Últtyq oi-sananyng damuyna alash arystary jazghan oqulyqtardyng atqarghan qyzmeti asa baghaly. Bizding búl maqalada sóz eterimiz, «qyr balasy» degen laqap atpen Mәskeude 1926 jyly «Kenes Odaghyndaghy elderding kindik baspasynda» tóte jazumen jariyalanghan «Dýniyening qúrylysy»(Astronomiya) oqulyghy. «Dýniyening qúrylysy» orystyng akademik jazushysy D.Grabening enbegin qazaqshagha audarghan oqulyq. Biz búl enbekti tolyghymen tóte jazudan qazirgi kirill grafikasyna kóshirdik. Oqulyq 101 betten túrady, 4500 danamen shyqqan. «Qyr balasy» laqap aty, bizding oiymyzsha, Álihan Bókeyhanovqa tiyesili. Sebebi «Qazaq» gazetining alghashqy nómirlerinen bastap jer, memleket, qogham jayyndaghy maqalalary men audarmalarynda Alash ziyalysy Á. Bókeyhanov «Qyr balasy» laqap atyn paydalanyp otyrghan. Aty atalghan búl enbek - dýniyening qúrylysy, jer men ghalamsharlardyng ornalasuy jayynda, gharyshtyq kenistik turaly qazaq oqushysyna ghylymy týrde alghash berilgen astronomiyalyq teoriyalyq bilimderding jiyntyghy. Búl enbek sol kezendegi qazaq oqushysyna alghash ghylymy týrde berilgen týsinik bolghanymen, ondaghy aitylatyn aspan kenistigi jónindegi mәlimetter qazaq oqyrmandaryna tansyq dýnie emes edi.

Últtyq oi-sananyng damuyna alash arystary jazghan oqulyqtardyng atqarghan qyzmeti asa baghaly. Bizding búl maqalada sóz eterimiz, «qyr balasy» degen laqap atpen Mәskeude 1926 jyly «Kenes Odaghyndaghy elderding kindik baspasynda» tóte jazumen jariyalanghan «Dýniyening qúrylysy»(Astronomiya) oqulyghy. «Dýniyening qúrylysy» orystyng akademik jazushysy D.Grabening enbegin qazaqshagha audarghan oqulyq. Biz búl enbekti tolyghymen tóte jazudan qazirgi kirill grafikasyna kóshirdik. Oqulyq 101 betten túrady, 4500 danamen shyqqan. «Qyr balasy» laqap aty, bizding oiymyzsha, Álihan Bókeyhanovqa tiyesili. Sebebi «Qazaq» gazetining alghashqy nómirlerinen bastap jer, memleket, qogham jayyndaghy maqalalary men audarmalarynda Alash ziyalysy Á. Bókeyhanov «Qyr balasy» laqap atyn paydalanyp otyrghan. Aty atalghan búl enbek - dýniyening qúrylysy, jer men ghalamsharlardyng ornalasuy jayynda, gharyshtyq kenistik turaly qazaq oqushysyna ghylymy týrde alghash berilgen astronomiyalyq teoriyalyq bilimderding jiyntyghy. Búl enbek sol kezendegi qazaq oqushysyna alghash ghylymy týrde berilgen týsinik bolghanymen, ondaghy aitylatyn aspan kenistigi jónindegi mәlimetter qazaq oqyrmandaryna tansyq dýnie emes edi.

HH ghasyrdyng alghashqy jartysynda ghylym tilin qalyptastyruda sýbeli ýles qosqan Álihan Bókeyhanovtyng «Qyr balasy» degen laqap atpen jariyalaghan ghylymy audarmalar men oqulyqtarynyng tizimi tómende berilip otyr: Astronomiya әlip-bii (K.Flammarionnan audarghan). Mәskeu, 1924. - 225 bet; Dýniyening qúrylysy (D.Graveden audarghan). Mәskeu: Kenes Odaghyndaghy elderding kindik baspasy, 1926.-101 bet; Jerding qysqasha tarihy (T.Tutkovskiyden audarghan). Mәskeu, 1926. - 102 bet; Múghalimderge hat: Pylanetter. J.M., 1926. №14-15. -21-25-bb.

