Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaevtyng «Úly dalanyng jeti qyry» atty maqalasy, «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamalyq maqalasynyng jalghasy retinde onyng jana qyrlaryn aiqyndap, tarihy sanany janghyrtudyng joldaryn kórsetedi.

«Últ tarihyndaghy kenistik pen uaqyt» jәne «Tarihy sanany janghyrtu» dep atalatyn eki bólimnen túratyn maqalada Memleket basshysy últtyq tarihymyzdy ejelgi zamannan qarastyryp, onyng tújyrymdamasyn naqtylaugha shaqyrady. Búl kýrmeudi sheshu ýshin tarihymyzgha ghylymnyng  býgingi jetistigi túrghysynan qarap, búrynghy europosentristik kózqarastardan arylyp, bizding últymyzdyng arghy danqty tarihyn taldap oqytugha shaqyrady. Mәdeny múra, Tarih tolqynynda, Ruhany janghyru baghdarlamalary bastalghaly jastardy úmytylyp bara jatqan óz halqymyzdyng әlemdi tang qaldyrghan ruhany jәne materialdyq mәdeniyetimizding ýlgileri qyzyqtyruda. Osynyng barlyghy jastargha estetikalyq jәne patriottyq tәrbie beruding qúraly.

Tarihtyng tәrbiyelik rolin erte týsingen elding biri – Germaniya. HIH ghasyrdyng basynda búl sayasy jaghynan bytyranqy, sharuashylyghy mesheu el bolatyn. Az uaqytta sayasy toptasyp, Europanyn  aldynghy qatarly elderding qataryna qosyluy nemis halqynyng últtyq sanasynyng oyanuyna baylanysty edi. Últtyq iydeologiyanyng qalyptasuyna nemis halqynyng últtyq sanasynyng oyanuyna baylanysty edi. Últtyq iydeologiyanyng qalyptasuyna birde-bir әser etken faktor әriyne nemis tarihshylarynyng janqiyarlyq enbegining arqasy edi. Nemis mektepterindegi últtyq tarihty oqytudy jolgha qoi, uniyversiytetti tarihy bilimdi reformalau is-sharalary óz jemisin berdi. HIH ghasyrdyng orta sheninde nemisting tarih ghylymy býkil Europadaghy aldynghy qatardaghy ghylymdar qataryna kóterildi. Al endi kelesi HH ghasyrdyng 30-40 jyldary nemis úlishyldyghy shekten shyghyp, býkil órkeniyetke qauip tóndirgeni mәlim. Sondyqtanda tarih pәnining tәrbie berudegi mýmkinshiligin rettep otyratyn tiyimdi mehanizm qajet. Tarih pәnining baghdarlamasy da, onyng oqulyghy da, búl pәnnen sabaq beretin múghalim – oqytushylardyng biliktiligi, bilim dengeyi, últtyq kózqarasy memleketting qamqorlyghynda, baqylauynda boluy qajet.

Dәstýrli qazaq qoghamynda jas úrpaqqa tәrbie beru prosessinde olargha tarihy bilim beru negizgi mindet bolyp esepteldi. «Jeti atasyn bilmegen jetesiz» degen qanatty sóz osy uaqytta tusa kerek. El Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev «Qazaq bolmysynyng kelesi bir ereksheligi – onyng tarihshyldyghy. Qara halyqtyng tarihtan habardyghy meylinshe joghary bolghan. Kerek deseniz, bilim instituttarynyng damyghan jýiesi bar býgingi býgingi kýnning ózin búrynny qazaqtardyng sanasyndaghy jappay tarihshyldyqpen salystyrugha bolmaydy» dep jazdy.

Tarihy bilimi bar azamattyng mәdeniyetti, bilimdi, jan-jaqty adam bolyp ósetindigi belgili. Óz halqynyng tarihyn bilgen jas óskin elin sýigen, halqynyng qamyn oilaghan, jerining janaruy, gýldenui jolynda kýresker bolyp qalyptasady.

Qoryta aitqanda, tarihy bilim qogham mýshesinin  azamattyq kózqarasynyng qalyptasuyna әser etedi. Jana jaghdayda tarih ghylymynyng aldyndaghy maqsattar men mindetter shash etekten. Osy jerde akademik M.Q. Qozybaevtyn: «Tarihshydardyng óz halyqyng aldyndaghy qaryzy belsheden»– degen sózi eske týsedi. Al tarihshylar qogham aldyndaghy qaryzyn da paryzyn da tolyghynan óteri anyq.

HVIII ghasyrda qazaq eli eki birdey jaudan qorghandy. Dәl osy dәuirde halyqty otan sýigishtik ruhta tәrbiyleu, oghan tarihy maghlúmat beri kýresting negizgi formasyna ainaldy. Ókinishke oray orystyn, jonghardyn, qytaydyng yqpalynda qalghan aimaqtarda halyq ózining tarihy jadynang aiyryla bastady. Jat jerlik ghalymdar qazaq tarihyn búrmalap, oghan týzetu engizip, halqymyzdyng ótkeni jóninde óz núsqalaryn jazdy. Sóitip halyq arasynda jalghan tarihshylyq payda boldy.

Endeshe, bizding tól tarihymyzgha ong kózqaras qajet. Kóp qyrly әri auqymdy tarihymyzdy dúrys týsinip, qabylday biluimiz kerek. Preziydent atap kórsetkendey, búl basqa halyqtardyng rolin tómendetip, ózimizding úlylyghymyzdy kórsetu ýshin jasalmaydy. Eng bastysy, biz naqty ghylymy derekterge sýiene otyryp, jahandyq tarihtaghy óz rolimiz ben ornymyzdy bayyppen әri dúrys payymdaugha tiyispiz.

Preziydent atalghan maqalasynda tarihtyng týiindi mәselelerin kópshilikke týsindiru maqsatynda Úly dalanyng jeti qyryna toqtalady. Búl aitylghandardyng barlyghy da bizding jerimizding materialdyq mәdeniyetinen bastau alady, endeshe bizge jat emes.

Mysaly, atqa minu mәdeniyeti men jylqy sharuashylyghy jer jýzine Úly daladan taraghany tarihy aqiqat. Bizding ótkenimizding barlyghy da atpen baylanysty. Qazaqtyng osynday ýlken territoriyasyn úrpaqtaryna saqtap qaluda salt atty batyrlardyng manyzy erekshe zor emes pe?! Maqalada aitylghanday, bizding Úly dalada ejelgi metall óndiruding oshaqtarynyng biri boldy. Sóitip, tarihtyng jana dәuirining jana paraqtary ashyldy.

Kóne qazaq jerining ghylym ýshin de, órkeniyet ýshin de auyz toltyryp aitatynday jetistikteri barshylyq. Onyng jarqyn kórinisi, kórkem bolmysy men ruhany baylyghynyng aishyqty belgisi — «ang stiyli» óneri. Sonymen qatar — 1969 jyly Esik qorghanynan tabylghan — Altyn adam. Keyin baytaq dalamyzdyng basqa ónirlerinde de osynday jәdigerler kóptep tabyldy. Týrki qauymy úlan-ghayyr dalada kóshpeli jәne otyryqshylyq órkeniyetin qalyptastyrdy. Óner men ghylymnyn, saudanyng ortalyghyna ainaldy. Maqalada Elbasy jetistikterdi aita kelip, búl týrki әlemi dýniyejýzilik órkeniyetke Ábu Nasyr Ál-Farabi, Qoja Ahmet Yassaui, taghy basqa úly oishyldardy qalyptastyrghanyn atap kórsetedi.

Kóshbasshymyz Úly dalanyng taghy bir maqtanyshynyng qataryna – Úly Jibek jolyn qosady. Ol úlystar men elder arasyndaghy әlemdik ózara tauar ainalymy men halyqtar yntymaqtastyghyn damytugha negiz bolghandyghyn aitady.

Elbasynyng atalghan maqaladaghy eng basty kónil bólgen mәselesi – tarihy sanany janghyrtu. Preziydent  ony birneshe iri jobalar arqyly damytu qajet dep sanaydy. Ol jobalardy tómendegishe kórsetip bergen: Arhiv – 2025; Úly dalanyng úly esimderi;  Týrki әlemining geneziysi; Úly dalanyng ejelgi óner jәne tehnologiyalar muzeyi; Dala foliklory men muzykasynyng myng jyly; Tarihtyn, kino óneri men televiziyadaghy kórinisi.

Búl atalghan jobalar bizding elimizding tarihy jylnamasyndaghy aqtandaqtardy qayta qalpyna keltiruge jol ashqan 2003 jyly jariyalanghan «Mәdeny múra» baghdarlamasynyng jalghasy bolyp tabylady.  Elbasynyng joldauymen qabyldanghan «Mәdeny múra», «Ruhany janghyru» jәne «Úly dalanyng jeti qyry» baghdarlamalary qazirgi Qazaqstannyng әlemdik órkendeuining dәleli.

Sonday-aq, ol Preziydentting «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamalyq maqalasynda aitylyp, býgingi kýni kezegimen, retimen jýzege asyrylyp jatqan ruhaniyat salasyndaghy iygi isterimizding de jalghasy. Osy baghdarlamalar jýzege asqan uaqytta Týrki júrtshylyghynyn, týrki әlemining dýniyejýzilik órkeniyetke qosqan ýlesin sezinedi, tarihtaghy bizding Úly túlghalarymyzdy basqa últtar men úlystar halqy da biletin bolady. Sonday-aq, bizding jas úrpaqqa otan sýigishtikke tәrbiyeleuge, tarihy bilimdi dәripteuge, Qazaqstanda turizmdi damytugha ýlken mýmkindikter jasaydy. Baghdarlama halyqtyng gumanistikalyq kursy jәne potensialyn kórsetip, onyng tarihy tәjiriybesin bayytyp, bolashaqtyng senimdi tiregi bolmaq.

Joghary bilimdi әri ruhany bay adamdar ghana zamannyng jana talaptaryna der kezinde jauap qatyp, dúrys sheshim qabylday alady. Memleket basshysynyng búl maqalasy últymyzdyng óz ruhany qúndylyqtaryn qúrmetteuge, syilaugha, ayalaugha jәne tanyp-biludi damytugha bastama bolatyn baghdarlama.  Búl maqalada tarihi, tәrbiyelik, qoghamdyq-sayasy jәne mәdeny aghartushylyq baghyttaghy manyzdy jobalargha qatysty qabyldanar naqty qadamdar kórsetilgen. Olardyng әrbirine ýlken jauapkershilikpen qaraugha tiyispiz.

Samat Eskaliyev

Q. Júbanov atyndaghy ónirlik memlekettik uniyversiyteti, tarih ghylymdarynyng kandidaty, dosent

Abai.kz