1989 jyldary 12 jastaghy jýgirip jýrgen oiyn balasymyz, ýide «rassvet-307» teledidar bolushy edi, aq qara týsti kórsete túghyn «Sprut-7» komissar Katane kinosynda bank  qyzmetkeri bireuge habarlasyp «Miste Antinare vash bank  v bankrote» degeni sol-aq edi, әlgi kisi  jýregin ústap  ólip ketti. Sonda Kenes әkemnen súraymyn «Áke bankrot degen ne?» dep, «Álgi kisining bankinde mýldem aqsha qalmapty balam» degeni әli esimde.

Sóitsem, adam bitkenning bәrining oilaytyny  osy  aqsha  eken qúrghyr. Onsyz  eshqanday  sharuang bitpeydi eken. Kez kelgen balmúzdaqtyng óz qúny bolatyny sekildi tegin  eshtene joq ekenin týsindim. Ádebiyetten «Krylovtyng basnyasyndaghy» tegin irimshikting tek tyshqangha qúrylghan qaqpan ishinde  ghana bolatynyn oqyghanymyzda  odan sayyn anghara bastadym. Óse kele  týsindim, adamzattyng arghy-bergi tarihyn qarap otyrsam, Perghauyndardan bastau alatyn qol astyna qaraytyn sәn-saltanatty mise tútpay, basqa elge joryq jasap kýsh kórsetip, jerding asty-ýsti baylyghyn tartyp alyp bayyghan ýstine baydy maqsat tútqan. Oghan iytermeleytin nәrse adamdardyng ayaq astynan bayyp shygha keluge degen sheksiz qúmarlyghy bolsa kerek.

Áu basta adamzat altyndy kýnnin, jaryqtyq, sәn-saltanattyn, biyliktin, mәngilikting belgisi dep úqqan. Uaqyt óte kele, altyn әr memleketting quaty men baylyghynyng qaynar  kózine ainaldy. Qay elding altyn qory kóp, sol eldin  túrmysy asqaq, ekonomikasy  tegeurindi  ekenin kózimiz kórip otyr. Adam balasy altynnyng narqyn  bilgeli beri, oghan degen qúmarlyq  basylghan emes. Sol sary temir  ýshin  jan berip, jan alysqan, atysyp-shabysyp, it ólgen ólkege sapar shegip, jolda neshe týrli  qaqtyghystardy bastan keship, ólikteri  kómusiz  aidalada shirigen. «Altynnyng buymen» auyrghandar Amerikanyng ashyluymen baylanystyrady.

Óz zamanynda aidarynan jel esken Hristofor Kolumb Ýndistangha atandy, jolda adasyp 1492 jyly 12 qazanda basqa qúrlyqtan bir-aq shyqty. Qasyndaghy kartograf Amerigo Vespuchy jana qúrlyqqa óz atyn telidi. Eki qúrlyqta 90 million halyq bolghan, aradan eki jýz jyldan son, yaghny 1692 jyldary 3,5 million ókili әzer tabylghan. Meksika jazushysy Oktavia Pastyng túspaldauynsha, astekter eli-teokratiyalyq memleket bolghanymen, әr qalanyng óz qúdayy bolghanymen, ústanghan nanymdary birkelki edi. Kýnәgha batqan halyqty, aspannan mashayyq týsip qútqarady degenge senipti. Onyng ýstine, olardyng kýntizbeleri boyynsha, búrynghy qúdaydyng ókileti tausylyp, jana qúday  iske kirisetin, ólara kezeng eken. Ispandyq konkistadorlar qúday jibergen jazalaushyny kýtip, qaralay alang bolyp otyrghan abyrjuly  qauymnyn  tóbelerinen jәy týskendey bolypty. Sondyqtan olar 40-jylgha deyin onsha qarsylaspay  ne istese de, kónu kerek degen qaghida ústanghan.

