تەاتر ساحناسىندا، كينو ەكراندا تالانتتى اكتەر، ءتۇرلى قويىلىمداردا شەبەر رەجيسسەر ءارى شەت جايلاعان اعايىندار ورتاسىندا ۇلتتىق ونەر مەن وزىق سالت-سانانى ناسيحاتتاۋشى، «مۇراگەر» ەتنو-توبىنىڭ نەگىزىن سالۋشى  رەتىندە ءتايف تاۋكەيۇلى اقساقالدى جەرلەستەرى بۇرىننان جاقسى تانيدى. تاياۋدا جارىققا شىققان «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ تەاتر تارلاندارى» اتتى كىتابىن وقىعاننان كەيىن ءوز باسىم جاسى سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە تاياپ قالعان اعامنىڭ قالامى جۇيرىك پۋبليتسيست ءارى ءوز سالاسىنا ادال زەرتتەۋشى، ىسىلعان ونەرتانۋشى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزىپ، جاڭا ءبىر قىرىنان تانىعانداي بولدىم.

تاقىرىبى كەڭ اۋقىمدى ءارى ماسشتابى جاعىنان كەلگەندە، بۇكىل ءبىر ونەر وشاعىنىڭ الپىس جىلدان استام تاريحى مەن سان ونداعان ونەر مايتالماندارىنىڭ شىعارماشىلىعىن، ءومىرىن قامتىعان كولەمدى كىتاپ ءبىر  عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتقا جۇك بولارلىقتاي-اق سالماقتى ەڭبەك. مۇنى مەن تىم اسىرا ايتىپ وتىرعان جوقپىن. شىن مانىندە، سولاي دەۋىم ادىلەتتىك دەپ ەسەپتەيمىن.

تاڭداعان نىسانى ءبىرشاما كۇردەلى، عىلىمي تانىمدىق زەرتتەۋگە ارقاۋ بولارلىقتاي جازبا دەرەكتەرى تاپشى، مۇراعات مالىمەتتەرى كومەسكىلەۋ اۋىر ەڭبەكتى ەڭسەرىپ، ەستەلىك-ەسسە جانرىمەن مايىن تامىزا جازىپ، دىتتەگەن تاقىرىبىن تولىقتاي اشقان، بىرەۋدىڭ دەمەۋشىلىگىن كۇتپەي-اق، ءوز كۇشىمەن كىتابىن جارىققا شىعارعان بارماقتاي عانا قاريانىڭ قاجىرلى تالپىنىسىنا ەرىكسىز قايران قالاسىڭ. وقي وتىرىپ، مۇقيات زەرتتەلگەن، تياناقتى جاسالعان  ەرەن ەڭبەگىن ەرلىككە بالايسىڭ.

قالاي دەسەك تە وتكەن عاسىر قازاق تەاتر ونەرىنىڭ تاريحىندا تىڭعا تۇرەن سالعان كوپتەگەن ەلەۋلى جاڭالىقتارىمەن ەرەكشەلەندى. ونى الدەبىر ساياسي ۇدەرىسپەن، يدەولوگيامەن بايلانىستىرىپ جاتۋدىڭ دا قاجەتى جوق. بۇرىن-سوڭدى وزىندىك كلاسسيكالىق مازمۇنىمەن بوي كوتەرگەن تەاتر اتاۋلى، حالىقتىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن مەيلىنشە بيىكتەتكەن ونەر سالاسىنىڭ ماڭىزدى تەتىگى حح عاسىردان بۇرىن قازاق دالاسىندا بولماعان ەدى. سونىڭ ءبىرى – قازاق دياسپوراسىنىڭ مادەنيەتىندە ەلەۋلى ورنى بار بايان-ولگي ايماعىنىڭ قازاق مۋزىكالى-دراما تەاترىنىڭ موڭعوليانىڭ باتىس ولكەسىندە وتاۋ تىگۋى ەدى. بۇل تەاتر – قازاق ساحنا ونەرىنىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەندىگىن ەرەكشە اتاپ ايتۋ ءلازىم. قازاقتىڭ سانى 150 مىڭنان اسپاسا دا، ءوزىنىڭ ۇلتتىق ونەرىنىڭ وشاعى، دەربەس تەاترى بولۋىنىڭ ءوزى سول ەلدەگى دياسپورا ءۇشىن عانا ەمەس، ءيىسى قازاق ءۇشىن ماقتانا ءسوز ەتۋگە بولاتىنداي-اق رەتى بار.