«Dýniyening qúrylysy» oqulyghy mynaday 14 bólimnen túrady: 1. Bet ashar. 2. Dýniyening qúrylysy. 3. Pylanetter. 4. Dýniyening tartatyn kýshi. 5. Jer - pylanet. 6. Jyldyng qys, jaz, jazghytúr, kýz uaqyttary. 7. Kalendari. 8. Kýn. 9. Ay. 10. Kólenkelenu. 11. Kometeler. 12. Júldyz jauyn. 13. Kóshpeytin júldyzdar. 14. Dýniyede toqtalmay is qylyp túrghan kýshter.Búl enbekti taza audarma deuge bolmaydy, negizinen qazaq oqushylarynyng talap-tilegine layyqtalghan kezendik oqulyq deuge әbden bolady. Mәselen, búnda «qyr balasynyn» ózindik dýniyetanymy men qazaq halqynyng dýniyetanymyna tәn týsinikterdi bayandaytyn tústar jii úshyrasady. Sol kezendegi qazaq oqyrmandarynyng ayalyq bilimin eskere otyryp, ol ghylymy oi-josyqtardy qazaq dýniyetanymyna jaqyn úghym, týsiniktermen beruge tyrysqan. Sol ýshin kýndelikti ómirden, ainala qorshaghan ortadan mysaldar alyp úghynyqty etip sipattaghan. Mysaly: «Búlt joq ashyq týnde jazyq dalagha shyghyp aspandy qarastyrsaq, tozghan qarasha ýiding jyrtyghynday kýn, jaryq júldyzdardy kóremiz. Osylardyng ishindegi eng jaryghy qashan qarasanda bir orynnan kóshpegen syqyldy kórinedi. Eng jaryq, eng súlu júldyzdar qozghalsa da matauly týiedey matauyn jazbaydy. Osynday matauly júldyzdy, júldyzshalardy úyaly júldyz deydi. Úyaly júldyzdar aspan kendiginde shashyp tas­taghan asyqtay, shashylyp jatyr». Osy mәtindegi qarasha ýiding jyrtyghynday, matauly týiedey matauyn jazbay, shashyp tastaghan asyqtay degen teneu sóz tirkesteri qazaqtyng qay balasyna da týsinikti edi әri ghylymy úghym dәl berilgen, kózge elestetuge de qolayly edi.

Avtor («Qyr balasy») jer óz osinen ózi ainalady degen týsinikti beru ýshin «jer ózinen ózi úrshyqtay ainalady» nemese «jer kýnnen dóngelek jolymen, arqandaghy attay ainalady» dep qazaqqa etene jaqyn tanys, kýnde ýy tirshiliginde kórip jýrgen úrshyq pen arqandauly atty eske týsiredi. Búl oqyrmandardyng qúbylysty úghynyqty, onay, әri tez qabyldap aluyna tiyimdi әdis edi. Sol sekildi Europadaghy hristian dini ókil­derining Rim shirkeuindegi katolikterdi, papa, monarh sekildi diny ataq, lauazymdaryn kózben kórmegen músylman qazaq balalary ýshin sol kezende «katolik moldalary, polek moldasy» dep bergen edi.

«Qyr balasy» astronomiyalyq ataulardy bergende sol zat qazaq túrmysynda bolmaghandyqtan sipattamaly, týsindirmeli әdisterdi paydalana otyryp jәne onyng qazaqsha balamasyn da beruge úmtylys jasaydy. Bizdinshe, búl úmtylysy sәtti shyqqan. Mysaly: «Pylanetterding kóbining ertken qosshysy bar. Pylanetter kýnnen ainalghanda qosshy joldastary kólenkedey erip pylanetterden ainalady da jýredi. Bizding jerding qosshy joldasy aidyng qylghany da osy». «Júldyzdy baqylap-baghyp zertteuge osy kýni ózgeshe ýy salady. Búl ýiding orys tilindegi aty obserbatoryiye. Latyn tilinde obserby - qaraymyn, baqylaymyn, baghamyn degen sóz. Olay bolghan son, búl ýiding qazaqsha aty qarauyl ýy bolady ghoy».

«Astyronomshylardyng aspaby, qyraghy týtik - teleskob. Júldyzshy bir týtikke qarap suretin salatyn aspannyng aimaghyna teleskopty búrmalaydy. Ekinshi týtikte suret salyp alatyn asbap bar».

«Kýnmen ghana jaryq bolady, pylanetter aspan kendiginde dóngelek syzyq jolmen kýndi, qazyqtan ainalghan arqandaghy attay, ainalady, sony men pylanetterding bú jolyn, orys latyn tilinde dóngelek - orbyita deydi».

Júldyzdardyng keybir atauy qazaq tilinde búrynnan bar ekendigi belgili (Temirqazyq, Jetiqaraqshy, Sholpan, Kempirqosaq t.b.). Sol sebepti avtor qazaqy úghymdaghy Sholpan júldyzyn batys bilimindegi Venera júldyzymen sәtti salystyrady. Mysaly 23-bette: «Kýnnen sanaghanda ekinshi, Merkýrding syrtynda kýndi ainalghan pylanet, Rom eli súlulyqtyng qúdayynyng atyn qoyghan, Benere. Bú bizding Sholpan. Múny men kýnning arasy 7-de taghy da on bólikting 2-i (7,2) bolady. Aspanda Sholpannan súlu júldyz joq, kýnge erip jýrip batysta jarqyrap janady. Kýndi bastap jýrip shyghysta, kýn batsa kele jatyr dep túrady. Sholpannyng jaryghy sonday kýshti, jerde tas, aghash, aiuan Sholpannan da kólenke tastaydy». «Jer jazuynda (avtor geografiyany aityp otyr - G.K.) jerding sabynyng eki úshyn pólis deydi. Temirqazyqqa qarama-qarsy pólisti teristik, týstikke qarama-qarsy pólisti týstik deydi» nemese «Kýnning jaryghy janbyrdyng búlyttaghy suynan ótip aspandaghy kempirqosaqty tigedi». «Úrshyqty, zyryldauyqty iyirip taqtaygha tastay berse, úrshyq ta, zyryldauyq ta sabynan tik túryp ainalmaydy, jambastap, tenge alatyn jigittey, jantaya ainalady. Jerding de ainalatyn saby (jerde shynynda týk sap joq, jerding saby degende oy joryghan sapty aitady) jantayynqy bolady. Jerding sabynyng eki úshy (bú da oy joryghan úsh) 23-inshi surette (№) teristik, (S) týstik qariptermen tanbalanghan. Jer Kýnnen jyl on eki aida ainalghanda sabynyng teristik (№) úshyn jazbay, aspan kendiginde bir betke qoyyp ainalady. O bet - temirqazyq».

Al astronomiya ghylym salasyn avtor bylaysha týsindiredi: «Aspan kendigin jaylaghan jaryq - shyraqtardy baqylap, baghyp teksergen bilim betin - bilimdi astyronom bilimi deydi. Bú bilimge búl atty girek eli taqqan. Ol elding tilinde júldyz - aster, nomos - qalyp, zang bolady. Osy eki sózden astyronom bilimining aty shyqqan. Al astyronom bilimin órge sýiregen júldyz, ózge jaryq sәuleli shyraqtardyng jýrisin zerttegen adam astyronomshy atalady».

«Dýniyening qúrylysy» enbegi astronomiyalyq sipattaghy enbek bolghandyqtan, búnda sol ghylym salasyna tәn terminder men ataular kóp kezdesetini anyq. Mysaly: aspan kendigi, әuesiz aspan kendigi, aspandaghy dop, nebtin (Neptun), úran (Uran), satyryn (Saturn), iyupiter (ypiyter), orbyita (Orbita), merkýr (Merkuriy), marys (Mars), merdiiyen, jetiqaraqshy, temirqazyq, qoltyqtaghy pylanetter, júldyzshy, úyaly júldyz, egiz júldyz úyasy, on eki úyaly júldyz, qúiryqty júldyzdar, kóshpeytin júldyzdar, júldyz jauyny, dýniyelik tartu, mayetnik, dóngelek jolymen ainalady, jer doby, jerding saby, bysokos jyl, qalybty jyl, iyulyien kalendary, girigoriyen kalenderi, potospere, kyimyie, ot qúsqysh tau (qazirgi «janartau» - G.K t.b.).

On eki zodiak tanbalarynyng balamasy berilgen: zodyiak eni - tanbasy, zodyiak jaryghy, oben (arqar), teles (búghy), bylyznesys (egiz), rak (shayan), leb (arystan), debe (qyz), besi (tarazy), yskorpyion (qaraqúrt), ystyrles (mergen), kozerok (serkemýiiz), bodoley (suqúighysh), ryba (balyq). Búlardyng keybireuleri býgingi ataularymen sәikes keledi. Sonymen qatar Á.Bókeyhanov jana atau, terminderding qazaqsha atauyn, balamasyn berudi de oilastyrghan. (Kestege qaranyz. avt.)

Osyndaghy geografiya termiynine qatysty Á.Bókeyhanovtyng ózindik kózqarasy bar. Búl jóninde bylay degen: «Geo gyrek tilinde - jer; girepe - jazu. Ekeuinen geugirapiye dep sóz qúralghan. Bizding qazaq jazushylary orysqa erip jaghyrapyia dep múny alyp otyr. Bizding tilde jer de, jazu da bar. Gyrekting geugirapiyesin biz jer jazyuy dep alsaq ong bolady». Biz qazirgi astronomiya oqulyqtarynda vulkandy «janartau» dep atap jýrmiz. Al avtor ony «ot qúsqysh tau» dep bergen. Búny salystyru ýshin keltirip otyrmyz.

Á. Bókeyhanov termin jasauda qazaq tilining óz ishki mýmkindigi men sózdik qoryn keninen paydalanugha úmtylys jasaghan: bolmys, bolmys qúly, bolmys jetegi, taza bilim, jer doby, jerding saby, aspandaghy dop, aspan kendigi, ot qúsqysh tau, tútylys, úshqysh, dýniyening tozany, satyrynnyng bilezik shenberi, kýnning tajy, qúiryqty júldyzdar, kósh­peytin júldyzdar, júldyz jauyny, qúiryqty júldyzdar t.s.s.

N. Tóreqúlovtyng «Qazaq tiline kiretin jat sóz bolsa, qazaqtyng tymaghyn kiyip, jalpaq qazaq sózi bolyp kirsin» degenindey, HH ghasyr basynda kirme sózderdi qabyldauda ýndestik zanyn saqtap jazu basty qaghidat bolyp alynghany mәlim. Búl enbekte de sol ústanym basshylyqqa alynghan: mýliyen (million), kelemetir, sypyr (sifr), mart, yiún (iini), iyýn (iini), sentebir, dekebir, pebirel, oktebir, menýt, sekýnt, nól, geugyrapyie (geografiya), telegyrab, telepon, ot arba, tyrambay, poyyz t.b.

Qoryta kele aitarymyz, «Dýniyening qúrylysy» oqulyghy alghashqy astronomiyalyq oqulyq sanatyna jatady. Oqulyq qazaqtyng últtyq ghylym tilin damytugha ýles qosqan, astronomiya, geografiya, fizika ghylymy salalarynyng tarihynda ózindik orny bar enbek. Alash ziyalylarynyng múrasyn tanyp-bilu býgingi tandaghy әrtýrli ghylym salalaryndaghy terminderge balama tauyp, jana joldardy izdestiruge, zertteuge septigi tiyer degen oidamyz.

Gýljihan KÓBDENOVA,

A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng ghylymy qyzmetkeri, filologiya ghylymdarynyng kandidaty

Aytar oigha aiqyndama

Seyit QASQABASOV, akademiyk:

- Qazaq halqynyng astronomiya turaly ilimi arghy auyzsha bilimmen sabaqtas. Sovet dәuirinde Á.Bókeyhanov enbegimen qoljazbamen, tekstologiyamen ainalysqan mamandar, bizder, jaqsy tanys boldyq. Ol kisining keybir maqalalaryn «Qyr balasy» degen belgisiz ziyalynyng shygharmasy eken dep sol jyldary býkpelep jariyalap ta otyrdyq, osylaysha ghylymdaghy dәstýr sabaqtastyghy ýzilmedi deuge bolady. Mәselen, astronomiya turaly keremet enbekter - H.Ábishevting «Aspan syry», M.Ysqaqovtyng «Halyq kalendary» monografiyalary taqyr jerden tughan joq, ol ghalymdar da Bókeyhanovtyng mәueli jemisinen nәr tartqan dep ashyq aitugha, býkpesiz bagha beruge býginderi әbden bolady.

Zeynolla SÁNIK, jazushy-ghalym:

- Astronomiyany damytu, aspan әlemin zertteu - qay uaqytta bolsa da basty orynda túrghany anyq. Ata-babalarymyz júldyzgha qarap bolashaghyn boljaghan, tang men keler kýnin payymdaghan. Bizding tabighatpen eteneligimiz sonday, qazaq dýniye-tanymyna aspan әlemining tútas bolmysy syiyp túr. Al ony tereng zerdeleu ýshin halyqtyq tanym men jana zamandyq ghylymdy úshtastyra bilgen jón. Mine, Álekenning kitaby sonyng kóshbasynda túr. Búl túrghydan alghanda, Álihan Bókeyhanov - qazaqtyng túnghysh astronomy desek te artyq emes.

Serikqazy QORABAY, dosent:

- Bókeyhannyng búl enbegin gharysh turaly jýieli ghylymdy qazaqqa alghash tanytqan kitap deuge bolady. Sh.Uәlihanov bastaghan ziyalylar kóbinde qazaqtyng aspan әlemi turaly mifologiyalyq úghymdaryn aitatyn, tipti «Elenteay men qyz Bolyqtyn» aitysynda da qazaqtyng jerdi kók ógiz kóterdi degendey úghymdary aitylatyn, halyq soghan nanatyn. Al myna ghylymy enbek alghash ret astronomiyany qazaqqa Úlyqbekten keyin shyn ghylym jýiesinde kәsiby tanystyrdy deuge negiz bolady. Sodan keyingi buyndar osy aqjarylqap Álihan Bókeyhan aq batasynan shapaghat alyp býgingi Toqtar, Talghattar gharysh kenistigin baghyndyrdy. Búl bizge maqtanysh, demek Álihan ilimining aqtaluy!

«Dala men qala» gazeti  №13 (393)