Jana әlemge ayaq basqan Europalyqtar jergilikti ýndisterdi qynaday qyryp, altyngha malshynghan ghajap ólkeni  izdeuge  japa-tarmaqay kemelerge asyqty. Kim  de bolsa, tegin baylyqtan qúr qalmaugha Amerikagha jetuge jantalasty. Alghashqy bolyp qazyna tiyelgen 4 kemeni Sebastiyan de Belalikasar men Nikola Rodriyges bastaghan iri ekspedisiya 1533 jyly 16 sәuirde Ispan jaghalauyna  kelip  toqtady. Osydan keyin Elidoradonyng eshqanday anyz emes  ekendigine halyq sendi. «Amerikany kóruge asyqqandardyng ayaq alyp jýre almaytyn batpaqtarynda, tyghyz ósken nu ormandarynda, adamgha aldyrmas tauly  asularynda  ólikteri qaldy desenizshi»--dep jazdy óz kýndeliginde ispandyq  jahankez Martiynes. Býgingi altyn izdeushiler sol Fray Markos de Niza jazyp ketken kýndeliktegi jazbalardy betke ústap Arizona shtatyn әli kýnge izdep jýr. Sary temirding qúdireti sheksiz ekendigin osylardy oqyp otyryp-aq bayqaymyz.

Adam balasynyng tynys alu ýshin aua, ómir sýru ýshin su  qanshalyqty qajet bolsa, endi  aqsha tabu da qosylyp otyr. Óitkeni, aqshang bolsa, ol densaulyq, tamaq, kiyim, bilim, júmys t.b bolyp kete beredi. Sondyqtan Jer betin mekendegen  7 millardtan astam  halyq  bir-birimen sauda jasap qomaqty qarjy tabugha mәjbýr.

Árkim aqshany әr qalay týsinedi. Bireuge baq bolyp kórinse, bireudin  soryn qaynatady. Jastargha arman, qarttargha  jalghan. Bireuding týsine kiredi, bireuding isine aralaspasa túra almaytyn  sureti bar qaghaz ghana. Oily adamgha aghyn su ispettes, oisyzgha qol jetpes jarmen ten  baydyng qyzy sekildi. Aqsha jaqsy ómir  sýrudin  negizgi qúraldarynyng biri bolghandyqtan, qalaghan zatymyzdy  menshikteu ýshin tólenetin tólem.  Áriyne, sóz joq kez kelgen adam aqshany  jaqsy kóretini beseneden belgili. Sol aqshany kim qalay tauyp jýrgendigi bir Allagha ayan. Qazaqtyng dýniyetanymynda yrymdap  «bay»  bolsyn degen niyetpen  úl balalarynyn  attaryn Nauryzbay, Oljabay, Bógenbay t.b qoyyp otyrghan. «Jemeseng de may jaqsy, bermese de bay jaqsy» qanatty sózder qalghan.

«Biz úly el edik, qazir úry el atandyq» 1993 jyly  QR Jazushylar Odaghyn basqarghan Ánuar Álimjanov aityp edi (jaryqtyq). Sol kezding ózinde býgingi  kýndi kórip boljap  ketkendey  әser qaldyrady. 2018 jyldyng 5 nauryzynda jarty әlemge jariyalanghan qoljetimdi baspana mәselesin sheshedi degen «7-20-25»  әleumettik bastamasy kóterildi. Ertegi sekildi estilgen, týk týsinbey quanyp qalghanbyz. Biylik uәde berdi ghoy, endi oryndaytyn shyghar dep sengenbiz. Endi ol ertegi ekendigi ashyla bastady. Baghdarlamany jýzege asyratyn  operator  әri bekitilmegen. Nesie limiyti qanday? Baghdarlamagha qatysatyn baspananyng qanday  talaptargha say  boluy tiyis  ekeni de belgisiz. Eng qyzyghy «7-20-25» baghdarlamasyndaghy júmys isteytin  әrbir adam alatyn bolady  degen  negizgi  iydeya  qatty ózgerip ketken. Endi әrbir adamnyng qoly jetpeytin baghdarlama bolyp shygha keldi. Osydan keyin  kimge senemiz.

Eng aldymen 2004-2009 jyldary Últtyq bankting tóraghasy bolghan Ánuar Seydenov, odan keyin Grigoriy Marchenko, Qayrat Kelimbetov siyaqtylar jalghan janalyq aitudan jaghy talmay, uәdeni ýiip-tógip bere salatyn jauapkershilikten júrday, olardyng qatelikteri qarapayym halyq ýshin ýlken qayghy-qasiret boldy.

Birinshiden, Ýkimetting kepildigimen shetten qaryz alyp, elimizdi ózgelerge tәueldi etti. Ekinshiden, ýstinen kólemdi ýsteme payyz qosyp halyqty qanady. Endi sol ýstemel payyzdy tóley almay zar iylegender qanshama. Ýshinshiden, nesiyeni alghan adamdardyng ony qaytara almaytynyn bile túra, bey-bereket ýlestirdi. Tórtinshiden, nesie aqshasynyng basyn baghamy әrbir saghat sayyn aunap túratyn AQSh-tyng dollargha  baylap qoydy. Osynyng bәrine kóz júma qaraugha bola ma? Óz paydasy ýshin  bizding bankter tughan halqynyng basyn  qaterge tikti. Bankterimizding arany ashylyp, tәbetterine  tiym bolmay qaldy. Nәtiyjesinde kóptegen  túrghyndarymyz baspanasyz qaldy. Olardyng basym bóligi  osy kýnge deyin ereuildetip jýr. Tipti, keybir qaryzyn memlekettik qazyna esebinen jabugha tura keldi. Keybireuleri  búl soqqygha kótere almay ózderine qol júmsap, eng qymbat  ómirlerimen qoshtasty. Nesiyening qaytarymy jolynda  nanyn әzer tauyp  jýrgen bayghús  kedeydi sottatyp ta jiberuden  tayynbaydy. Qara halyqpen eshkim sanaspaydy, olardy tek júmysqa jegip, «sýlikshe soru» ýshin  arnalghan siyaqty. Osydan keyin bizdin  bankter qoghamdaghy osy mәjbýrlik  pen múqtajdyqty әdiletsiz  әri arsyz  týrde  paydalanyp otyr demeske  amalym  joq.

Ozyq degen sheteldik oqu oryndaryn bitirip kelgen maqtauly  mamandarymyzdyn  biliktiligi osy ma? Halyq  alghan  qaryzyn qaytarmayyn demeydi, qaytarugha shamasy kelmeydi. Sebebi, naryq bir orynda túrmaydy, kýn  sayyn qymbattap barady. Ár jyly N. Nazarbaevtyng joldauynan keyin jalaqy-zeynetaqygha 2-3 myn  qosady da, bazardaghy azyq-týlik  sharyqtap shygha keledi. Aqyrynda sorlaytyn  tabysy tómen  qarapayym halyq. Kezinde Qayrat Kelimbetov myrza «Nesiyeni tóley almasandar, nege alasyndar, almandar, sosyn qaryz  bolmaysyndar» dep edi. Basyna is týsip, múqtaj bolyp otyrghan son, qalay almaydy.

Ekonomika ghylymdarynyng doktory Rahman Alshanov «Shetelde kәsipkerler ghana emes, jeke adamdardyng bankrottyghy sóz bolyp ony zang qorghap  jatsa, bizde  ony talaugha salyp otyr. Bank jýiesi men nesie alushylardyn  arasyndaghy qarym-qatynasty jana bir jýiege  keltiru kerek siyaqty. Tartyp alyp 100 myng dollardyng pәterin  óz tanysyna 10 myngha zansyz  satyp jiberetinder qazir az emes. Sondyqtan ekonomikalyq, banktik, qarjylyq qatynastardy qayta  qarau kerek  sekildi. Biraq, odan  qanshama payda tauyp otyrghan lobbister  ózgeris engizuge  kedergi boluyn toqtatar emes» degen baylamyn aityp otyr. Búl kisinin  sózining jany bar. «Kýshtining qúiryghy diyirmen tartadynyng keri».

Júmamúrat  Shәmshi

Abai.kz