كىتاپتى پاراقتاي باستاعاندا-اق بالا كەزدە ساحنادان كورگەن، راديو، تەلەديدار ارقىلى سازدى اۋەندەرىن قۇلاقتىڭ قۇرىشىن قاندىرا تىڭداعان تالاي ونەر مايتالماندارى كوز الدىمدا ءاپ-ساتتە ءتىرىلىپ كەتكەندەي ەلەستەدى. جۇرەككە جىلى، كوڭىلگە جاقىن ەسىمدەر، ەسىل جاندار، ەسكىرمەس ءارى قايتالانباس ونەر تارلاندارى...

جالعىز ايماق كولەمىندە عانا ەمەس، رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ەلدى مەكەندەرىن ارالاپ، كونتسەرت قويىپ، قالىڭ موڭعول ىشىندە ءتىلىن ۇمىتا جازداعان، جات جۇرتقا ءسىڭىپ جويىلىپ كەتۋگە بەيىمدەلىپ بارا جاتقان قانداستارىن شىرت ۇيقىدان وياتىپ، ۇلتتىق ونەردىڭ وشپەس جاۋھارلارىمەن باۋىرلارىن سۋسىنداتىپ، رۋحاني ءشولىن باسقان، وشپەس ونەرىمەن، كۇمىس كومەي ءان-اۋەندەرىمەن جۇرەكتى تەبىرەنتە تەربەتكەن  قايران اعا-اپكەلەر!

قازىر تاريحي وتانعا كەلگەننەن كەيىن «قايماعى بۇزىلماعان، قازاقىلىعىمىزدى ساقتاعان جاندارمىز، ماڭگۇرت ەمەسپىز» دەپ بەس قاپ بولىپ جۇرەمىز. ەگەر وسى ونەر ورداسى بولماعاندا، ۇلتتىق نامىسىمىزدى دەر كەزىندە قايراپ، قازاق ەكەندىگىمىزدى سول دارىن يەلەرى ۇنەمى ەسكە سالىپ، ءاردايىم دارا تالانتتارىمەن ءتۇرتىپ، وياتىپ وتىرماعاندا كورەر ەدىك، ماڭگۇرتتىكتىڭ كوكەسىن!

بالا كەزدە قايناعان قازاقى ءومىردىڭ ورتاسىندا ەسىمىز كىرگەندە ءبىر بىلەرىمىز، ءار تاۋدىڭ بوكتەرىن جاعالاي جايلاعان اۋىل تۇرعىندارىن گاسترولمەن ارالاپ جۇرگەن ايماق تەاترىنىڭ كوشپەلى كونتسەرتتەرى جادىمىزدا ساقتالىپتى. سىرعالى كولىنىڭ جاعاسىنداعى كوكمايسادا مىڭ بۇرالا بيلەگەن بيشىلەر مەن ۇلت اسپاپتار ءانسامبلىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن اسەم اۋەندى اۋەلەتكەن انشىلەر، الدە ءبىر ءازىل-اجۋاسىمەن جينالعان جۇرتتى دۋ كۇلدىرگەن ارتيستەر جايلاۋدىڭ ءسانى مەن سالتاناتىن ودان بەتەر اسقاقتاتا تۇسەر ەدى. كەشكىسىن تاباق تارتىلىپ، الگى ءانشى، ونەرپازداردى قوناق ەتىپ كۇتىسىپ، ءان-كۇي ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن جالعاسقاندا، ءبارىن تاڭدانا تاماشالاپ وتىرعان ءبىز اكەلەرىمىزدىڭ تىزەسىندە الاڭسىز ۇيىقتاپ جاتار ەدىك.

كەيىن قازاقى ورتادان الىستاپ، ەكىمىڭ شاقىرىمدىق شالعايدا، قاپتاعان موڭعول-حالحالار ورتاسىنداعى  ءبىر ەلدى مەكەندە  ارى كەتسە 20-30 ءتۇتىن عانا قازاقتار تۇراتىن وڭىرلەردى تۇگەندەپ، كونتسەرت قويىپ كەتەتىن دە وسى قازاق تەاترى تارلاندارى ەدى. ارينە، ونداي مادەنيەت سارايلارى مەن كلۋبتاردا گاسترولمەن  قازاق تەاترىنىڭ كونتسەرتتەرىن ونداعى ازعانا قازاق عانا تاماشالامايتىن. اۋىل-ايماقتىڭ جەرگىلىكتى موڭعولدارى دا قوعاداي جاپىرىلا كەلىپ، كورەرمەن زالىندا ينە شانشار جەر قالمايتىن. ءبىزدى مەكتەپ وقۋشىلارى ەكەندىگىمىزگە قاراماستان گاسترولمەن كەلگەن ارتيست اعا-اپكەلەرىمىز كەشكى قويىلىمدارىنىڭ وزىنە ارتقى ەسىكتەن كىرگىزىپ الىپ، ساحنانىڭ ءبىر بۇرىشىنا وتىرعىزىپ قوياتىن. وزدەرىنىڭ قازاق ەكەنىن ۇمىتپاسىن، ۇلتتىق ونەرىنەن تاعىلىم السىن دەگەندەرى بولسا كەرەك.

ونداي گاسترولدىك ساپارلارىنىڭ ءوزى ەلدەگى ازعانا قازاق ءۇشىن ۇلكەن مەرەكە ىسپەتتى ەدى. كونتسەرتتەن كەيىن ءار وتباسى ءوز ۇيلەرىنەن ءدام تاتقىزۋعا تالاسىپ، اقىرى ولار ءتورت-بەسەۋدەن ءبولىنىپ،  باستى-باستى دەگەن ونشاقتى ۇيگە عانا باس سۇعىپ، قوناق بولىپ ۇلگەرەتىن. ولار كەلەسى ەلدى مەكەنگە بەت بۇرعاندا اۋىلداعى قازاقتاردان ءبىرلى جارىم وكىل شىعىپ، ماشينامەن، موتوتسيكلمەن اۋدەم جەرگە دەيىن ەرىپ بارىپ، شىعارىسىپ، سالىساتىن. بۇل قازاعى از جەرلەردەگى جاعداي. ال، ەردەنەت، نالايح، چانداگان سەكىلدى بارلىق تۇرعىندارىنىڭ كەم دەگەندە، 500-1000 وتباسى قازاق ۇلتىنان تۇراتىن قالالاردا قازاق تەاترىنىڭ كەلۋى كىشىگىرىم ۇلتتىق مەيرامعا اينالىپ كەتەتىن.

بايان-ولگي قازاق تەاترىندا شىعارماشىلىعى شىڭدالعان تالاي مىقتى تالانتتار كەيىن موڭعوليانىڭ ورتالىق اكادەميك تەاترلارىنا اۋىسىپ، ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر، حالىق ءارتيسى دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلگەن تۇستارى بولدى. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى حالىق ءارتيسى، اتاقتى ءانشى قابىلاش ابىكەيۇلىنىڭ كونتسەرتىن ستۋدەنت كەزىمدە موڭعول ۇلتتىق اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىندا تاماشالاعان ساتىمدە العان اسەرىم ەرەكشە بولدى. ول كىسىنىڭ اندەرىن بۇرىن موڭعوليانىڭ ورتالىق راديوسىنان تالاي مارتە تىڭدادىم عوي. بىراق، ساحنا تورىنەن ءوز كوزىڭمەن كورگەنگە نە جەتسىن. ونىڭ وزىندە قازاق اندەرىن موڭعول تەاترىنىڭ وركەسترى تامىلجىتا ورىنداپ، اتى اڭىزعا اينالعان ءانشى قارسى الدىڭدا ورىنداپ تۇرسا، وعان وزگە ۇلت وكىلدەرى ورىندارىنان تىك تۇرىپ قوشامەت كورسەتسە، بۇل دۇنيەدە قازاق بولىپ تۋعانىڭا نەگە ماقتانبايسىڭ.

ماعان بارىنەن ەرەكشە اسەر ەتكەنى، ابايدىڭ «كوزىمنىڭ قاراسى»، «ايتتىم سالەم قالامقاس» اندەرىن ورىنداعانى بولدى. كىلەڭ رەسپۋبليكا جۇرتىنا كەڭىنەن تانىمال انشىلەردەن قۇرالعان، ەلدەگى اتاقتى وپەرا تەاترىنىڭ حورى ساپقا تۇرىپ، سوليست قابىلاشتىڭ ءوز انا تىلىندە شىرقاعان اندەرىنىڭ كەلەسى بولىگىن تازا قازاق تىلىندە ەرىپ ايتقانىن كورگەندە، كۇللى موڭعول دالاسىن ءبىر عانا ءانشى جالعىز ءوزى جاۋلاپ، باعىندىرىپ تۇرعانداي سەزىلەدى ەكەن. قازاق ۇلتىنىڭ كيەلى ونەرىنىڭ قۇدىرەتى جانە جالعىز عانا حاس تالانتتىڭ وزگەنى ءوز ۇلتىنىڭ ونەرىنە ەلىكتىرە ەرتىپ، ءتانتى ەتتى دەگەن مىنە، وسى.

سول سەكىلدى ورتالىق موڭعول تسيركىنىڭ مانەجىندە دە شەبەر ويىندارىمەن كۇللى موڭعولدى تابىندىرعان اتاقتى ازىلكەش ارتيست لاتيف قارا دومبىراسىن كۇمبىرلەتىپ، «اقتاماق» ءانىن اۋەلەتە شىرقاپ تۇرار ەدى. ەلدىڭ ەڭ ءىرى ورتالىق كونتسەرت زالىندا قازاقتىڭ «اقماڭدايلىم»، «سۇيگەنىم مەنىڭ قالادا»، «انا تۋرالى جىر»، «قازاق ءۆالسى» سەكىلدى اندەرىن حالحانىڭ قىزى حورولسۇرەن ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىندايتىن. قازاق تەاترىنىڭ بەلدى ءانشىسى قيبات دولدا اقساقالدىڭ دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، قازاقتىڭ حالىق اندەرىن، جەرگىلىكتى سازگەرلەردىڭ تۋىندىلارىن تۇنىق اسەم ۇنىمەن قۇقىلجىتىپ، جۇرەكتى جاۋلايتىن. وسىلايشا، موڭعول دالاسىنىڭ قازاق ونەرىمەن سۋسىنداۋى ونداعى سانى از بولسا دا، ساپاسى ساف التىنداي ونەر تارلاندارىمىزدىڭ ارقاسى بولاتىن.

قيىر قونىپ، شەت جايلاعان قازاق دياسپوراسىنىڭ ازعانا ءبىر بولىگى وسىنداي حاس تالانتتارىنىڭ ارقاسىندا، ونەرلى دارىندارىمىزدىڭ تىكەلەي ىقپالىنىڭ ناتيجەسىندە ءتىلىن، سالت-ساناسىن ۇمىتپاي، وزگەگە ءسىڭىپ جويىلىپ كەتپەي تاۋەلسىزدىككە جەتىپ، تاريحي وتانىنا ورالدى.

ولاي بولسا، تەاتر تارلاندارىنىڭ ۇلتقا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن قالاي ۇمىتۋعا بولادى؟ وسىنى ويلاعان ءتايف اقساقالدىڭ قولعا قالام العانى، يگىلىكتى ءبىر ءىستى لايىقتى باستاعانى دەپ بىلەمىز. سەبەبى، ۇلتتىق تاربيەنىڭ، قازاقى نامىستىڭ تال بەسىگى بولعان  بايان-ولگيدەگى قازاق تەاترى تارلاندارىن تىرىلتكەن كىتاپتىڭ بۇل جولعىسى ءبىرىنشى تومى عانا ەكەن. ەكىنشى تومى تاعى ازىرلەنىپ جاتقان كورىنەدى. ارينە، ەڭبەك بۇنىمەن شەكتەلمەيدى، جالعاسىن تابادى دەگەن ءسوز.

كىتاپ – ءاربىرى جەكە ءبىر تاقىرىپقا ارقاۋ بولاتىن بەس بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى ءبولىمى تەاتردىڭ ىرگەتاسىن قالاعان «التىن ءداۋىر» الىپتارىنا ارنالعان ەكەن. موڭعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، تۇڭعىش دراماتۋرگ اقتان بابيۇلى «ەرمالاي» اتتى پەساسىمەن قازاق دراما تەاترىنىڭ نەگىزىن قالاعانىن اۆتور لايىقتى اتاپ وتكەن. سونداي-اق، تەاتردىڭ قالىپتاسىپ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان موڭعول ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ دە ەڭبەگىنە شىنايى  باعا بەرىلگەن.

تەاتر تاريحىندا وزدەرىنىڭ وشپەس ىزدەرىن قالدىرعان بەلگىلى تۇلعالاردىڭ بارلىعىن كەلەسى بولىمدەردە جەكە-جەكە تاقىرىپتار ارقىلى اربىرىنە توقتالعان، ەڭبەكتەرىنە جوعارى باعا بەرگەن. كىتاپتاعى تاعى ءبىر ەرەكشە نازار اۋدارتقان ماسەلە – قازاق ونەرىن شەت جۇرتتا ءجۇرىپ قولداعان قازاق زيالىلارى مەن باسشىلىق لاۋازىمدا بولعان تۇلعالار ەڭبەكتەرىنىڭ اتالۋى بولدى. ءوز كەزەگىندە دياسپورا تاريحى ءۇشىن بۇل دا وزەكتى تاقىرىپ. سەبەبى، ءوز ۇلتىن شىن سۇيگەن ازاماتتار عانا ءتول ونەرىنە شىنايى قولداۋ كورسەتىپ، تالانتتىلاردى ورگە سۇيرەي الادى.

سونىمەن قاتار «ونەردىڭ بەيمالىم سىرلارى» دەگەن بولىمدە قازىرگى جاس ونەرتانۋشىلارعا، تەاترتانۋشىلارعا ۇلگى بولارلىق تانىمدىق ماسەلەلەر قوزعالعان.

ءتايف اقساقال قايتا قۇرۋ جىلدارىندا اقىن كاكەي جاڭجۋڭۇلىمەن بىرگە ايتىس ونەرىنىڭ موڭعول جەرىندە كەڭ قانات جايۋىنا زور ۇلەس قوسقان ونەر قايراتكەرى ەكەندىگىن دە وسى تۇستا اتاپ وتكەن ءلازىم. تاكەڭ قۇرىپ ءوزى جەتەكشىلىك ەتكەن «مۇراگەر» ەتنو-توبى ايماقتاعى ەلدى مەكەندەردەن تىس موڭعوليانىڭ قازاقتار كوپ شوعىرلانعان وندىرىستىك وڭىرلەرىنە دە گاسترولمەن بارىپ، ۇلتتىق ونەرىمىز بەن سالت-ءداستۇرىمىزدى ناسيحاتتاعان.

سوناۋ جىلدارى ءتىلى مەن تىلىنەن ايىرىلا جازداعان ىشكەرى ولكەلەردەگى سان ونداعان قانداستارىمىزدىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى ويانىپ، «تۋعان جەرگە تۋ تىگۋدىڭ» ءمانىن تەرەڭ تۇسىنگەن ەدى. ناتيجەسىندە، 1991 جىلى اتا جۇرتقا كوش باستالعاندا  ەلدەگى قالا قازاقتارى سۋىرىلىپ العا شىققان بولاتىن.

ۇلتتىق ونەردىڭ ناسيحاتشىسى، ونەر قايراتكەرى، پۋبليتسيست، ءبىز اتاعان كىتاپتىڭ اۆتورى ءتايف تاۋكەيۇلى قازىرگى كۇنى استانا قالاسىندا تۇرادى.

قۋاندىق شاماحايۇلى

قر مادەنيەت قايراتكەرى، جازۋشى

استانا

Abai.kz