap ótken ómir» kitabyn jazdy(Stambul, 1999). Kitapta sonau 1944-1945 jyldary Shynjan  jerinde qúrylghan Shyghys Týrkistan  Islam júmhiriyetinen bastap, 1991 jyly Qazaqstan elining tәuelsizdik aluyna deyingi aralyqtaghy qyzu sayasy ómirler surettelgen.

Europa jerindegi qazaq emigrasiyalyq әdebiyetining kórnekti ókili ol sózsiz – Mústafa Shoqay. M.Shoqay  qazirgi tanda eng kóp zertteu nysanyna ainalyp otyrghan túlghanyng biri. Emigrant jazushylardyng taghy bir tobyn Úly Otan soghysynda qolgha týsken tútqyndar qúraydy. Olardyng bireui – Mәjit Aytbaev. M.Aytbaev –  naghyz emigrant jazushy. Ol nemisterge tútqyngha týskennen keyin  Berlin qalasynda « Týrkistan  últtyq birlik komiytetine»  mýshe bolyp, «Milly әdebiyet»  alimanaghynyn  bas redaktory bolghan.  1943 jyly  Berlinde  «Abylayhan jәne  basqa ólender»  atty kitap shygharghan.  Kitaptyn  kserokóshirmesin  1991 jyly  Ankarada  túratyn   Úyadan  Aqay  degen qazaqtan  Sauytbek  Abdrahman  alyp kelgen.  Mәjit ólenderin  «Qobyzshy  Qorqyt» degen  әdeby laqappen jazghan.  M.Aytbaev  1945 jyly  Amerikalyq  әue shabuyly  kezinde  Berliyn   qalasynda  qaza tapqan.  Ekinshi bir   Úly Otan  soghysynyn   tútqyny,  emigrant  aqyn -  Mәulikesh Qaybaldiyn. Mәulikesh  soghystyng aldynda  Mәskeu  uniyversiytetinin  til әdebiyet fakulitetin  ýzdik bitirgen.  Soghys jyldary   qolgha týsken son,   Mayndaghy  Frankfurt  uniyversiytetinin  nemis filosofiyasy men  aghylshyn  fakulitetinde  oqyghan.  M.Qaybaldiyn  Germaniyada 60 jyldary qaytys bolghan.  Mәjittin  Germaniyadaghy  әdeby laqap aty «Asan Qayghy» bolghan.

5. «Jylymyq» (ottepeli) kezeninde payda bolghan 60-jylghylar әdebiyeti turaly. 60 jylghylar  kenestik dәuir әdebiyetindegi eng songhy әdeby tolqyn,  әdebi  fenomen.  Oghan  Staliyn  qúrsauynan bosanghan  song payda bolghan  az ghana  jylymyq kezen  týrtki bolghan.  Sol  jylymyqtyng arqasynda  qazaq  әdebiyetinde  minezdi jastar legi payda boldy.   60 jylghylar  bizding әdebiyettanu ghylymynda әli  moyyndalmaghan  tolqyngha jatady.  Olardyng bәri  túlgha retinde  moyyndalghan,  biraq  әdebi  tolqyn,  әdeby mektep retinde  moyyndalmaghan.  Búl әdebi  tolqyn  ókilderi:  I. Esenberliyn,  M.Maghauiyn, Á. Kekilbaev,  Sh.Múrtaza,  A.Sýleymenov,  M.Shahanov, O. Bókeev t.b. Kezinde  M.Áuezovtyng ózi osy jas tolqyn toptyn  qarymyn   bayqap,  «Jyl qúsynday  janalyq kóremiz» dep aitqan edi.

Endi  M.Áuezovtyn  osy biz jiktegen bes әdebi  baghytqa qatysy qanday? Jalpy alghanda, M.Áuezovtyn  bes  әdebi  baghytqa da  qatysy bar. Áytse de   sonyng aldynghy  ekeuine   tikeley   qatysy bar deuge  bolady.  M.Áuezov –   alashtyq  qozghalys  ruhymen  qalyptanghan  túlgha.  J.Aymauytov  pen  jaqyn dos,  shygharmashylyq   seriktes bolghan.  Maghjanmen  әsirese  Tashkent  kezeninde  qatty jaqyn bolghan, ony ózine ústaz tútqan.  Maghjan ózinin  en  ýzdik tuyndysy «Batyr Bayan» poemasyn Tashkentte M.Áuezovtin  pәterinde jatyp jazghan.  Jalpy   M.Áuezov  shygharmashylyghy  eki  iri kezennen  túrady.

