حالىق ايتسا – قالىپ ايتپايدى. قىسقا ايتادى، نۇسقا ايتادى، جەتكىزىپ ايتادى. ەشقاشان قاتەلەسپەيدى. مىنە، سول جەر بەتىن مەكەندەگەن ءار ۇلتتىڭ، ۇلىستىڭ ءوز بولمىسىن ايقىندايتىن قىسقا قاناتتى سوزدەرى بولادى. سول ءبىر-ەكى اۋىز سوزگە ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ ەرەكشەلىگى، مىنەزى، سالت-ءداستۇرى ءبارى-ءبارى سىيىپ-اق كەتەدى ەكەن. سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ دە اتالارىمىزدان كەلە جاتقان ۇشقىر ويلى، قاناتتى سوزدەر جەتەرلىك. بۇگىنگى اڭگىمەمىز تەك قانا قازاقتارعا باعىشتالىپ ايتىلعان  «ەنشىسى بولەنبەگەن قازاق» دەگەن ءسوز تىركەسى جايىندا بولماق. سونىمەن، حوش. «ەنشى» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى تۇسىنىكتى. ەر جەتىپ، ەتەك جاۋىپ، شاڭىراق كوتەرگەن ۇلدىڭ ۇلكەن ۇيدەگى مال مەن مۇلىكتەن الار ۇلەسى. ال ەندى «ەنشىسى بولىنبەگەن قازاق» دەپ بۇكىل ءبىر ۇلتقا انىقتاما بەرەتىن ءسوز قايدان شىقتى؟ اڭگىمە سول جايىندا بولماق.

...تۇيە تولقىندى اتىراۋدان سوناۋ «ەرەن قابىرعاعا» دەيىنگى ۇلانعايىر ولكەنى مەكەن ەتكەن جاۋىنگەر حالىقتىڭ ارداگەر اقساقالى توسەك تارتىپ جاتتى. تۇيەنىڭ قومىندا دۇنيەگە كەلىپ، جىلقىنىڭ جالىندا ەر جەتىپ، ءومىرىن ات ۇستىندە وتكىزگەن، دوسى تۇگىل جاۋىنا دا قادىرلى بولعان قارت جاۋىنگەر كارى ەمەندەي مورت جىعىلدى. ۇلى جورىقتاردا، شىڭىلتىر اياز بەن اپتاپ ىستىقتاردا شىنىعىپ وسكەن زور تۇلعا كارىلىك دەگەن ۇلكەن دەرتكە داۋا تاپپاعان. ءوڭى قۋقىل تارتىپ، ۇزاق دەمىگىپ جاتىپ، شىعىستا شولپان تۋعان شاقتا كوزىن ءبىر اشتى. ءۇي تولعان بالا-شاعالارى، تۋىستارى، ءبىردى-ەكىلى  زامانداسى مەن موسقال تارتقان بايبىشەسى ابىر-سابىر. قاريانىڭ باسى كوتەرىلىپ  قوس جاستىق قويىلدى. توبىلعى ءيىسى سىڭگەن كونە كۇبىدەن جارتى اياق قىمىز اكەلىندى. سۇيىكتى نەمەرەسى ۇسىنعان سۋسىننان ءبىر-ەكى جۇتقان قاريا ءسال دەمىگىپ جاتىپ بارىپ تىلگە كەلدى. دۋالى اۋىزدان ۇزىك-ۇزىك كۇبىرلەپ قانا شىققان سوزدەر جارتاسقا قاشاپ سالعان سۋرەتتەي كوكەيلەرگە ءسىڭىپ جاتتى: «...ساعاتىم بىتكەن ەكەن... كەتىپ بارام... ۇلكەن اۋىلعا... باقۇل بولىڭدار...». ءسال دەمىگىپ  جاتىپ، نازارىن اياق جاعىندا تۇرعان ەكى ۇلىنا اۋداردى،جاقىن كەلىڭدەر دەگەندەي ىمدادى: «ەكەۋىڭ... مال-جاندى... تەڭدەي قىلىپ... ۇشكە ءبولىپ الىڭدار...». اقساقال ءۇنسىز قالدى. وڭ جاعىندا سالالى ساۋساقتارىن ۋقالاپ وتىرعان بايبىشەسى ءۇنسىز ەگىلدى. ىشتەگى-تىستاعى قالىڭ ەل كۇڭىرەنىپ كەتتى...

مىنە، ءسويتىپ عۇمىرىن ات ۇستىندە وتكىزگەن، سايىن دالاسىنىڭ ءبىر سۇيەم جەرىن دە جاتقا بەرمەگەن، دوسىنا جومارت، جاۋىنا ءادىل بولعان بابالارىمىزدىڭ باباسى كوز جۇمىپتى. ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسى كەلە جاتقان ءاپسانا وسىلاي دەيدى. مۇمكىن سوڭعى سوزدەرى باسقاشا بولعان شىعار، تەك مىڭعىرعان ءتورت تۇلىك مالدى ەكى ۇلىنا تەڭ قىلىپ ۇشكە ءبولۋدى وسيەت ەتكەنى انىق دەيدى. حوش، سونىمەن سويىس مالدار سويىلدى، اتامىز ارۋلاپ قويىلدى.  سىناپتاي سىرعىپ تالاي كۇندەر ءوتتى. اكە وسيەتىن ورىندار ۋاقىت جەتتى. قاپساعاي بويلى قوس ۇلدىڭ قابىرعاسىن قايىستىرعان مالدىڭ ەسەبى ەمەس، ايتىلعان ءۇشىنشى بولىك ۇلەستىڭ جايى ەدى. اقىرى ويلاسا كەلە انالارىنىڭ اقىلىمەن ەلدىڭ قۇتى – بيلەر كەڭەسىنە سالۋعا ۇيعاردى. ءبارىن تىڭداپ، جايعا قانىققان باس بي سوندا تەبىرەنىپ بىلاي تولعاپتى: «قاراقتارىم، اكەلەرىڭ باتىرلىعىنا اقىلى ساي قادىرلى قارت ەدى. مىناۋ كەڭ-بايتاق قازاق ساحاراسىنىڭ جازىلماعان زاڭدارىنا، ءوز ەلىنىڭ سالت-داستۇرىنە ولگەنشە ادال بولدى، سەندەرگە دە سونى اماناتتاپ كەتكەن ەكەن. اتادان-اتاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان سالتىمىزدىڭ ءبىرى اسقان قوناقجايلىلىق ەدى. ەندەشە، قاراقتارىم، اكەلەرىڭنەن قالعان مالدىڭ ءۇشىنشى ۇلەسى قوناقتارىڭدىكى. ول ۇلەس بولىنبەي سەندەردە قالسىن. كۇن كەلە مە، ءتۇن كەلە مە، ءبىر كەلە مە ون كەلە مە، ءاربىر قازاقتىڭ سەندەردە  قالعان ەنشىسى بار. قونا جاتىپ، قوناق بولىپ، قالاعان كەزىندە اتتانۋىنا قۇقىلى. جانە وسى سالت كۇللى قازاق دالاسىنا جايىلىپ، ءداستۇر بولىپ قالسىن!»

سونىمەن بۇل سالت حالىق ساناسىنا تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپتى. قازاق ساحاراسىنىڭ جازىلماعان زاڭىنا اينالىپتى. وسى سالتتىڭ ارقاسىندا ايلاپ-جىلداپ ساپار شەككەن جولاۋشى ءوز ۇيىنە، ولەڭ توسەگىنە اتى ازباي، تونى توزباي امان-ەسەن ورالاتىن. ءتىپتى وزدەرى جول ءجۇرىپ بارا جاتقان ءۇي يەلەرى قارا قوستىڭ ەسىگىنە قۇلىپ سالمايتىن، ءجاي ءبىر تۇتام جىپپەن بايلاپ كەتەر. ويتكەنى، ولار جوقتا قوناق كەلىپ قالۋى مۇمكىن عوي!

...عۇلاما جازۋشىلار ايتادى، استاڭ-كەستەڭ زامانداردا، دۇلەي داۋىلداردا حالىقتىڭ – الىپ داراقتىڭ امان تۇرۋى ءۇشىن تەرەڭگە كەتكەن ءۇش تامىرى امان بولۋى كەرەك دەپ. ولار ءتىلى، ءدىنى ءھام سالت-ءداستۇرى ەكەن.  ەندەشە بىزدەرگە وسىنداي مىقتى تامىرلاردى مۇراعا قالدىرعان اتا-بابالارىمىزدىڭ توپىراعى تورقا، جاندارى ءجانناتتا بولعاي.

بەرىكبول سىدىق

تالدىقورعان

Abai.kz