Alghysóz ornyna

Alash ziyalylary qoghamdyq-sayasy kýrestermen ghana shúghyldanyp qoymay últtyng aqyl-oyyn jana sapagha kóteruge ólsheusiz ýles qosty, ol ýshin jas úrpaqtyng sanasyna bilim dәnin septi, mektepter ashty, týrli ghylym salasynda oqulylyqtar jazdy. Á.Bókeyhanov astronomiya men jaghrafiya, M.Júmabaev pedagogika, H.Dosmúhamedov anatomiya men zoologiya, J.Aymauytov psihologiya men didaktika, A.Baytúrsynov, E.Omarov, N.Tóreqúlov til bilimi, M.Áuezov әdebiyet salasyna qalam terbese, M.Dulatov, S.Qojanov, Á.Ermekov matematikagha den qoyghan, F.Ghalymjanov - fizika‚ B.Sәrsenov - geometriya, IY.Túrghanbaev - arifmetika, Q.Kemengerúly - jaratylystanu pәnderi boyynsha oqulyqtardy qazaq tiline audarghan.T.Shonanov ta tәrjimashy retinde kórnekti júmystar atqardy. Ol A.Bogdanovtyng «Kurs politekonomii» degen kitabyn 1924 jyly qazaqsha shygharyp, oqushylargha pәn termiynin týsindiru maqsatynda audarmagha túnghysh oryssha-qazaqsha sózdigin qosa bergen degen derek bar.

Alghysóz ornyna

Alash ziyalylary qoghamdyq-sayasy kýrestermen ghana shúghyldanyp qoymay últtyng aqyl-oyyn jana sapagha kóteruge ólsheusiz ýles qosty, ol ýshin jas úrpaqtyng sanasyna bilim dәnin septi, mektepter ashty, týrli ghylym salasynda oqulylyqtar jazdy. Á.Bókeyhanov astronomiya men jaghrafiya, M.Júmabaev pedagogika, H.Dosmúhamedov anatomiya men zoologiya, J.Aymauytov psihologiya men didaktika, A.Baytúrsynov, E.Omarov, N.Tóreqúlov til bilimi, M.Áuezov әdebiyet salasyna qalam terbese, M.Dulatov, S.Qojanov, Á.Ermekov matematikagha den qoyghan, F.Ghalymjanov - fizika‚ B.Sәrsenov - geometriya, IY.Túrghanbaev - arifmetika, Q.Kemengerúly - jaratylystanu pәnderi boyynsha oqulyqtardy qazaq tiline audarghan.T.Shonanov ta tәrjimashy retinde kórnekti júmystar atqardy. Ol A.Bogdanovtyng «Kurs politekonomii» degen kitabyn 1924 jyly qazaqsha shygharyp, oqushylargha pәn termiynin týsindiru maqsatynda audarmagha túnghysh oryssha-qazaqsha sózdigin qosa bergen degen derek bar.

Al býginderi bilim beru jýiesin әlemdik dengeyge kóteremiz dep kóp aitamyz, kóp jazamyz. Biz búl iske dayynbyz ba? Mektepterimizdegi jana buyn oqulyqtardyng tónireginde nelikten syn pikirler tolastamay otyr? Qazir teoriyalyq irgeli ghylym men pedagogikalyq baghyttaghy bilim beru jýiesining arasy nege alshaqtap ketken? Kezinde múnday últ mýddesi jolyndaghy týitkildi mәselelerding ontayly sheshiluine alash qayratkerleri attan týse sap belsendi aralasyp, janqiyarlyqpen ter tókse, búl býgingi úrpaqqa dap-dayyn sabaq, ýlgi bolar meje emes pe?!

Alashorda ýkimetining ministri bolghan, professor Álimhan Ermekovtyng «Úly matematika kursy» oqulyghy jogharghy tehnikalyq oqu oryndary men pedagogikalyq instituttargha arnalyp, qazaq tilinde latyn qarpimen 1935 jyly Qyzylorda qalasyndaghy «Qazaqstan» baspasynan jaryq kóredi. Sonymen birge, ol 1936 jyly ózining ústazdyq tәjiriybe negizinde «Qazaq tilining matematika terminderi» atty týsindirme sózdigin shygharghan eken. Múnday mәlimetti keybir ensiklopediyalyq maqalalardan kezdestirgenimizben, sózdikti kitaphanadaghy siyrek kitaptar qorynan taba almadyq.

