Teatr sahnasynda, kino ekranda talantty akter, týrli qoyylymdarda sheber rejisser әri shet jaylaghan aghayyndar ortasynda últtyq óner men ozyq salt-sanany nasihattaushy, «Múrager» etno-tobynyng negizin salushy  retinde Tәif Taukeyúly aqsaqaldy jerlesteri búrynnan jaqsy tanidy. Tayauda jaryqqa shyqqan «Mongholiya qazaqtarynyng teatr tarlandary» atty kitabyn oqyghannan keyin óz basym jasy seksenning sengirine tayap qalghan aghamnyng qalamy jýirik publisist әri óz salasyna adal zertteushi, ysylghan ónertanushy ekendigine kóz jetkizip, jana bir qyrynan tanyghanday boldym.

Taqyryby keng auqymdy әri masshtaby jaghynan kelgende, býkil bir óner oshaghynyng alpys jyldan astam tarihy men san ondaghan óner maytalmandarynyng shygharmashylyghyn, ómirin qamtyghan kólemdi kitap bir  ghylymiy-zertteu institutqa jýk bolarlyqtay-aq salmaqty enbek. Múny men tym asyra aityp otyrghan joqpyn. Shyn mәninde, solay deuim әdilettik dep esepteymin.

Tandaghan nysany birshama kýrdeli, ghylymy tanymdyq zertteuge arqau bolarlyqtay jazba derekteri tapshy, múraghat mәlimetteri kómeskileu auyr enbekti enserip, estelik-esse janrymen mayyn tamyza jazyp, dittegen taqyrybyn tolyqtay ashqan, bireuding demeushiligin kýtpey-aq, óz kýshimen kitabyn jaryqqa shygharghan barmaqtay ghana qariyanyng qajyrly talpynysyna eriksiz qayran qalasyn. Oqy otyryp, múqiyat zerttelgen, tiyanaqty jasalghan  eren enbegin erlikke balaysyn.

Qalay desek te ótken ghasyr qazaq teatr ónerining tarihynda tyngha týren salghan kóptegen eleuli janalyqtarymen erekshelendi. Ony әldebir sayasy ýderispen, iydeologiyamen baylanystyryp jatudyng da qajeti joq. Búryn-sondy ózindik klassikalyq mazmúnymen boy kótergen teatr atauly, halyqtyng estetikalyq talghamyn meylinshe biyiktetken óner salasynyng manyzdy tetigi HH ghasyrdan búryn qazaq dalasynda bolmaghan edi. Sonyng biri – qazaq diasporasynyng mәdeniyetinde eleuli orny bar Bayan-Ólgiy aimaghynyng qazaq muzykaly-drama teatrynyng Mongholiyanyng batys ólkesinde otau tigui edi. Búl teatr – qazaq sahna ónerining qúramdas bóligi ekendigin erekshe atap aitu lәzim. Qazaqtyng sany 150 mynnan aspasa da, ózining últtyq ónerining oshaghy, derbes teatry boluynyng ózi sol eldegi diaspora ýshin ghana emes, iyisi qazaq ýshin maqtana sóz etuge bolatynday-aq reti bar.

Kitapty paraqtay bastaghanda-aq bala kezde sahnadan kórgen, radio, teledidar arqyly sazdy әuenderin qúlaqtyng qúryshyn qandyra tyndaghan talay óner maytalmandary kóz aldymda әp-sәtte tirilip ketkendey elestedi. Jýrekke jyly, kónilge jaqyn esimder, esil jandar, eskirmes әri qaytalanbas óner tarlandary...

Jalghyz aimaq kóleminde ghana emes, respublikanyng barlyq eldi mekenderin aralap, konsert qoyyp, qalyng monghol ishinde tilin úmyta jazdaghan, jat júrtqa sinip joyylyp ketuge beyimdelip bara jatqan qandastaryn shyrt úiqydan oyatyp, últtyq ónerding óshpes jauharlarymen bauyrlaryn susyndatyp, ruhany shólin basqan, óshpes ónerimen, kýmis kómey әn-әuenderimen jýrekti tebirente terbetken  qayran agha-әpkeler!

Qazir tarihy Otangha kelgennen keyin «qaymaghy búzylmaghan, qazaqylyghymyzdy saqtaghan jandarmyz, mәngýrt emespiz» dep bes qap bolyp jýremiz. Eger osy óner ordasy bolmaghanda, últtyq namysymyzdy der kezinde qayrap, qazaq ekendigimizdi sol daryn iyeleri ýnemi eske salyp, әrdayym dara talanttarymen týrtip, oyatyp otyrmaghanda kórer edik, mәngýrttikting kókesin!