1. 1920 jyldardaghy  shygharmashylyq  kezen. 2.  1920 jyldardan keyingi shygharmashylyq  kezen. (1930-40-50j). 1920 jyldar  M.Áuezovtyn  «Qalay  jazghysy kelse,  solay jazghan» shygharmashylyq  erkindik  baqytyn  shyn sezingen  túsy  bolatyn.  Óitkeni búl kezde  kenestik sayasat  kýshine enip,  Qaz APP  úiymynyn  belsendiligi әli arta qoymaghan kez edi.  Sondyqtan  jazushy  ózinin  shygharmashylyq  quatyn   erkin  paydalanyp,   ózining daryndyq  qarym-qabiletin  bar qyrynan  aiqyn  kórsete bilgen.  Kósem sóz salasynda  «Abay»   jurnalyn  shygharyp,  dramada   «Enlik – Kebek»,  prozada  «Qorghansyzdyn  kýninde», «Oqyghan azamat», «Qyr suretteri»  syndy әngimelerin, sonday-aq «Qily  zaman»,   «Kókserek» atty  povesterin,  әdebiyettanu salasynda  «Ádebiyet tarihy» atty  ýzdik  tuyndylaryn   jazghan bolatyn.  Biraq búl  baqytty  shaq  tez ayaqtaldy.  1930 jyldardan son  jazushy  shygharmashylyghynyn  ekinshi kezeni  en  qiyn,  en  kýrdeli,  әri eng ónimdi  kezeni bastalady.  Ónimdi  bolatyny osy kezende  ol  ózinin  eng basty  shygharmalary «Abay  joly» roman-epopeyasyn  jәne  « Abay Qúnanbaev» atty  zertteu monografiyasyn  jazady.  Al kýrdeli, qiyn bolatyny  osy kezende  M.Áuezov kenestik senzuranyng qyspaghyna myqtap týsedi. Óz shygharmalaryn qalamasa da «sosialistik realizm» әdisimen jazugha mәjbýr bolady. Ókinishke oray jazushynyng eng basty shygharmasy «Abay joly» roman-epopeyasy  osy «sosialistik realizm» әdisimen jazyldy. Búl әdis zor kórkemdik talant iyesining shygharmashylyq karymyn myqtap túsaghan bolatyn. Soghan qaramastan suretker qazaq әdebiyetindegi eng eleuli romandy jazyp shyqty.

M.Áuezovtyng býkil shygharmashylyq ghúmyrynyng mәni bolghan taqyryp ol: sózsiz –  Abay taqyryby. M.Áuezov abaytanu ghylymynyng irgetasyn qalaushy. Búghan eshkimning talasy joq. Qazirgi abaytanushylar  armiyasy M.Áuezovke jýginbey ghylymy qadam jasay almaydy. Kenestik qysymgha abaytanu ghylymy da úshyraghan.   Mysaly: M.Áuezov Abaydyng múralaryn zerttegende onyng shyghysqa qatysyn terendep zerttey almady. Basymyraq batys mәdeniyetine qatystylyghyn aitugha mәjbýr boldy. Onyng shyghysqa qatysty túsyn terendep zerttegen professor M.Myrzahmetúly edi. Shyghys taqyryby kenestik dәuirde jabyq taqyryptardyng biri bolghan. Abaytanudyng eng bir ózekti mәselelerining biri әli kýnge osy shyghysqa qatystylyghynda bolyp keledi. Bir ghana mysal keltireyik: әngime Abaydyng 38-qara sózi turaly. Kezinde shyghys taqyrybynyng bilgiri bolghan professor Á.Qonyratbaev «Osy kýnge deyin Abaydyng 38-qara sózine eshkimning tisi batpay jýr» degen bolatyn. Búl jerdegi mәseleler shoghyry mynaday bolyp keledi:

1. Abayda 38-qara sóz degen shygharma bolghan emes. Aqiqatynda Mýrseyt qoljazbasynda «Kitap tasdiyq» atty taqyrypty shygharma bolghan. Ony 38-qara sóz dep nómirlep, taqyryp qoyyp ózgertken kenestik dәuirdegi redaktorlar bolatyn.

2. «Kitap tasdiyq» qara sózderge kirmeytin Abaydyng óz aldyna bólek, jeke dara shygharmasy.

3. Búl shygharma qazirgi qazaq tilinde emes, shaghatay tilinde jazylghan tuyndy.

4. «Kitap tasdiyq» taza kórkem shygharma emes, erkin tolghanys mәnerinde jazylghan din negizderi turaly ghylymy traktat.

5. «Kitap tasdiyqqa» 100 jyldyq abaytanu tarihynda tekstologiyalyq jәne terminologiyalyq saraptama jýrgizilmegen.

6. «Kitap tasdiyq» shygharmasyn jýieli týrde taldau ýshin birinshiden, shaghatay, arab, parsy tilderin bilu kerek, ekinshiden, aqida, fikh, tәfsiyr, hadistanu atty islam salalary men qosa eresologiya ghylymy tarihymen jetik tanys bolu qajet.

7. «Kitap tasdiyq» shygharmasy tolyq týrde taldanbay, Abaydyng dýniyege kózqarasy anyq  ashylmay, sol júmbaq kýiinde qala bermek. Mineky osy mәseleler shoghyrynan keyin qazaq әdebiyetshilerining 38-qara sózge nege tisi batpay jýrgeni týsinikti bolsa kerek.

Biz býginde M.Áuezov túlghasyna  arzan, jyltyraq maqtaularmen emes, ol ózi negizin qalasqan jәne qalaghan  qazaq әdebiyettanu jәne abaytanu ghylymynyng týiitkil mәselelerin tarqatyp sheshu arqyly qúrmet kórsete alamyz. Jazushygha odan artyq syi-siyapattyn   da, marapattyng da keregi joq. Óitkeni M.Áuezov kenestik dәuirding ózinde qazaq әdebiyetining eshbir ókili qol jetkize almaghan ataq-danq pen marapattyng úshar biyigine shyghyp ýlgergen bolatyn.

Aqjol Qalshabek, M.Áuezov atyndaghy OQMU dosenti, filologiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz