Kez kelgen halyq pen últtyng ózining shyqqan tegine zer salyp, ótkenine ýnilui, qorshaghan ortasyna yqpaly men qoghamnyng damuyna qosqan ýlesin oy tarazysyna saluy zandy qúbylys. Sol arqyly onyng әlemdik órkeniyettegi ornyn aiqyndaugha bolady.

Jalpy bizding osyghan deyin tól tarihymyzdy tanyp-bilude belgili bir shenberden asa almay, oqighalardy tandamaly jәne koniukturalyq túrghydan sipattaugha basymdyq berip kelgenimiz jasyryn emes. Tipti keyde osynau úlan-ghayyr dalamyzdaghy tirshilik belgisi Qazaq handyghy qúrylghan kezden ghana bastalghanday qabyldanyp, әli kýnge oghan deyingi mәdeniyet pen órkeniyetke layyqty baghasyn da bere qoyghan joqpyz.

Ol azday, qazaq kóz ashqaly beri basqynshylyq pen zorlyq-zombylyqtan bas kótermegen, jaulap almaq bolghandarmen soghysyp ótken, odan qala berse, ghylym men bilimnen alys qalyp, tek mal baghyp, kóship-qonyp jýrgen halyq retinde kórsetilip keldi. Kezinde odan basqasyna mýmkindikting berilmegeni belgili. Sondyqtan da tarihymyzdy osy sarynmen sabaqtaugha mәjbýr boldyq. Biraq ense tiktep, egemen el bolghannan keyin de keybireulerding sanasynda osynday úghymnyng búlty әli seyile qoymaghany bayqalyp qalyp jatady.

Endi múnday olqylyqtardyng ornyn toltyryp, tarihy sanany janghyrtar sәt tudy. Óitkeni, býginde tәuelsiz Qazaqstan ekonomikasy quatty, túraqty damu jolyna týsken, әlemdik kóshke ilesip qana qoymay, aldynghy leginen oryn alugha úmtylghan, ózindik ústanymy men kózqarasyn erkin bildire alatyn memleketke ainaldy. Bizding endigi mejemiz – osy baghyttan janylmay, ótkennen ónege ala otyryp kózdegen maqsattarymyzgha qol jetkizu. Osyny eskergen Elbasy «Úly dalanyng jeti qyry» atty maqalasyn jariyalap, últ tarihyn tanyp-biluding jana kezenin bastap berip otyr.

Strategiyalyq sipatqa ie búl maqala kópqyrly әri auqymdy tarihymyzdy dúrys týsinip, qabyldaugha shaqyrady. Yaghni, әlemdik órkeniyetke qosqan ýlesimiz ben jahandyq damu ýrdisine tiygizgen zor septigimizdi qaytadan zerdelep, dýniyejýzine janasha dәripteuge ýndeydi.

Shyn mәninde, bizding Úly dalamyzdyng ghalam mәdeniyeti men órkeniyetinde ózindik orny bar. Oghan eshkimning talasy bolmauy tiyis. Tek sony naqtylap, shegeleu ýshin aldymen onyng mәni men manyzyn ózimiz jete týsinip, týisinuimiz kerek.

Mәselen, Elbasy aitqanday, jylqynyng qolgha ýiretiluining ózi әlemdik damugha orasan zor әser etti. Onyng býgingi kiyim ýlgisining qalyptasuynan bastap, jahandyq qúrylymgha yqpal etken iri, alpauyt imperiyalardyng qúryluyna deyin septigin tiygizui, rasymen, aitarlyqtay ýlken oqigha. Al endi sol tarihy oqighanyng altyn bastauynda qazaq saharasynyng túruy – biz ýshin zor maqtanysh.

Álemning qaryshtap damuyna әser etken eng manyzdy oqighalardyng taghy biri – metallurgiya óndirisi. Adamzat qola, mys, temirden bastap, altyn, kýmiske deyingi asyl tastardy óndirudi kóne zamandardyng ózinde-aq iygerip, iygilikke jaratty. Bizding Úly dalamyzdyng sonday iri óndiris oshaqtarynyng biri bolghany da kókeyge quanysh úyalatady.

Jylqynyng qazaq atyrabynda qolgha ýiretilgenin eskersek, metall óndirisining de bizden bastaluyn zandy qúbylys dep qabyldaymyz. Sebebi, jylqy әbzelderining ishindegi órkeniyetting órisin keneytken ýzengi, auyzdyq, tagha siyaqty búiymdar metalldan jasalady. Osynyng ózi bizding ata-babalarymyzdyng temirden týiin týigenin aiqyn dәleldep túr.

Biz altyndy óndirip qana qoymay, ony túrmystyng barlyq salasynda keninen qoldanyp, kýndelikti ómirimizben bite qaynastyra bilgen halyqpyz. Ol ýshin Esik qorghanynan tabylghan «Altyn adamdy» aitsaq ta jetkilikti. Al Altay men Atyraudyng arasyn jalghaytyn keng jazira dalamyzda múnday jәdigerlerding birnesheui tabylghany hatqa týsip, tasqa basylghan tarihy shyndyq.

Euraziyanyng kindiginde ornalasqan Úly dalamyz – Shyghys pen Batystyng arasyndaghy qaqpa, órkeniyetter men mәdeniyetter toghysqan altyn kópir. Álemdik sauda jýiesining damuyna, býgingi tranzittik «dәlizderdin» payda boluyna tikeley yqpal etken Úly Jibek jolynyng bizding jerimizden ótui Qazaqstan turaly osynday anyqtama jasaugha mýmkindik beredi.

Elbasy óz maqalasynda Úly dala tósining kýlli týrki dýniyesining atajúrty sanalatynyna, býginde әlemdik órkeniyetting ajyramas bóligine ainalghan alma men qyzghaldaqtyng da «tarihy otany» qazir bizder ómir sýrip otyrghan qonys ekenine airyqsha nazar audarghan.

Mineki, býginde jer-jahannyng eng damyghan 30 memleketining qataryna qosyludy maqsat tútqan Qazaqstan әlemdik órkeniyetke ne berdi, degen saualgha auyz toltyryp aitatyn jauap osynday. Yaghni, qazaq dalasy – adamzat órleuining qaynar kózi. Demek, biz tarihymyzdy qayghy-qasiretpen, jaugershilik zamanmen jәne ýreyli jyldarmen ghana emes, býgin ózimiz bir bólshegi bolyp otyrghan әlemning qalyptasuyna, ghylym men bilimning damuyna, órkeniyetting óris aluyna sýbeli ýles qosqan halyq ekenimizben baylanystyruymyz qajet.

Múnyng barlyghy qazaqta ghylymnyn, ziyaly ortanyng jәne joghary mәdeniyetting bolghanyn kórsetetin basymdyqtar. Osyny basshylyqqa alyp, býgingi keybir stereotipterdi búzyp, janasha úghym, kózqaras qalyptastyruymyz kerek. Dәl bizding dalamyzdan bastau alghan mәdeniyetterding iygiligin dýnie jýzining әli kýnge deyin kórip otyrghanyn dәripteuimiz qajet. Múnday qadam Úly dalanyng tarihyn tym terennen bastap, birneshe myng jyldy qamtudy talap etedi. Sondyqtan týrki dýniyesimen birge ghún, saqtargha deyingi ata tarihymyzdy tynghylyqty zerttep, zerdelegenimiz abzal.

Memleket basshysy osy baghyttaghy basymdyqtardy aiqyndap, maqalada «Arhiyv-2025», «Úly dalanyng úly esimderi», «Týrki әlemining geneziysi», «Úly dalanyng ejelgi óner men tehnologiyalar muzeyi», «Dala foliklory men muzykasynyng myng jyly», «Tarihtyng kino óneri men televiziyadaghy kórinisi» siyaqty naqty jobalardy jýzege asyru kerektigin atap ótken.

Búlardyng әrqaysysy bizding tarihymyzdyng kóz kórip, qol tiymegen jana paraqtaryn ashugha mol mýmkindik beredi. Sebebi, tek Resey men Qytay arhivterining ózinde Úly dala tarihyna qatysty myndaghan jyldardyng jylnamasy saqtauly ekenin bәrimiz bilemiz.

Ghibratty ghúmyryn dәriptep qana qoymay, aiday әlemge jar salyp, maqtan tútarlyq túlghalarymyz da jeterlik. Aspan astyn biylegen Kýlteginnen bastap, adamzattyng ekinshi ústazy bolghan Ál-Farabi, tútas týrki әlemining ghúlamasy – Yassaui, Mysyrgha әmirin jýrgizip, әlemdik qaqtyghysqa tosqauyl bolghan Beybarys súltan siyaqty úly esimderimizdi úlyqtau jahannyng bizdi taghy bir qyrymyzdan tanuyna jol ashady. Sonymen birge múnday tyng bastamalardyng týrki әlemin odan әri biriktire týsetin tiyimdi tetik ekenin de atap ótken jón.

Osynday iygi ister tarihy sanamyzdy janghyrtyp, ótkenimizdi taghy bir oy eleginen ótkizuge mýmkindik beredi. Al tarihy sanany janghyrtu – últtyq sananyng oyanuyna, onyng jana zaman talaptaryna say qalyptasuyna jol ashady. Eng bastysy, biz, Úly dalada ómir sýrip otyrghan býgingi halyq, ózimizdi adamzat órkeniyetine ólsheusiz ýles qosqan ór túlghalardyng úrpaghy jәne mәngilik damugha tyng serpin bergen mәdeniyetting múrageri ekenimizdi sezine biluimiz kerek.

Elbasy osy joldaghy jana baghyttardy anyqtay otyryp, olardy jýzege asyruda zamanauy tehnologiyalar men ghylymnyng songhy jetistikterin molynan paydalanugha nazar audarghan. Búl – tarihtan taghylym ala otyryp, býginimizdi bolashaqtyng talaptaryna say beyimdeuge bastaytyn negizgi qúral. Sondyqtan da onyng manyzy zor.

Memleket basshysy ózining jana Joldauynda: «Ruhany janghyru» baghdarlamasy jappay qoldaugha ie bolyp, qoghamdaghy janghyru ýderisterine zor serpin berdi. Búl bastamany әri qaray jalghastyryp qana qoymay, onyng ayasyn jana mazmúnmen jәne baghyttarmen tolyqtyru qajet», – degen bolatyn. «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamalyq maqalasynyng jýieli jalghasy sanalatyn jana maqala atalghan mazmún men baghyttardy kórsetip berdi.

Aldymyzda túrghan endigi mindet – Elbasy anyqtap bergen sol basymdyqtardy iske asyrugha qogham bolyp júmylu. Búl auqymdy júmysqa memlekettik organdarmen birge sayasy partiyalar, ýkimettik emes úiymdar jәne qogham belsendileri bir kisidey atsalysyp, óz ýlesterin qossa, kózdegen maqsatqa qol jetkizu jenildeytini anyq. Eng bastysy, nauqanshylyqqa boy aldyrmay, el damuy men tarihymyzdy tanudyng jana kezeni jolynda әrqaysymyzdyng ayanbay enbek etkenimiz abzal.

Mәulen ÁShIMBAEV, «Núr Otan» partiyasy Tóraghasynyng Birinshi orynbasary

Abai.kz