Bala kezde qaynaghan qazaqy ómirding ortasynda esimiz kirgende bir bilerimiz, әr taudyng bókterin jaghalay jaylaghan auyl túrghyndaryn gastrolmen aralap jýrgen aimaq teatrynyng kóshpeli konsertteri jadymyzda saqtalypty. Syrghaly kólining jaghasyndaghy kókmaysada myng búrala biylegen biyshiler men últ aspaptar ansamblining sýiemeldeuimen әsem әuendi әueletken әnshiler, әlde bir әzil-әjuasymen jinalghan júrtty du kýldirgen artister jaylaudyng sәni men saltanatyn odan beter asqaqtata týser edi. Keshkisin tabaq tartylyp, әlgi әnshi, ónerpazdardy qonaq etip kýtisip, әn-kýy týnning bir uaghyna deyin jalghasqanda, bәrin tandana tamashalap otyrghan biz әkelerimizding tizesinde alansyz úiyqtap jatar edik.

Keyin qazaqy ortadan alystap, ekimyng shaqyrymdyq shalghayda, qaptaghan monghol-halhalar ortasyndaghy  bir eldi mekende  ary ketse 20-30 týtin ghana qazaqtar túratyn ónirlerdi týgendep, konsert qoyyp ketetin de osy qazaq teatry tarlandary edi. Áriyne, onday mәdeniyet saraylary men klubtarda gastrolmen  qazaq teatrynyng konsertterin ondaghy azghana qazaq ghana tamashalamaytyn. Auyl-aymaqtyng jergilikti mongholdary da qoghaday japyryla kelip, kórermen zalynda iyne shanshar jer qalmaytyn. Bizdi mektep oqushylary ekendigimizge qaramastan gastrolmen kelgen artist agha-әpkelerimiz keshki qoyylymdarynyng ózine artqy esikten kirgizip alyp, sahnanyng bir búryshyna otyrghyzyp qoyatyn. Ózderining qazaq ekenin úmytpasyn, últtyq ónerinen taghylym alsyn degenderi bolsa kerek.

Onday gastroldik saparlarynyng ózi eldegi azghana qazaq ýshin ýlken mereke ispetti edi. Konsertten keyin әr otbasy óz ýilerinen dәm tatqyzugha talasyp, aqyry olar tórt-beseuden bólinip,  basty-basty degen onshaqty ýige ghana bas súghyp, qonaq bolyp ýlgeretin. Olar kelesi eldi mekenge bet búrghanda auyldaghy qazaqtardan birli jarym ókil shyghyp, mashinamen, motosiklmen әudem jerge deyin erip baryp, shygharysyp, salysatyn. Búl qazaghy az jerlerdegi jaghday. Al, Erdenet, Nalayh, Chandagan sekildi barlyq túrghyndarynyng kem degende, 500-1000 otbasy qazaq últynan túratyn qalalarda qazaq teatrynyng kelui kishigirim últtyq meyramgha ainalyp ketetin.

Bayan-Ólgiy qazaq teatrynda shygharmashylyghy shyndalghan talay myqty talanttar keyin Mongholiyanyng ortalyq akademik teatrlaryna auysyp, enbek sinirgen qayratker, halyq artiysi dengeyine deyin kóterilgen tústary boldy. Solardyng biri әri biregeyi halyq artiysi, ataqty әnshi Qabylash Ábikeyúlynyng konsertin student kezimde Monghol últtyq akademiyalyq opera jәne balet teatrynda tamashalaghan sәtimde alghan әserim erekshe boldy. Ol kisining әnderin búryn Mongholiyanyng ortalyq radiosynan talay mәrte tyndadym ghoy. Biraq, sahna tórinen óz kózinmen kórgenge ne jetsin. Onyng ózinde qazaq әnderin monghol teatrynyng orkestri tamyljyta oryndap, aty anyzgha ainalghan әnshi qarsy aldynda oryndap túrsa, oghan ózge últ ókilderi oryndarynan tik túryp qoshamet kórsetse, búl dýniyede qazaq bolyp tughanyna nege maqtanbaysyn.

Maghan bәrinen erekshe әser etkeni, Abaydyng «Kózimning qarasy», «Ayttym sәlem Qalamqas» әnderin oryndaghany boldy. Kileng respublika júrtyna keninen tanymal әnshilerden qúralghan, eldegi ataqty opera teatrynyng hory sapqa túryp, solist Qabylashtyng óz ana tilinde shyrqaghan әnderining kelesi bóligin taza qazaq tilinde erip aitqanyn kórgende, kýlli monghol dalasyn bir ghana әnshi jalghyz ózi jaulap, baghyndyryp túrghanday seziledi eken. Qazaq últynyng kiyeli ónerining qúdireti jәne jalghyz ghana has talanttyng ózgeni óz últynyng ónerine eliktire ertip, tәnti etti degen mine, osy.

Sol sekildi ortalyq monghol sirkining manejinde de sheber oiyndarymen kýlli mongholdy tabyndyrghan ataqty әzilkesh artist Latif qara dombyrasyn kýmbirletip, «Aqtamaq» әnin әuelete shyrqap túrar edi. Elding eng iri ortalyq konsert zalynda qazaqtyng «Aqmandaylym», «Sýigenim mening qalada», «Ana turaly jyr», «Qazaq valisi» sekildi әnderin halhanyng qyzy Horolsýren naqyshyna keltirip oryndaytyn. Qazaq teatrynyng beldi әnshisi Qibat Dolda aqsaqaldyng dombyrasyn qaghyp-qaghyp jiberip, qazaqtyng halyq әnderin, jergilikti sazgerlerding tuyndylaryn túnyq әsem ýnimen qúqyljytyp, jýrekti jaulaytyn. Osylaysha, monghol dalasynyng qazaq ónerimen susyndauy ondaghy sany az bolsa da, sapasy saf altynday óner tarlandarymyzdyng arqasy bolatyn.

Qiyr qonyp, shet jaylaghan qazaq diasporasynyng azghana bir bóligi osynday has talanttarynyng arqasynda, ónerli daryndarymyzdyng tikeley yqpalynyng nәtiyjesinde tilin, salt-sanasyn úmytpay, ózgege sinip joyylyp ketpey tәuelsizdikke jetip, tarihy Otanyna oraldy.

Olay bolsa, teatr tarlandarynyng últqa sinirgen enbekterin qalay úmytugha bolady? Osyny oilaghan Tәif aqsaqaldyng qolgha qalam alghany, iygilikti bir isti layyqty bastaghany dep bilemiz. Sebebi, últtyq tәrbiyenin, qazaqy namystyng tal besigi bolghan  Bayan-Ólgiydegi qazaq teatry tarlandaryn tiriltken kitaptyng búl jolghysy birinshi tomy ghana eken. Ekinshi tomy taghy әzirlenip jatqan kórinedi. Áriyne, enbek búnymen shektelmeydi, jalghasyn tabady degen sóz.

Kitap – әrbiri jeke bir taqyrypqa arqau bolatyn bes bólimnen túrady. Birinshi bólimi teatrdyng irgetasyn qalaghan «Altyn dәuir» alyptaryna arnalghan eken. Mongholiyadaghy qazaq әdebiyetining negizin salushy, túnghysh dramaturg Aqtan Babiyúly «Ermalay» atty piesasymen qazaq drama teatrynyng negizin qalaghanyn avtor layyqty atap ótken. Sonday-aq, teatrdyng qalyptasyp damuyna ólsheusiz ýles qosqan monghol últynyng ókilderining de enbegine shynayy  bagha berilgen.

Teatr tarihynda ózderining óshpes izderin qaldyrghan belgili túlghalardyng barlyghyn kelesi bólimderde jeke-jeke taqyryptar arqyly әrbirine toqtalghan, enbekterine joghary bagha bergen. Kitaptaghy taghy bir erekshe nazar audartqan mәsele – qazaq ónerin shet júrtta jýrip qoldaghan qazaq ziyalylary men basshylyq lauazymda bolghan túlghalar enbekterining ataluy boldy. Óz kezeginde diaspora tarihy ýshin búl da ózekti taqyryp. Sebebi, óz últyn shyn sýigen azamattar ghana tól ónerine shynayy qoldau kórsetip, talanttylardy órge sýirey alady.

Sonymen qatar «Ónerding beymәlim syrlary» degen bólimde qazirgi jas ónertanushylargha, teatrtanushylargha ýlgi bolarlyq tanymdyq mәseleler qozghalghan.

Tәif aqsaqal qayta qúru jyldarynda aqyn Kәkey Janjunúlymen birge aitys ónerining monghol jerinde keng qanat jangyna zor ýles qosqan óner qayratkeri ekendigin de osy tústa atap ótken lәzim. Tәkeng qúryp ózi jetekshilik etken «Múrager» etno-toby aimaqtaghy eldi mekenderden tys Mongholiyanyng qazaqtar kóp shoghyrlanghan óndiristik ónirlerine de gastrolmen baryp, últtyq ónerimiz ben salt-dәstýrimizdi nasihattaghan.

Sonau jyldary tili men tilinen aiyryla jazdaghan ishkeri ólkelerdegi san ondaghan qandastarymyzdyng últtyq sana-sezimi oyanyp, «tughan jerge tu tigudin» mәnin tereng týsingen edi. Nәtiyjesinde, 1991 jyly ata júrtqa kósh bastalghanda  eldegi qala qazaqtary suyrylyp algha shyqqan bolatyn.

Últtyq ónerding nasihatshysy, óner qayratkeri, publisist, biz ataghan kitaptyng avtory Tәif Taukeyúly qazirgi kýni Astana qalasynda túrady.

Quandyq Shamahayúly

QR mәdeniyet qayratkeri, jazushy

Astana

Abai.kz