م.اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان

مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ

75 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي

قازاق ۇلت تاريحى، مادەنيەتى جانە ونىڭ ونەرى باي مۇراعا يە. سونىڭ ىشىندە ءسوز ونەرىنىڭ ورنى تىم بولەكشە. قازاقتىڭ ادەبيەتى ونىڭ ۇلكەن، كۇردەلى تاريحىنىڭ بار قاتپارلارىندا سەنىمدى سەرىگى، جارشىسى، جاناشىرى، رۋح جانۋشىسى بولعان. ۇلت مادەنيەتىنىڭ ەڭ بيىك شىرقاۋ شىڭى، ونىڭ ەڭ وزىق ءتۇرى ول – ادەبيەت، اسىل ءسوز. الاش تاريحىندا وسىنداي الابوتەن قاسيەتكە يە اسىل ءسوز تۋرالى ءسوز ساپتاۋ قاشاننان جاۋاپتى ءىس بولماق. اقيقاتىندا ادەبيەت جايلى ءسوز ەكى-اق الۋاندىقتان تۇرادى. 1) ادەبيەتتى جاساۋشىلار. 2) سول جاساۋشىلاردىڭ مۇرالارى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز دە وسى ەكى ورە تۇرعىسىندا وربىمەك.

جاساۋشىلاردان ايتار تۇلعامىز – قازاقتىڭ 20 عاسىرداعى ەڭ اتاقتى جازۋشىسى – مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ تە، مۇرالاردان قاراماق بولعانىمىز اتىشۋلى كەڭەستىك ءداۋىر ادەبيەتى. نەگە كەڭەستىك ءداۋىر؟ ويتكەنى م.اۋەزوۆ وسى كەڭەستىك ءداۋىر پەرزەنتى،  ول وسى كەزەڭدە ءپىسىپ-جەتىلگەن، تولىسقان تۇلعا. دەمەك كەڭەستىك ءداۋىر ادەبيەتىن سارالاماي م.اۋەزوۆ فەنومەنىن تولىق ءتۇسىنۋ استە مۇمكىن ەمەس. كەڭەستىك ءداۋىر ءتول ۇلتىمىز ءۇشىن ەڭ ءبىر كۇردەلى، تراگەدياعا تولى، سىرى دا، قىرى دا كوپ جۇمباق كەزەڭ. سوعان وراي ول كەزدەگى ادەبيەتىمىز دە وڭاي ادەبيەت بولعان جوق. وڭاي ەمەستىگى: سول كەزدەگى ادەبيەتتى ءالى كۇنگە  زەرتتەپ، زەردەلەپ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن اشىپ بەرە الماي وتىرمىز. ايتىلىپ جاتقان نارسە كوپ، ايتىلماعى ودان دا وراسان  بولارى بايقالادى.

باسقاسىن بىلاي قويايىق، ءبىر عاسىرعا جۋىق الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن سونىڭ ىشىندە قازاق ەلىن قوسا بيلەگەن الىپ يمپەريانىڭ قۇرىلىمىنا سەبەپشى بولعان سوتسياليزم  دەگەن تەرميننىڭ جىلىك-مايىن شاعىپ ءتۇسىندىرىپ بەرگەن بىردە-ءبىر قازاق فيلوسوفىن، تاريحشىسىن، ياكي مادەنيەتتانۋشىسىن، الەۋمەتتانۋشىسىن نەمەسە ساياساتتانۋشىسىن ءالى كۇنگە كورە الماي وتىرمىز. جوعارىدا ايتقانداي ايتىلىپ جاتقان نارسە كوپ، ايتىپ جاتقاندار دا جوق ەمەس، بىراق وكىنىشكە وراي عىلىمداعى ەڭ باستى نارسەنىڭ ءبىرى – جۇيە جوق. جۇيە بولماعان سوڭ جۇيەلى وي  جوق. مۇمكىن بۇل ماسەلەنى ادەبيەتتانۋشىلار قولعا الۋى كەرەك شىعار.

قازاق  ادەبيەت تاريحىندا دا كەڭەستىك كەزەڭ ەڭ سۇراعى كوپ تاقىرىپتىڭ ءبىرى رەتىندە مۇرتى بۇزىلماي تۇر دەسە بولادى. ويتكەنى، ادەبيەت تاريحىن سارالاۋ ەڭ قيىن عىلىمي جۇمىستاردىڭ بىرىنەن سانالادى. ازىرگە قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ بۇل سالاسىندا پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ عىلىمي مەكتەبىندەي مىقتى مەكتەپ ورنىقپاي تۇر. وسى ورايدا اتالمىش كەزەڭ ادەبيەتى جايىندا از-كەم باس قاتىرىپ جۇرگەن ادەبيەتشى رەتىندە ازىن-اۋلاق ويلارىمىزبەن  بولىسە كەتسەك دەيمىز. ءبىز كەڭەستىك ءداۋىر ادەبيەتىن بەس باعىتتا قاراستىرۋدى ۇسىنار ەدىك:

1. ۇلتتىق ليبەرالدى باعىتتاعى ادەبيەت

2. ۇلتتىق سوتسيالدى باعىتتاعى ادەبيەت

3. ۇلتتىق ءدىني باعىتتاعى ادەبيەت

4. كەڭەستىك داۋىردەگى ەميگراتسيالىق ادەبيەت 

5. «جىلىمىق» (وتتەپەل) كەزەڭىندە پايدا بولعان 60-جىلعىلار ادەبيەتى.

وسى بەس باعىتتى كوركەمدىك-يدەيالىق تۇعىر رەتىندە قاراستىرساق، كەڭەستىك ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ سىرى مەن جىرى قازىرگىدەن دە اناعۇرلىم تۇسىنىكتى، ايقىن بولار ەدى دەپ ويلايمىز. ەندى وسى بەس باعىتقا قىسقاشا توقتالىپ كەتسەك.

1. ۇلتتىق ليبەرالدى باعىتتاعى ادەبيەت  ول – اۋىز-ەكى تىلدە الاشوردالىقتار ادەبيەتى دەگەندى بىلدىرەدى. الاشوردالىقتار حح عاسىر باسىنداعى قۋاتتى ادەبي – ساياسي تولقىن بولدى. وسى تولقىن شىعارماشىلىعىنىڭ تەڭ جارتىسى دەرلىك كەڭەستىك داۋىرگە تيەسىلى. مىسالى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ شىعارماشىلىعى تۇگەلىمەن كەڭەستىك داۋىردە جازىلدى. الاش قوزعالىسىنىڭ ايتۋلى كوسەمدەرى ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆ  تا 1917 جىلعى توڭكەرىسكە دەيىن شىعارماشىلىق تۇرعىدان قالىپتانعانىمەن، كەڭەستىك  كەزەڭدە دە از ەڭبەكتەنگەن جوق. مىسالى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ بۇكىل عىلىمي مۇراسى  وسى كەڭەستىك ءداۋىر ەنشىسىنە تيەسىلى. قازاق پوەزياسىنىڭ جۇلدىزى ماعجان شىعارماشىلىعىنا دا  وسىنداي ەرەكشەلىكتەر ءتان. بىراق  الاشوردالىقتار  شىعارماشىلىعىنىڭ كەڭەستىك داۋىرگە قاتىستىلىعىن ايتۋىمىز – ولاردىڭ يدەيالىق ۇستانىمدارىندا وسى كەزەڭ ىڭعايىنا قاراي  وزگەرىس بولعانىن  بىلدىرمەيدى. ولاردىڭ مۇرالارى – توڭكەرىسكە دەيىن جانە توڭكەرىستەن كەيىن دە يدەيالىق-كوركەمدىك تۇرعىدان ءبىرتۇتاس، مونوليتتىك قالپىندا كالدى. الاش ادەبيەتىن تانۋعا قاتىستى بۇگىنگى كۇنى قانداي ماسەلەلەردى  وزەكتى دەۋگە بولار ەدى؟  وزەكتى ماسەلەلەر كوپ سياقتى. مىسالى الاشوردا تۇلعالارىن، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىن قاراستىرۋ كوبىنە  ستاتيستيكالىق، ياكي ەموتسيونالدىق سيپاتتا بولىپ كەلەدى. سوڭعى كەزدە تاعى ءبىر ناشار ءۇردىس پايدا بولا باستاعان سياقتى. ونى «اركىمنىڭ كورپەنى وزىنە قاراي تارتۋ» ءادىسى  دەۋگە بولادى. بۇنداي قادامدارمەن عىلىمي اقيقات اشىلمايدى.

الاش قوزعالىسىنىڭ ەڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى ول – ءجاديديزم. ءجاديديزم –  قازاق تاريحشىلارى تاراپىنان مۇلدە زەرتتەلمەدى دەۋدەن اۋلاقپىز. بىراق جەتكىلىكتى تۇردە مە؟ ارينە، جوق! ءجاديديزم قوزعالىسىنىڭ تۇپكى يدەيالىق قاينارلارى تولىق اشىلماي الاش قوزعالىسى تۋرالى ءتۇبىرلى عىلىمي تۇجىرىمدار جاساۋ استە مۇمكىن ەمەس. ال، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ءجاديديزم قوزعالىسى تىم ءۇستىرت سيپاتتالادى. بۇل الاش تاقىرىبىن توڭىرەكتەپ جۇرگەن بارلىق ادەبيەتشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنە ءتان قۇبىلىس دەۋگە بولادى.

2. ۇلتتىق سوتسيالدى باعىتتاعى ادەبيەت تۋرالى. بۇل باعىت تازا كەڭەستىك ساياسات قالاۋىنان تۋعان ادەبي ۇستانىم جولى بولاتىن. بۇل باعىت سەركەلەرى – س.سەيفۋللين، ءى.جانسۇگىروۆ، ب.مايلين، س.مۇقانوۆ ت.ب. ەدى. بۇل باعىتتىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك ۇستانىمدارى پرولەتكۋلت، سوتس. رەاليزم پرينتسيپتەرىنەن تۋىندايدى. تاۋەلسىزدىككە دەيىن بۇل ادەبي باعىت شەكتەن تىس دارىپتەلسە، قازىرگى كەزدە سالقىن قاباق تانىتۋشىلىقتىڭ ءدامىن تاتۋدا. ونىڭ ءوزى قالىپتى جاعداي. ويتكەنى قازىرگى تاڭدا  ساياسي قۇلدىق بۇعاۋىن سەرپىپ تاستاعان ازات ەلدىڭ سوتسياليزم يدەيالارىن جىرلاۋشى ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراسى تۇبىرىمەن وزگەرگەن.

3. ۇلتتىق ءدىني باعىتتاعى ادەبيەت  تۋرالى. كەڭەستىك قوعامنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى ونىڭ اتەيستىك سيپاتتا بولعاندىعى بەلگىلى. وسىعان قاراماستان كەڭەستىك داۋىردە دە قازاق ادەبيەتى ءدىني جەلىلەردەن ءبىرجولا اجىراماعان. وعان دالەل سوڭعى كەزدەگى زەرتتەۋ جۇمىستارىندا بەلگىلى بولعان مالىمەتتەر. ءبىر عانا مىسال 2000 جىلى ادەبيەتشى ساتتار ومىرزاقوۆ بەلگىلى  اقىن ءمادي مەركىشۇلى شىعارماشىلىعى تۋرالى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. ءمادي مەركىشۇلى كىم ەدى؟ ءمادي ءدىني فۋندامەنتالدى ءبىلىم العان، كەڭەستىك داۋىردە ساياسات قازانىندا قايناعان، ءداۋىر جىرشىسى بولعان اقىن. ول ءوز ولەڭدەرىمەن 20 جىلدارى ءبىرتۇتاس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن كەڭەستىك فورمادا قۇرام دەپ جانتالاسقان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ يدەياسى مەن ساياسي قايراتكەرلىك ىستەرىنە دەم بەرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولعان. م.مەركىشۇلىنىڭ يدەيالىق نەگىزگى ۇستانىمى – يسلام ۇستىندارى ەدى. بۇل باعىتتا قالىڭ وقىرمانعا  ءالى بەلگىلى   بولا قويماعان ورىس كوممۋنيستەرىنەن قاشىپ بارىپ، قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ قولىنان قازا تاپقان اقىن  كودەك بايشىعانۇلىن دا اتاپ كەتكەن ءجون.  م.مەركىشۇلى مەن ك.بايشىعانۇلى بۇلار كەڭەستىك داۋىردە ءومىر سۇرگەن كىتابي اقىندار مۇسا مولدا بايزاقوۆ پەن ءشادى جاڭگىروۆتەردەن  مۇلدە بولەك سيپاتتاعى اقىندار ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك.

4. كەڭەستىك داۋىردەگى ەميگراتسيالىق ادەبيەت جايلى. يا، قازاق ادەبيەتىندە دە ەميگراتسيالىق ادەبيەت بار. ونىڭ تۋىنا سەبەپشى بولعان ءار ءتۇرلى كەزەڭدەگى قۋعىن سۇرگىن، زوبالاڭنان سىرت ەلدەرگە قاشىپ، اۋىپ كەتكەن ادامدار ءومىرى. ءوز ەلىندەگى قىسپاقتان الەمگە تارىداي شاشىراعان قازاقتاردىڭ توبى نەگىزىنەن قىتاي، تۇركيا، ەۋروپا جەرلەرىندە پايدا بولدى. قازاقتار اسىرەسە سوتسياليزم بۇلىگىنەن كوپ تەپەرىش كوردى. سونداي ءبىر اتاقتى شەت جەردەگى قازاق جازۋشىسى حاسەن ورالتاي ءوزىنىڭ اۆتوبيوگرافيالىق «ەلىمايلاپ وتكەن ءومىر» كىتابىن جازدى(ستامبۋل، 1999). كىتاپتا سوناۋ 1944-1945 جىلدارى شىڭجاڭ  جەرىندە قۇرىلعان شىعىس تۇركىستان  يسلام جۇمحىريەتىنەن باستاپ، 1991 جىلى قازاقستان ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنا دەيىنگى ارالىقتاعى قىزۋ ساياسي ومىرلەر سۋرەتتەلگەن.

ەۋروپا جەرىندەگى قازاق ەميگراتسيالىق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى ول ءسوزسىز – مۇستافا شوقاي. م.شوقاي  قازىرگى تاڭدا ەڭ كوپ زەرتتەۋ نىسانىنا اينالىپ وتىرعان تۇلعانىڭ ءبىرى. ەميگرانت جازۋشىلاردىڭ تاعى ءبىر توبىن ۇلى وتان سوعىسىندا قولعا تۇسكەن تۇتقىندار قۇرايدى. ولاردىڭ بىرەۋى – ءماجيت ايتباەۆ. م.ايتباەۆ –  ناعىز ەميگرانت جازۋشى. ول نەمىستەرگە تۇتقىنعا تۇسكەننەن كەيىن  بەرلين قالاسىندا « تۇركىستان  ۇلتتىق بىرلىك كوميتەتىنە»  مۇشە بولىپ، «ميللي ادەبيەت»  الماناعىنىڭ  باس رەداكتورى بولعان.  1943 جىلى  بەرليندە  «ابىلايحان جانە  باسقا ولەڭدەر»  اتتى كىتاپ شىعارعان.  كىتاپتىڭ  كسەروكوشىرمەسىن  1991 جىلى  انكارادا  تۇراتىن   ۇيادان  اقاي  دەگەن قازاقتان  ساۋىتبەك  ابدراحمان  الىپ كەلگەن.  ءماجيت ولەڭدەرىن  «قوبىزشى  قورقىت» دەگەن  ادەبي لاقاپپەن جازعان.  م.ايتباەۆ  1945 جىلى  امەريكالىق  اۋە شابۋىلى  كەزىندە  بەرلين   قالاسىندا  قازا تاپقان.  ەكىنشى ءبىر   ۇلى وتان  سوعىسىنىڭ   تۇتقىنى،  ەميگرانت  اقىن -  ماۋلىكەش قايبالدين. ماۋلىكەش  سوعىستىڭ الدىندا  ماسكەۋ  ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  ءتىل ادەبيەت فاكۋلتەتىن  ۇزدىك بىتىرگەن.  سوعىس جىلدارى   قولعا تۇسكەن سوڭ،   ماينداعى  فرانكفۋرت  ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  نەمىس فيلوسوفياسى مەن  اعىلشىن  فاكۋلتەتىندە  وقىعان.  م.قايبالدين  گەرمانيادا 60 جىلدارى قايتىس بولعان.  ءماجيتتىڭ  گەرمانياداعى  ادەبي لاقاپ اتى «اسان قايعى» بولعان.

5. «جىلىمىق» (وتتەپەل) كەزەڭىندە پايدا بولعان 60-جىلعىلار ادەبيەتى تۋرالى. 60 جىلعىلار  كەڭەستىك ءداۋىر ادەبيەتىندەگى ەڭ سوڭعى ادەبي تولقىن،  ادەبي  فەنومەن.  وعان  ستالين  قۇرساۋىنان بوسانعان  سوڭ پايدا بولعان  از عانا  جىلىمىق كەزەڭ  تۇرتكى بولعان.  سول  جىلىمىقتىڭ ارقاسىندا  قازاق  ادەبيەتىندە  مىنەزدى جاستار لەگى پايدا بولدى.   60 جىلعىلار  ءبىزدىڭ ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ءالى  مويىندالماعان  تولقىنعا جاتادى.  ولاردىڭ ءبارى  تۇلعا رەتىندە  مويىندالعان،  بىراق  ادەبي  تولقىن،  ادەبي مەكتەپ رەتىندە  مويىندالماعان.  بۇل ادەبي  تولقىن  وكىلدەرى:  ءى. ەسەنبەرلين،  م.ماعاۋين، ءا. كەكىلباەۆ،  ش.مۇرتازا،  ا.سۇلەيمەنوۆ،  م.شاحانوۆ، و. بوكەەۆ ت.ب. كەزىندە  م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى وسى جاس تولقىن توپتىڭ  قارىمىن   بايقاپ،  «جىل قۇسىنداي  جاڭالىق كورەمىز» دەپ ايتقان ەدى.

ەندى  م.اۋەزوۆتىڭ  وسى ءبىز جىكتەگەن بەس ادەبي  باعىتقا قاتىسى قانداي؟ جالپى العاندا، م.اۋەزوۆتىڭ  بەس  ادەبي  باعىتقا دا  قاتىسى بار. ايتسە دە   سونىڭ الدىڭعى  ەكەۋىنە   تىكەلەي   قاتىسى بار دەۋگە  بولادى.  م.اۋەزوۆ –   الاشتىق  قوزعالىس  رۋحىمەن  قالىپتانعان  تۇلعا.  ج.ايماۋىتوۆ  پەن  جاقىن دوس،  شىعارماشىلىق   سەرىكتەس بولعان.  ماعجانمەن  اسىرەسە  تاشكەنت  كەزەڭىندە  قاتتى جاقىن بولعان، ونى وزىنە ۇستاز تۇتقان.  ماعجان ءوزىنىڭ  ەڭ  ۇزدىك تۋىندىسى «باتىر بايان» پوەماسىن تاشكەنتتە م.اۋەزوۆتىڭ  پاتەرىندە جاتىپ جازعان.  جالپى   م.اۋەزوۆ  شىعارماشىلىعى  ەكى  ءىرى كەزەڭنەن  تۇرادى.