Otandyq matematika ghylymy boyynsha HH ghasyrdyng basynda qazaq tilindegi túnghysh oqulyqtyng avtory Mirjaqyp Dulatov bolatyn (Esep qúraly. Orynbor: «Din ua maghishat», 1914). Al matematikanyng ishindegi kýrdeli pәn «Algebrany» Qanysh Imantayúly Sәtbaev qolgha alyp, aldymen arab qarpinde 1924 jyly jazyp shyghyp (592 bettik qoljazba), sonynan latyn grafikasyna 1929 jyly (1400 bet) kóshirdi. Sonday birtuar enbekting biri óz zamanynda qazaq ziyalylarynyng ishinde túnghysh matematika salasynyng professory atanghan Álimhan Ermekovting «Úly matematika kursy. Analitikalyq geometriya men differensial jәne integral esepteu negizderi» atty oqulyghy (orys tilinde «Kurs vysshey matematiky osnovy analiticheskoy geometriy differensialinogo integralinogo ischisleniya»), «Qazaq tilining matematika terminderi» atty sózdigi últ mәdeniyetine qosylghan asyl qazyna edi. Ghalym Álimhan Ermekovting tehnika, matematika salasy boyynsha berile enbek etip, ghylymy enbekter jazuy 1927-35 jyldary Tashkenttegi Qazaq pedagogika institutynyng oqytushysy, QazPIY-de dosent, Almaty zootehnika-maldәrigerlik institutynyng professory jәne matematika kafedrasynyng mengerushisi, 1935-37 jyldary Almaty ken-metallurgiya instituty matematika jәne teoriyalyq mehanika kafedrasynyng mengerushisi bolyp, dәris berip, qyzmet atqarghan jyldarynyng jemisi bolatyn. Ol qazaq tilinde oqulyqtar men oqu qúraldaryn jogharghy matematika pәni boyynsha dayyndap, matematikadan ghylymy terminologiya dayarlaumen shúghyldandy. Onyng ghylymy zertteu enbekterining negizgi baghyttary - yqtimaldyq teoriyasy, matematikalyq statistika, teoriyalyq mehanika, matematikalyq terminologiya mәseleleri boldy.

Osy maqalagha arqau bolyp otyrghan «Úly matematika kursy» jogharghy tehnikalyq oqu oryndary men pedagogikalyq instituttargha arnalyp, qazaq tilinde latyn qarpimen 1935 jyly Qyzylorda qalasyndaghy «Qazaqstan» baspasynan jaryq kórdi. Orys tilinen audarylghan búl oqulyq sonynda berilgen «Deteminant teoriyasynyng elementteri» qosymshasynan bólek «Koordinat metody», «Funksiyalyq baylanys jәne ony kórsetu tәsilderi», «Syzyqtyq funksiya», «Ekinshi rettik qisyqtar», «Kenistiktegi koordinat metody», «Jazyqtyq», «Týzu syzyq» dep atalatyn 7 taraudan túrady, kólemi 10 baspa tabaq, taralymy 3500 dana. Búl oqulyq turaly ghalym M.Hamzin bylay dep jazady: «Negizgi baghyty sol kezdegi oqu baghdarlamalaryna sәikestendirilip jasalghandyqtan, býginderi sәl eskileu kórinui mýmkin, alayda búl oqulyqtyng 1995 jyly qayta basylyp shyghuy - kóp nәrseni anghartsa kerek. Oqulyq jogharghy matematikagha arnalghan túnghysh kitap bolghandyqtan, avtor onyng qúrylymyna anyqtama teoriyasy men syzyqtyq tendeuler jýiesinen de habardar etetin ilimderdi engizgen. Kitaptyng ishindegi auyr bolyp kórinetin terminder óte útymdy әri úghymdy tilmen berilgen». Jana úghym, erejelerdi taldaghanda, avtor óz tәjiriybesinen jinaqtaghan tәsilderdi molynan qoldanghan. Kitaptyng alghashqy betterinde «Avtordan» jәne «Sóz basy» degen kirispelerde ghalymnyng oi-pikirleri, teoriyalyq tújyrymdary beriledi. Oqulyq keyin 1995 jyly (kirillisagha týsirgen - N.Ádilbekov, jauapty shygharushy - Sh.Bilәl) qazirgi kirillisagha týsirilip, arnayy oqulyq etip shygharyldy.

Kitaptyng keyingi jyly shyqqan búl basylymyn da qolgha týsirip, týpnúsqamen salystyryp qarap shyqtyq. Kitapty baspagha dayarlaghan mamandar búrynghy latyn әrpinen býgingi alfavitke kóshirgende, onyng mazmúnyna eshqanday núqsan kelmeuin eskerip, bastapqy basylymda әripten, emleden, jeke sózder men sóilemderden ketken qatelerdi týzetken. Keybir tújyrymdardyng ghylymy úghymdyq jaghyn bir izge keltirip, stilidik erekshelikterin jete saqtaghan. Mamandar sovettik jәne әlemdik matematika ghylymyndaghy qalyptasqan terminder, teneuler, formulalar engizildi dep eskertip ótedi. Sonymen qatar, kitaptyng keyingi basylymynda kirme terminder býgingi qoldanystaghy ýlgige týsirilip berilgen.

Búl enbekting tildik, terminologiyasy jaghynan da ózindik ereksheligi bar. Tipti oqulyqtyng atynyng ózinen qazirgidey joghary matematika dep atamay úly matematika dep aluynyng ózi sony menzeydi. Tili sol kezderdegi stilimen jazylyp, sintaksistik oramdar kezdesedi. Sonymen qatar, oqulyqta qazirgi qoldanysta jýrgen mynaday matematika terminderi qoldanylady: qosyndy, qosu, nýkte, tendeu, sharshy, shenber, ýshbúrysh, teris búrysh, týzu, jazyqtyq, alym, bólim, jatyq syzyq, sabaq, kesindi, túiyqtaushy vektor (zamykaishiy vektor), teris búrysh (otrisatelinyy ugol), túraqty shama (postoyannaya velichina) t.b.

Ghalym Á. Ermekov 1948 jyly «Halyq múghalimine» jariyalaghan «Emle men terminologiyanyng keybir mәseleleri» degen maqalasynda qoldanysqa engizgen búl terminder turasynda «Qazaqtyng bayyrghy tilinen: nýkteler, irgeles búryshtar, sybaylas búryshtar, teng býiirli ýshbúryshtar, týzuding berilgen kesindisi, ortaq tóbeli búryshtar, ýshbúryshtyng qabyrghalary men búryshtarynyng arasyndaghy tәueldilik, shenber, qonshy, týiindesu, audan, dóngelek, týzuler, búryshtar, amaldar t.b... Osynday terminderding jiyndysy matematika ghylymynyng bir salasy - geometriyanyng terminologiyasy boldy, onday terminderdi sovettik qazaq mektepterinde qazaq balalaryn oqytqanda qazaq tilinde qoldanyp, oqushylargha ghylymnan naqty bilimder berip jýrmiz dep әbden aita alamyz jәne osylay deuge tәjiriybemiz, aqyl-oy enbegimizdin, zertteu, qarastyru isterimizding nәtiyjeleri tolyq kórsetip otyr», - dep tújyrymdaydy. Búl tústa ghalymnyng terminologiyalyq qordy qazaq tili negizinde jasap, últtyq ghylym tilin qalyptastyrudy maqsat etkenin kóremiz.

Oqulyqta qazirgi maman, oqyrmandargha tanys emes, qazirgi matematika enbekterinde kezdese bermeytin mynaday terminder men sóz tirkesterin úshyratamyz: ólsheuish, kindik, qúbylma shama, túiyqtaushy vektor, ishkeri bólu, kerme, erikti túraqty parametr, ósimshe, túiyqtauysh t.b.

Búlardyng keybireui orys tilindegi mynaday terminderding (masshtab-ólsheuish, sentr-kindik, peremennaya velichina-qúbylma shama) balamasy retinde qoldanylghan bolu kerek. Qazirgi matematika salasynda búl núsqalardyng ornyna myna terminder qoldanysqa engen: masshtab-masshtab, sentr-sentr, qúbylma shama-aynymaly (ózgermeli) shama. Áytkenmen, Á.Ermekovtyng enbegindegi termin sózderding núsqalaryn da sózdik qorymyzgha tirkep, tilding qajetine jaratuymyzgha bolady. Ári oqulyqta matematikadaghy alghash qoldanysqa ene bastaghan ataular, qalyptasqan terminder de keyingi jaryqqa shyghyp jatqan on bes tomdyq «Qazaq әdeby tilining sózdigine» de illustrasiyalyq material retinde qamtyldy. Búl búrynghy on tomdyq sózdikke enbey qalghan Alash qayratkerlerining shygharmalaryn qamtu maqsatynyng birine jatady.

Taghy bir sóz bolatyn mәsele - enbektegi shet tilden engen terminderdin, yaghny sol kezdegi «jat sózderdin» berilui qyzyghushylyq tudyrady. Onda terminder latyn grafikasymen proporsial, protses, funksia, proeksia, potensial, elektr, traektoria, simmetrli (simmetriyaly emes), ordinat, temperatur, bissektriys, giyperbol, parabol, teorem, koordinat dep beriledi. Búl núsqalargha qarap, sol kezdegi tildik normany da aiqyn kóremiz. Ghalym keybir kirme terminderding sonyndaghy a әrpin týsirip qoldanu turaly sol kezdegi orfografiyalyq normany ústanyp, keyin ózining pikir alysu týrinde jazylghan maqalasynda «Qazaq tilining orfografiyalyq sózdiginde» sonday ereje bar ekenin eskertip ótedi. Osynda atalghan sózdikting besinshi betinde mynaday núsqau bar: «b) keybir sózderding ayaghyndaghy «a» әrpi bizde jazylmaydy. Mysaly: gazet, minut, fabriyk, t.b.» al, gazetterding kópshiliginde «fabrika, fabrikalar» bolyp jazylyp jýr .

Múnday matematika terminderine qatysty orfografiyalyq zandylyqty kórnekti tilshi ghalym Q.Júbanov ta basa aityp kórsetedi: «Terminderding týbirine orys tilining zany boyynsha keyde «a» jalghasyp keledi. Biz ony barlyq sózderge birdey zang qylyp bekitpey, birqatar sózderding sonynda keletin «a» dәnekerin qysqarttyq. Olar kóp buyndy jәne ayaghy d, sh, g syqyldy dybystargha bitpeytin sózder. Mysaly, aksiom - aksioma emes, problem - problema emes, bissektriys-bissektrisa emes; abssis - abssisa emes; teorem-teorema emes, apopem-apopema emes; koordinat-koordinata emes; gipotenuz-gipotenuza emes t.b.

Demek, kórsetilgen terminderding qazirgi qoldanystaghylardan bir ereksheligi orys tilindegi -a qosymshasyz berilui. Yaghni, sol kezderi shet tildegi týpnúsqagha jaqyndatyp, tilimizding tabighatyna iykemdep qoldanghan. Ókinishtisi, qazirgi kezde atalghan terminder orys tilining zandylyghyna sәikestendirilip, -a qosymshasy arqyly ordinata, temperatura, bissektrisa, teorema, gipotenuza, giyperbola, parabola týrinde qoldanylyp keledi. Búl tәjiriybeni qarastyru arqyly qazirgi tildik jýiemizge enip ketken osy termindermen qatar, ózge de internasional terminderding qoldanysyn bir izge týsiruge mýmkindik beredi. Ásirese, aldaghy latyn grafikasyna kóshude shet sózderdi tilimizding tabighatyna say etip, yaghny qalyptasqan oryssha núsqagha iykemdelgen formany syndyryp qoldanamyz deytin bolsaq, búl qúbylystyng da beyimdelu zandylyghyn anyqtau qajet.

HH ghasyrdyng basynda shyqqan ghylymy maqalalardaghy, oqulyqtar men enbekterdegi shet tilinen engen terminderding әrtýrli qoldanysyn tirkep, statistikasyn jasap, salystyru arqyly da ortaq bir jýieni tabugha bolady. Solar arqyly búryn qoldanysqa engen jәne aldaghy uaqytta tilimizde payda bolyp jatqan terminderding qoldanysyn, beriluin ózgertip, búrynghy sәtti qoldanystardy tildik ainalymgha engizuge mýmkindik tuady. Búl - әsirese, jazuymyz latyn grafikasyna kóshkende qajet bolatyny anyq. Sebebi, keybir til mamandarynyng pikirine sýiensek, latyn jazuyna kóshudegi bir maqsat, útymdy túsy da osy bolmaq.

Á.Ermekov 1936 jyly ózining ústazdyq tәjiriybe negizinde «Qazaq tilining matematika terminderi» atty týsindirme sózdigin shygharghan eken. Múnday mәlimetti keybir ensiklopediyalyq maqalalardan kezdestirgenimizben, sózdikti kitaphanadaghy siyrek kitaptar qorynan taba almadyq. Osynday enbekter jazghan ghalymnyng keyingi Qaraghandy uniyversiytetinde dәris bergen jyldarynda da oqulyqtary, jazghan enbekteri bolu kerek dep esepteymiz. Aldaghy maqsat - ghalymnyng qaldyrghan ghylymy múralaryn, enbekterin taldap, aiqyndau bolyp tabylady.

Almas ÝDERBAEV,

A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng agha ghylymy qyzmetkeri,

filologiya ghylymdarynyng kandidaty

Aytar oigha aiqyndama

Súltanmahmút TORAYGhYROV:

- Qazaqta múnday jigit kórmedim dep,

Ardaqty qart Potanin lepes etken...

Meninshe, Ermekov degen bala,

Úqsaydy úshqyr qyran qarshyghagha...

Marat ESKENDIRÚLY, ghalym, múraghattanushy:

- Álimhan Ermekov turaly kezinde «Qazaq» gazeti «Tehnologicheskiy institutqa asqan zerekter ghana týsedi. Álimhan bilimdi, sheshen, ótkir, halyqqa qyzmet etudi ózine paryz sanaghan jigerli azamat» dep ýkili ýmitpen zor bagha bergen edi. Ol osy syngha әbden layyqty boldy, 1920 jyly 17 tamyzda V.IY.Leninning tóraghalyghymen ótken Halyq Komissarlary Kenesi mәjilisinde Qazaq avtonomiyasy turaly bayandama jasady, nәtiyjesinde respublikamyzdyng shekaralyq tútastyghyn qorghap, otarshylargha toytarys bere otyryp qalpyna keltirip, zandy qújatpen bekittirdi. Á.Ermekov sonymen birge, úlanghayyr jerimiz ben elimizding ertengi iyesi bilimdi jastar ekenin týsinip, tereng kýres jýrgizdi, barsha ghylymnyng patshasy sanalghan matematikany halqymyzgha jaqyndatty, sol arqyly últtyq oi-sanany jana kezenge kóterip tastady.

Ibatolla ARYSTAN, Qaraghandy memlekettik tehnikalyq uniyversiyteti tau-ken institutynyng diyrektory, professor:

- Matematika - qiyn pәn. Qúpiyasy teren. Al Álimhan aghanyng týsindirui arqyly oghan yntamyz asa oyandy. Búl ilimning tarihy, tipti keybir teoremalardyng qalay payda bolghandyghyna deyin aityp, sabaqtardy qyzghylyqty ete týsetin. Biz ol kisining halqynyng bolashaghy ýshin kýreste auyr joldan ótkenin, últtyq matematikanyng negizin qalaushy ekenin kóp jyldardan song baryp bildik. Qughyn-sýrgin zardabymen arpalysa jýrip "Úly matematika kursy" oqulyq kitabyn jazghanyn tәuelsizdik tany atqanda ghana estidik. Kitapta joghary matematika elementteri asa qarapayym, jenil tilmen týsindiriledi, avtor tilining aiqyndyghy, teoriyalyq topshylaulary, esepterding shygharylu dәrejesi, keltirgen mysaldary ýirenushini baurap alady.

«Dala men qala» gazeti  №11 (391)