1989 جىلدارى 12 جاستاعى جۇگىرىپ جۇرگەن ويىن بالاسىمىز، ۇيدە «راسسۆەت-307» تەلەديدار بولۋشى ەدى، اق قارا ءتۇستى كورسەتە تۇعىن «سپرۋت-7» كوميسسار كاتانە كينوسىندا بانك  قىزمەتكەرى بىرەۋگە حابارلاسىپ «ميستە انتينارە ۆاش بانك  ۆ بانكروتە» دەگەنى سول-اق ەدى، الگى كىسى  جۇرەگىن ۇستاپ  ءولىپ كەتتى. سوندا كەڭەس اكەمنەن سۇرايمىن «اكە بانكروت دەگەن نە؟» دەپ، «الگى كىسىنىڭ بانكىڭدە مۇلدەم اقشا قالماپتى بالام» دەگەنى ءالى ەسىمدە.

سويتسەم، ادام بىتكەننىڭ ءبارىنىڭ ويلايتىنى  وسى  اقشا  ەكەن قۇرعىر. ونسىز  ەشقانداي  شارۋاڭ بىتپەيدى ەكەن. كەز كەلگەن بالمۇزداقتىڭ ءوز قۇنى بولاتىنى سەكىلدى تەگىن  ەشتەڭە جوق ەكەنىن ءتۇسىندىم. ادەبيەتتەن «كرىلوۆتىڭ باسنياسىنداعى» تەگىن ىرىمشىكتىڭ تەك تىشقانعا قۇرىلعان قاقپان ىشىندە  عانا بولاتىنىن وقىعانىمىزدا  ودان سايىن اڭعارا باستادىم. وسە كەلە  ءتۇسىندىم، ادامزاتتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن قاراپ وتىرسام، پەرعاۋىنداردان باستاۋ الاتىن قول استىنا قارايتىن ءسان-سالتاناتتى مىسە تۇتپاي، باسقا ەلگە جورىق جاساپ كۇش كورسەتىپ، جەردىڭ استى-ءۇستى بايلىعىن تارتىپ الىپ بايىعان ۇستىنە بايۋدى ماقسات تۇتقان. وعان يتەرمەلەيتىن نارسە ادامداردىڭ اياق استىنان بايىپ شىعا كەلۋگە دەگەن شەكسىز قۇمارلىعى بولسا كەرەك.

ءاۋ باستا ادامزات التىندى كۇننىڭ، جارىقتىق، ءسان-سالتاناتتىڭ، بيلىكتىڭ، ماڭگىلىكتىڭ بەلگىسى دەپ ۇققان. ۋاقىت وتە كەلە، التىن ءار مەملەكەتتىڭ قۋاتى مەن بايلىعىنىڭ قاينار  كوزىنە اينالدى. قاي ەلدىڭ التىن قورى كوپ، سول ەلدىڭ  تۇرمىسى اسقاق، ەكونوميكاسى  تەگەۋرىندى  ەكەنىن كوزىمىز كورىپ وتىر. ادام بالاسى التىننىڭ نارقىن  بىلگەلى بەرى، وعان دەگەن قۇمارلىق  باسىلعان ەمەس. سول سارى تەمىر  ءۇشىن  جان بەرىپ، جان الىسقان، اتىسىپ-شابىسىپ، يت ولگەن ولكەگە ساپار شەگىپ، جولدا نەشە ءتۇرلى  قاقتىعىستاردى باستان كەشىپ، ولىكتەرى  كومۋسىز  ايدالادا شىرىگەن. «التىننىڭ بۋىمەن» اۋىرعاندار امەريكانىڭ اشىلۋىمەن بايلانىستىرادى.

ءوز زامانىندا ايدارىنان جەل ەسكەن حريستوفور كولۋمب ۇندىستانعا اتاندى، جولدا اداسىپ 1492 جىلى 12 قازاندا باسقا قۇرلىقتان ءبىر-اق شىقتى. قاسىنداعى كارتوگراف امەريگو ۆەسپۋچي جاڭا قۇرلىققا ءوز اتىن تەلىدى. ەكى قۇرلىقتا 90 ميلليون حالىق بولعان، ارادان ەكى ءجۇز جىلدان سوڭ، ياعني 1692 جىلدارى 3,5 ميلليون وكىلى ازەر تابىلعان. مەكسيكا جازۋشىسى وكتاۆيا پاستىڭ تۇسپالداۋىنشا، اتستەكتەر ەلى-تەوكراتيالىق مەملەكەت بولعانىمەن، ءار قالانىڭ ءوز قۇدايى بولعانىمەن، ۇستانعان نانىمدارى بىركەلكى ەدى. كۇناعا باتقان حالىقتى، اسپاننان ماشايىق ءتۇسىپ قۇتقارادى دەگەنگە سەنىپتى. ونىڭ ۇستىنە، ولاردىڭ كۇنتىزبەلەرى بويىنشا، بۇرىنعى قۇدايدىڭ وكىلەتى تاۋسىلىپ، جاڭا قۇداي  ىسكە كىرىسەتىن، ءولارا كەزەڭ ەكەن. يسپاندىق كونكيستادورلار قۇداي جىبەرگەن جازالاۋشىنى كۇتىپ، قارالاي الاڭ بولىپ وتىرعان ابىرجۋلى  قاۋىمنىڭ  توبەلەرىنەن ءجاي تۇسكەندەي بولىپتى. سوندىقتان ولار 40-جىلعا دەيىن ونشا قارسىلاسپاي  نە ىستەسە دە، كونۋ كەرەك دەگەن قاعيدا ۇستانعان.

جاڭا الەمگە اياق باسقان ەۋروپالىقتار جەرگىلىكتى ۇندىستەردى قىناداي قىرىپ، التىنعا مالشىنعان عاجاپ ولكەنى  ىزدەۋگە  جاپا-تارماقاي كەمەلەرگە اسىقتى. كىم  دە بولسا، تەگىن بايلىقتان قۇر قالماۋعا امەريكاعا جەتۋگە جانتالاستى. العاشقى بولىپ قازىنا تيەلگەن 4 كەمەنى سەباستيان دە بەلالكاسار مەن نيكولا رودريگەس باستاعان ءىرى ەكسپەديتسيا 1533 جىلى 16 ساۋىردە يسپان جاعالاۋىنا  كەلىپ  توقتادى. وسىدان كەيىن ەلدورادونىڭ ەشقانداي اڭىز ەمەس  ەكەندىگىنە حالىق سەندى. «امەريكانى كورۋگە اسىققانداردىڭ اياق الىپ جۇرە المايتىن باتپاقتارىندا، تىعىز وسكەن نۋ ورماندارىندا، ادامعا الدىرماس تاۋلى  اسۋلارىندا  ولىكتەرى قالدى دەسەڭىزشى»--دەپ جازدى ءوز كۇندەلىگىندە يسپاندىق  جاھانكەز مارتينەس. بۇگىنگى التىن ىزدەۋشىلەر سول فراي ماركوس دە نيزا جازىپ كەتكەن كۇندەلىكتەگى جازبالاردى بەتكە ۇستاپ اريزونا شتاتىن ءالى كۇنگە ىزدەپ ءجۇر. سارى تەمىردىڭ قۇدىرەتى شەكسىز ەكەندىگىن وسىلاردى وقىپ وتىرىپ-اق بايقايمىز.

ادام بالاسىنىڭ تىنىس الۋ ءۇشىن اۋا، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن سۋ  قانشالىقتى قاجەت بولسا، ەندى  اقشا تابۋ دا قوسىلىپ وتىر. ويتكەنى، اقشاڭ بولسا، ول دەنساۋلىق، تاماق، كيىم، ءبىلىم، جۇمىس ت.ب بولىپ كەتە بەرەدى. سوندىقتان جەر بەتىن مەكەندەگەن  7 ميللاردتان استام  حالىق  ءبىر-بىرىمەن ساۋدا جاساپ قوماقتى قارجى تابۋعا ءماجبۇر.

اركىم اقشانى ءار قالاي تۇسىنەدى. بىرەۋگە باق بولىپ كورىنسە، بىرەۋدىڭ  سورىن قايناتادى. جاستارعا ارمان، قارتتارعا  جالعان. بىرەۋدىڭ تۇسىنە كىرەدى، بىرەۋدىڭ ىسىنە ارالاسپاسا تۇرا المايتىن  سۋرەتى بار قاعاز عانا. ويلى ادامعا اعىن سۋ ىسپەتتەس، ويسىزعا قول جەتپەس جارمەن تەڭ  بايدىڭ قىزى سەكىلدى. اقشا جاقسى ءومىر  ءسۇرۋدىڭ  نەگىزگى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، قالاعان زاتىمىزدى  مەنشىكتەۋ ءۇشىن تولەنەتىن تولەم.  ارينە، ءسوز جوق كەز كەلگەن ادام اقشانى  جاقسى كورەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. سول اقشانى كىم قالاي تاۋىپ جۇرگەندىگى ءبىر اللاعا ايان. قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىندا ىرىمداپ  «باي»  بولسىن دەگەن نيەتپەن  ۇل بالالارىنىڭ  اتتارىن ناۋرىزباي، ولجاباي، بوگەنباي ت.ب قويىپ وتىرعان. «جەمەسەڭ دە ماي جاقسى، بەرمەسە دە باي جاقسى» قاناتتى سوزدەر قالعان.

«ءبىز ۇلى ەل ەدىك، قازىر ۇرى ەل اتاندىق» 1993 جىلى  قر جازۋشىلار وداعىن باسقارعان ءانۋار ءالىمجانوۆ ايتىپ ەدى (جارىقتىق). سول كەزدىڭ وزىندە بۇگىنگى  كۇندى كورىپ بولجاپ  كەتكەندەي  اسەر قالدىرادى. 2018 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا جارتى الەمگە جاريالانعان قولجەتىمدى باسپانا ماسەلەسىن شەشەدى دەگەن «7-20-25»  الەۋمەتتىك باستاماسى كوتەرىلدى. ەرتەگى سەكىلدى ەستىلگەن، تۇك تۇسىنبەي قۋانىپ قالعانبىز. بيلىك ۋادە بەردى عوي، ەندى ورىندايتىن شىعار دەپ سەنگەنبىز. ەندى ول ەرتەگى ەكەندىگى اشىلا باستادى. باعدارلامانى جۇزەگە اسىراتىن  وپەراتور  ءارى بەكىتىلمەگەن. نەسيە ءليميتى قانداي؟ باعدارلاماعا قاتىساتىن باسپانانىڭ قانداي  تالاپتارعا ساي  بولۋى ءتيىس  ەكەنى دە بەلگىسىز. ەڭ قىزىعى «7-20-25» باعدارلاماسىنداعى جۇمىس ىستەيتىن  ءاربىر ادام الاتىن بولادى  دەگەن  نەگىزگى  يدەيا  قاتتى وزگەرىپ كەتكەن. ەندى ءاربىر ادامنىڭ قولى جەتپەيتىن باعدارلاما بولىپ شىعا كەلدى. وسىدان كەيىن  كىمگە سەنەمىز.

ەڭ الدىمەن 2004-2009 جىلدارى ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسى بولعان ءانۋار سەيدەنوۆ، ودان كەيىن گريگوري مارچەنكو، قايرات كەلىمبەتوۆ سياقتىلار جالعان جاڭالىق ايتۋدان جاعى تالماي، ۋادەنى ءۇيىپ-توگىپ بەرە سالاتىن جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي، ولاردىڭ قاتەلىكتەرى قاراپايىم حالىق ءۇشىن ۇلكەن قايعى-قاسىرەت بولدى.

بىرىنشىدەن، ۇكىمەتتىڭ كەپىلدىگىمەن شەتتەن قارىز الىپ، ەلىمىزدى وزگەلەرگە تاۋەلدى ەتتى. ەكىنشىدەن، ۇستىنەن كولەمدى ۇستەمە پايىز قوسىپ حالىقتى قانادى. ەندى سول ۇستەمەل پايىزدى تولەي الماي زار يلەگەندەر قانشاما. ۇشىنشىدەن، نەسيەنى العان ادامداردىڭ ونى قايتارا المايتىنىن بىلە تۇرا، بەي-بەرەكەت ۇلەستىردى. تورتىنشىدەن، نەسيە اقشاسىنىڭ باسىن باعامى ءاربىر ساعات سايىن اۋناپ تۇراتىن اقش-تىڭ دوللارعا  بايلاپ قويدى. وسىنىڭ بارىنە كوز جۇما قاراۋعا بولا ما؟ ءوز پايداسى ءۇشىن  ءبىزدىڭ بانكتەر تۋعان حالقىنىڭ باسىن  قاتەرگە تىكتى. بانكتەرىمىزدىڭ ارانى اشىلىپ، تابەتتەرىنە  تيىم بولماي قالدى. ناتيجەسىندە كوپتەگەن  تۇرعىندارىمىز باسپاناسىز قالدى. ولاردىڭ باسىم بولىگى  وسى كۇنگە دەيىن ەرەۋىلدەتىپ ءجۇر. ءتىپتى، كەيبىر قارىزىن مەملەكەتتىك قازىنا ەسەبىنەن جابۋعا تۋرا كەلدى. كەيبىرەۋلەرى  بۇل سوققىعا كوتەرە الماي وزدەرىنە قول جۇمساپ، ەڭ قىمبات  ومىرلەرىمەن قوشتاستى. نەسيەنىڭ قايتارىمى جولىندا  نانىن ازەر تاۋىپ  جۇرگەن بايعۇس  كەدەيدى سوتتاتىپ تا جىبەرۋدەن  تايىنبايدى. قارا حالىقپەن ەشكىم ساناسپايدى، ولاردى تەك جۇمىسقا جەگىپ، «سۇلىكشە سورۋ» ءۇشىن  ارنالعان سياقتى. وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ  بانكتەر قوعامداعى وسى ماجبۇرلىك  پەن مۇقتاجدىقتى ادىلەتسىز  ءارى ارسىز  تۇردە  پايدالانىپ وتىر دەمەسكە  امالىم  جوق.

وزىق دەگەن شەتەلدىك وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ كەلگەن ماقتاۋلى  ماماندارىمىزدىڭ  بىلىكتىلىگى وسى ما؟ حالىق  العان  قارىزىن قايتارمايىن دەمەيدى، قايتارۋعا شاماسى كەلمەيدى. سەبەبى، نارىق ءبىر ورىندا تۇرمايدى، كۇن  سايىن قىمباتتاپ بارادى. ءار جىلى ن. نازارباەۆتىڭ جولداۋىنان كەيىن جالاقى-زەينەتاقىعا 2-3 مىڭ  قوسادى دا، بازارداعى ازىق-تۇلىك  شارىقتاپ شىعا كەلەدى. اقىرىندا سورلايتىن  تابىسى تومەن  قاراپايىم حالىق. كەزىندە قايرات كەلىمبەتوۆ مىرزا «نەسيەنى تولەي الماساڭدار، نەگە الاسىڭدار، الماڭدار، سوسىن قارىز  بولمايسىڭدار» دەپ ەدى. باسىنا ءىس ءتۇسىپ، مۇقتاج بولىپ وتىرعان سوڭ، قالاي المايدى.

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى راحمان الشانوۆ «شەتەلدە كاسىپكەرلەر عانا ەمەس، جەكە ادامداردىڭ بانكروتتىعى ءسوز بولىپ ونى زاڭ قورعاپ  جاتسا، بىزدە  ونى تالاۋعا سالىپ وتىر. بانك جۇيەسى مەن نەسيە الۋشىلاردىڭ  اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى جاڭا ءبىر جۇيەگە  كەلتىرۋ كەرەك سياقتى. تارتىپ الىپ 100 مىڭ دوللاردىڭ پاتەرىن  ءوز تانىسىنا 10 مىڭعا زاڭسىز  ساتىپ جىبەرەتىندەر قازىر از ەمەس. سوندىقتان ەكونوميكالىق، بانكتىك، قارجىلىق قاتىناستاردى قايتا  قاراۋ كەرەك  سەكىلدى. بىراق، ودان  قانشاما پايدا تاۋىپ وتىرعان لوببيستەر  وزگەرىس ەنگىزۋگە  كەدەرگى بولۋىن توقتاتار ەمەس» دەگەن بايلامىن ايتىپ وتىر. بۇل كىسىنىڭ  ءسوزىنىڭ جانى بار. «كۇشتىنىڭ قۇيرىعى ديىرمەن تارتادىنىڭ كەرى».

جۇمامۇرات  ءشامشى

Abai.kz