1. 1920 جىلدارداعى  شىعارماشىلىق  كەزەڭ. 2.  1920 جىلداردان كەيىنگى شىعارماشىلىق  كەزەڭ. (1930-40-50ج). 1920 جىلدار  م.اۋەزوۆتىڭ  «قالاي  جازعىسى كەلسە،  سولاي جازعان» شىعارماشىلىق  ەركىندىك  باقىتىن  شىن سەزىنگەن  تۇسى  بولاتىن.  ويتكەنى بۇل كەزدە  كەڭەستىك ساياسات  كۇشىنە ەنىپ،  قاز اپپ  ۇيىمىنىڭ  بەلسەندىلىگى ءالى ارتا قويماعان كەز ەدى.  سوندىقتان  جازۋشى  ءوزىنىڭ  شىعارماشىلىق  قۋاتىن   ەركىن  پايدالانىپ،   ءوزىنىڭ دارىندىق  قارىم-قابىلەتىن  بار قىرىنان  ايقىن  كورسەتە بىلگەن.  كوسەم ءسوز سالاسىندا  «اباي»   جۋرنالىن  شىعارىپ،  درامادا   «ەڭلىك – كەبەك»،  پروزادا  «قورعانسىزدىڭ  كۇنىندە»، «وقىعان ازامات»، «قىر سۋرەتتەرى»  سىندى اڭگىمەلەرىن، سونداي-اق «قيلى  زامان»،   «كوكسەرەك» اتتى  پوۆەستەرىن،  ادەبيەتتانۋ سالاسىندا  «ادەبيەت تاريحى» اتتى  ۇزدىك  تۋىندىلارىن   جازعان بولاتىن.  بىراق بۇل  باقىتتى  شاق  تەز اياقتالدى.  1930 جىلداردان سوڭ  جازۋشى  شىعارماشىلىعىنىڭ  ەكىنشى كەزەڭى  ەڭ  قيىن،  ەڭ  كۇردەلى،  ءارى ەڭ ءونىمدى  كەزەڭى باستالادى.  ءونىمدى  بولاتىنى وسى كەزەڭدە  ول  ءوزىنىڭ  ەڭ باستى  شىعارمالارى «اباي  جولى» رومان-ەپوپەياسىن  جانە  « اباي قۇنانباەۆ» اتتى  زەرتتەۋ مونوگرافياسىن  جازادى.  ال كۇردەلى، قيىن بولاتىنى  وسى كەزەڭدە  م.اۋەزوۆ كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ قىسپاعىنا مىقتاپ تۇسەدى. ءوز شىعارمالارىن قالاماسا دا «سوتسياليستىك رەاليزم» ادىسىمەن جازۋعا ءماجبۇر بولادى. وكىنىشكە وراي جازۋشىنىڭ ەڭ باستى شىعارماسى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى  وسى «سوتسياليستىك رەاليزم» ادىسىمەن جازىلدى. بۇل ءادىس زور كوركەمدىك تالانت يەسىنىڭ شىعارماشىلىق كارىمىن مىقتاپ تۇساعان بولاتىن. سوعان قاراماستان سۋرەتكەر قازاق ادەبيەتىندەگى ەڭ ەلەۋلى روماندى جازىپ شىقتى.

م.اۋەزوۆتىڭ بۇكىل شىعارماشىلىق عۇمىرىنىڭ ءمانى بولعان تاقىرىپ ول: ءسوزسىز –  اباي تاقىرىبى. م.اۋەزوۆ ابايتانۋ عىلىمىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى. بۇعان ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. قازىرگى ابايتانۋشىلار  ارمياسى م.اۋەزوۆكە جۇگىنبەي عىلىمي قادام جاساي المايدى. كەڭەستىك قىسىمعا ابايتانۋ عىلىمى دا ۇشىراعان.   مىسالى: م.اۋەزوۆ ابايدىڭ مۇرالارىن زەرتتەگەندە ونىڭ شىعىسقا قاتىسىن تەرەڭدەپ زەرتتەي المادى. باسىمىراق باتىس مادەنيەتىنە قاتىستىلىعىن ايتۋعا ءماجبۇر بولدى. ونىڭ شىعىسقا قاتىستى تۇسىن تەرەڭدەپ زەرتتەگەن پروفەسسور م.مىرزاحمەتۇلى ەدى. شىعىس تاقىرىبى كەڭەستىك داۋىردە جابىق تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولعان. ابايتانۋدىڭ ەڭ ءبىر وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى ءالى كۇنگە وسى شىعىسقا قاتىستىلىعىندا بولىپ كەلەدى. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك: اڭگىمە ابايدىڭ 38-قارا ءسوزى تۋرالى. كەزىندە شىعىس تاقىرىبىنىڭ بىلگىرى بولعان پروفەسسور ءا.قوڭىراتباەۆ «وسى كۇنگە دەيىن ابايدىڭ 38-قارا سوزىنە ەشكىمنىڭ ءتىسى باتپاي ءجۇر» دەگەن بولاتىن. بۇل جەردەگى ماسەلەلەر شوعىرى مىناداي بولىپ كەلەدى:

1. ابايدا 38-قارا ءسوز دەگەن شىعارما بولعان ەمەس. اقيقاتىندا مۇرسەيت قولجازباسىندا «كيتاپ تاسديق» اتتى تاقىرىپتى شىعارما بولعان. ونى 38-قارا ءسوز دەپ نومىرلەپ، تاقىرىپ قويىپ وزگەرتكەن كەڭەستىك داۋىردەگى رەداكتورلار بولاتىن.

2. «كيتاپ تاسديق» قارا سوزدەرگە كىرمەيتىن ابايدىڭ ءوز الدىنا بولەك، جەكە دارا شىعارماسى.

3. بۇل شىعارما قازىرگى قازاق تىلىندە ەمەس، شاعاتاي تىلىندە جازىلعان تۋىندى.

4. «كيتاپ تاسديق» تازا كوركەم شىعارما ەمەس، ەركىن تولعانىس مانەرىندە جازىلعان ءدىن نەگىزدەرى تۋرالى عىلىمي تراكتات.

5. «كيتاپ تاسديققا» 100 جىلدىق ابايتانۋ تاريحىندا تەكستولوگيالىق جانە تەرمينولوگيالىق ساراپتاما جۇرگىزىلمەگەن.

6. «كيتاپ تاسديق» شىعارماسىن جۇيەلى تۇردە تالداۋ ءۇشىن بىرىنشىدەن، شاعاتاي، اراب، پارسى تىلدەرىن ءبىلۋ كەرەك، ەكىنشىدەن، اقيدا، فيكح، ءتافسير، حاديستانۋ اتتى يسلام سالالارى مەن قوسا ەرەسولوگيا عىلىمى تاريحىمەن جەتىك تانىس بولۋ قاجەت.

7. «كيتاپ تاسديق» شىعارماسى تولىق تۇردە تالدانباي، ابايدىڭ دۇنيەگە كوزقاراسى انىق  اشىلماي، سول جۇمباق كۇيىندە قالا بەرمەك. مىنەكي وسى ماسەلەلەر شوعىرىنان كەيىن قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ 38-قارا سوزگە نەگە ءتىسى باتپاي جۇرگەنى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.

ءبىز بۇگىندە م.اۋەزوۆ تۇلعاسىنا  ارزان، جىلتىراق ماقتاۋلارمەن ەمەس، ول ءوزى نەگىزىن قالاسقان جانە قالاعان  قازاق ادەبيەتتانۋ جانە ابايتانۋ عىلىمىنىڭ تۇيىتكىل ماسەلەلەرىن تارقاتىپ شەشۋ ارقىلى قۇرمەت كورسەتە الامىز. جازۋشىعا ودان ارتىق سىي-سياپاتتىڭ   دا، ماراپاتتىڭ دا كەرەگى جوق. ويتكەنى م.اۋەزوۆ كەڭەستىك ءداۋىردىڭ وزىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ ەشبىر وكىلى قول جەتكىزە الماعان اتاق-داڭق پەن ماراپاتتىڭ ۇشار بيىگىنە شىعىپ ۇلگەرگەن بولاتىن.

اقجول قالشابەك، م.اۋەزوۆ اتىنداعى وقمۋ دوتسەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz