Halyq aitsa – qalyp aitpaydy. Qysqa aitady, núsqa aitady, jetkizip aitady. Eshqashan qatelespeydi. Mine, sol Jer betin mekendegen әr últtyn, úlystyng óz bolmysyn aiqyndaytyn qysqa qanatty sózderi bolady. Sol bir-eki auyz sózge býtin bir últtyng ereksheligi, minezi, salt-dәstýri bәri-bәri syiyp-aq ketedi eken. Sonyng ishinde bizding de atalarymyzdan kele jatqan úshqyr oily, qanatty sózder jeterlik. Býgingi әngimemiz tek qana qazaqtargha baghyshtalyp aitylghan  «Enshisi bólenbegen qazaq» degen sóz tirkesi jayynda bolmaq. Sonymen, hosh. «Enshi» degen sózding maghynasy týsinikti. Er jetip, etek jauyp, shanyraq kótergen úldyng ýlken ýidegi mal men mýlikten alar ýlesi. Al endi «Enshisi bólinbegen qazaq» dep býkil bir últqa anyqtama beretin sóz qaydan shyqty? Ángime sol jayynda bolmaq.

...Týie tolqyndy Atyraudan sonau «Eren qabyrghagha» deyingi úlanghayyr ólkeni meken etken jauynger halyqtyng ardager Aqsaqaly tósek tartyp jatty. Týiening qomynda dýniyege kelip, jylqynyng jalynda er jetip, ómirin at ýstinde ótkizgen, dosy týgil jauyna da qadirli bolghan qart jauynger kәri emendey mort jyghyldy. Úly joryqtarda, shynyltyr ayaz ben aptap ystyqtarda shynyghyp ósken zor túlgha kәrilik degen ýlken dertke daua tappaghan. Óni quqyl tartyp, úzaq demigip jatyp, shyghysta Sholpan tughan shaqta kózin bir ashty. Ýy tolghan bala-shaghalary, tuystary, birdi-ekili  zamandasy men mosqal tartqan bәibishesi abyr-sabyr. Qariyanyng basy kóterilip  qos jastyq qoyyldy. Tobylghy iyisi singen kóne kýbiden jarty ayaq qymyz әkelindi. Sýiikti nemeresi úsynghan susynnan bir-eki jútqan qariya sәl demigip jatyp baryp tilge keldi. Dualy auyzdan ýzik-ýzik kýbirlep qana shyqqan sózder jartasqa qashap salghan surettey kókeylerge sinip jatty: «...saghatym bitken eken... ketip baram... ýlken auylgha... baqúl bolyndar...». Sәl demigip  jatyp, nazaryn ayaq jaghynda túrghan eki úlyna audardy,jaqyn kelinder degendey ymdady: «ekeuin... mal-jandy... tendey qylyp... ýshke bólip alyndar...». Aqsaqal ýnsiz qaldy. Ong jaghynda salaly sausaqtaryn uqalap otyrghan bәibishesi ýnsiz egildi. Ishtegi-tystaghy qalyng el kýnirenip ketti...

Mine, sóitip ghúmyryn at ýstinde ótkizgen, sayyn dalasynyng bir sýiem jerin de jatqa bermegen, dosyna jomart, jauyna әdil bolghan babalarymyzdyng babasy kóz júmypty. Úrpaqtan-úrpaqqa jalghasy kele jatqan әpsәna osylay deydi. Mýmkin songhy sózderi basqasha bolghan shyghar, tek mynghyrghan tórt týlik maldy eki úlyna teng qylyp ýshke bóludi ósiyet etkeni anyq deydi. Hosh, sonymen soyys maldar soyyldy, atamyz arulap qoyyldy.  Synaptay syrghyp talay kýnder ótti. Áke ósiyetin oryndar uaqyt jetti. Qapsaghay boyly qos úldyng qabyrghasyn qayystyrghan maldyng esebi emes, aitylghan ýshinshi bólik ýlesting jayy edi. Aqyry oilasa kele analarynyng aqylymen elding qúty – Biyler Kenesine salugha úighardy. Bәrin tyndap, jaygha qanyqqan Bas By sonda tebirenip bylay tolghapty: «Qaraqtarym, әkelering batyrlyghyna aqyly say qadirli qart edi. Mynau ken-baytaq Qazaq saharasynyng jazylmaghan zandaryna, óz elining salt-dәstýrine ólgenshe adal boldy, senderge de sony amanattap ketken eken. Atadan-atagha jalghasyp kele jatqan saltymyzdyng biri asqan qonaqjaylylyq edi. Endeshe, qaraqtarym, әkelerinnen qalghan maldyng ýshinshi ýlesi qonaqtaryndiki. Ol ýles bólinbey senderde qalsyn. Kýn kele me, týn kele me, bir kele me on kele me, әrbir Qazaqtyng senderde  qalghan enshisi bar. Qona jatyp, qonaq bolyp, qalaghan kezinde attanuyna qúqyly. Jәne osy salt kýlli qazaq dalasyna jayylyp, dәstýr bolyp qalsyn!»

Sonymen búl salt halyq sanasyna tastay batyp, suday sinipti. Qazaq Saharasynyng jazylmaghan zanyna ainalypty. Osy salttyng arqasynda ailap-jyldap sapar shekken jolaushy óz ýiine, óleng tósegine aty azbay, tony tozbay aman-esen oralatyn. Tipti ózderi jol jýrip bara jatqan ýy iyeleri qara qostyng esigine qúlyp salmaytyn, jәy bir tútam jippen baylap keter. Óitkeni, olar joqta qonaq kelip qaluy mýmkin ghoy!

...Ghúlama jazushylar aitady, astan-kesteng zamandarda, dýley dauyldarda halyqtyng – Alyp Daraqtyng aman túruy ýshin terenge ketken ýsh tamyry aman boluy kerek dep. Olar Tili, Dini hәm Salt-dәstýri eken.  Endeshe bizderge osynday myqty tamyrlardy múragha qaldyrghan ata-babalarymyzdyng topyraghy torqa, jandary Jәnnatta bolghay.

Berikbol Sydyq

Taldyqorghan

Abai.kz