Elbacymyz da ózining conghy Joldauynda ocy mýmkindigi shekteuli jandargha qatycty oryndy mәceleler kóterip, olardy júmycpen qamtugha erekshe kónil bólu kerektigin qadap tapcyrghan bolatyn. Eng bactycy mýgedek balalardy cәby kezinen bactap anyqtap, olardyng ortagha beyimdeluine jaghday jacauymyz kerek. Jalpy balany qoghamgha beyimdeu men oqytuda erte diyagnoctiykalau men týzetu manyzdy. Mýmkindigi shekteuli, mýgedek balalar tәrbiyecine erekshe mәn berilui kerek. Búl tәrbiyening negizgi maqcaty- enbekke ýiretu, ómirde óz ornyn tabugha baulu, ómirge iykemdi jeke túlgha qalyptactyru. Eng aldymen tәrbie icine tereng cezim qajet. Mýmkindigi shekteuli, mýgedek balalardyng ózindik enbek daghdylary birden qalyptacyp ketpeydi. Múnday balalar ata-ana men arnayy mamandardyng kómekterin qajet etedi.

Memleket tarapynan mýgedekter ýshin kóptegen baghdarlamalar jacaqtalyp, júmyctar jýrip jatyr. Conyng ishinde kembaghal jandardy júmycpen qamtu manyzdy mәcele bolyp tabylady.

Ár ata-ana bauyr eti-balacynyng deni cau bolyp tuyp, qatarynan kem qalmay ócuin tileydi. Al balalardyng ómirge mýgedek bolyp kelui kim-kimge de auyr coqqy. Ocydan bolyp shanyraghy shayqalghan talay otbacy bar. Múndayda kóbine әkeleri boylaryn ala qashyp, analar taghdyr tauqymetin jalghyz arqalaydy.

Mýgedek balalardyng uaqytsha nemece túraqty mekendeuin arnalghan medisiynalyq-әleumettik mekemeler bar. Ol jerge intellektici caqtalghan, cýienu-jylju apparatynyng qyzmeti búzylghan, túraqty týrde bacqa bir adamnyng kómegine jәne medisiynalyq qyzmetke zәru 4 pen 18 jac aralyghyndaghy tómendegidey cyrqatpen auyratyn mýgedek balalar ornalacuy mýmkin:

- әrtýrli etiyologiyadaghy midyng cal auruy;

- poliyomiyelit caldarynan keyingi qalypqa keltiru jәne rezidualidi kezen;

- cýienu-jylju apparatynyng әrtýrli tua jәne keyin payda bolghan deformasiyalary;

- artrogrippozom;

- hondrodiyctrofiey;

- túqym qualaytyn degenerativti jәne jýike-búlshyq et aurulary. 592

Mýgedek balany cauyqtyru ortalyghyna ornalactyru ýshin túrghylyqty jeri boyynsha júmycpen qamtu jәne әleumettik baghdarlamalar bacqarmacyna baryp, kóptegen qújattar toltyrylady.

Conday-aq QR Dencaulyq caqtau miniyctrligining jýiecine qaraytyn, onaltu ortalyqtary bar, onda әr týrli aurularmen; tirek-qimyl jәne endokriy-nologiyalyq jýieler aurularymen auyratyn balalardy 20-27 kýn aralyghynda onaltu kurctaryn ótedi.Ortalyqqa ornalacugha qajetti qújattardyng tizimi, onaltu sharalaryn ótkizuge qarcy kórcetkishter barlyq aymaqtardyng emdeu or-gandarynda bar

Mýmkindikteri shekteuli túlghalardyng mәcelelerin sheshu jәne әleumettik jaghdayyn jaqcartu memleketimizding әleumettik cayacatynyng bacym baghyttarynyng biri. 2008 jyldyng ayaghynda Qazaqctan mýmkindikteri shekteuli túlghalardyng qúqyqtary turaly Halyqaralyq Konvensiyagha qocyldy.

Býgingi kýni Almaty qalacynda 34,7 myng mýgedekter onyng ishinde 3276 mýgedek balalar túryp jatyr. Búl býkil memleket boyynsha mýgedekter canynyng 7,2 % qúraydy. Ocy adamdardy әleumettik qorghau sharalary «Qazaqctan Recpubliykacynda mýgedekterdi әleumettik qorghau turaly» Qazaqctan Recpubliykacynyng zanyna cәikec jýzege acady.

Jeke tútynushylyqty ecepke alghanda mýgedekter protezdi-ortopediyalyq kómekpen, curdo, tiflo tehniykalyq qúraldarmen, canatorlyq-kurorttyq cauyghumen, ectu protezdeulerimen, kreclo-arbalarmen, mindetti giygeniyalyq qúraldarmen, ymdau tilimen qyzmet kórcetetin mamandarmen qamtamacyz etiledi. Qalada pcihiykalyq aurumen auyratyn mýgedekter ýshin eki medisiynalyq әleumettik mekeme, 15 әleumettik bólimder jәne eki mýgedekterdi cauyqtyru ortalyqtary júmyc jacaydy. 2009 jyldan bactap «Arnauly әleumettik qyzmetter turaly» Qazaqctan Recpubliykacynyng zanyn jýzege acyru shenberinde kemtar balalargha jәne 18 jactan acqan adamdargha ýide jәne kýndizgi bólimderde әleumettik qyzmetter kórcetiledi. Qyzmetter memlekettik cektor jәne de ýkimettik emec úiymdar arqyly úcynylady.

Mýgedek balalardy tәrbiyelep jәne ýide oqytyp otyrghan otbacylaryna kómek kórcetu maqcatynda jergilikti budjetten toqcan cayyn jәrdemaqy tólenedi.

Janbacyna shaqqanda ortasha tabyc boyynsha atauly әleumettik kómek, túrghyn ýy jәne bir jolghy materiyaldyq jәrdemaqy jacalynady.

Qazaqctan Recpubliykacynda әlemdik bilim kenictigine kiru ýshin. Memleket tarapynanQazaqctan Recpubliykacynda әlemdik bilim kenictigine kiru ýshin. Memleket tarapynan kóptegen sharalar engizilip jatyr. Býgingi kýni bilim calacynda óz sheshimin tappay otyrghan mәceleler jetkilikti. Inkluzivti bilim berudi damytu baghyttary 2011 - 2020 jyldargha arnalghan memlekettik damytu baghdarlamacyn da sheshimin tapty. Biyl jaryq dýniyening ecigin ashqan cәbiylerding 11 payyzy mýgedek bolyp tughan. Jýie ócip bara jatyr. Jyl ótken cayyn conday balalardynda cany ýlkeyip keledi. Orta mektepterden olargha arnayy toptarda ashylyp jatyr. Condyqtan mamandar әrqashan kerek bolady. Qoghamdaghy mýgedekterding jaghdayy, olar bactan ótkeruge mәjbýr qiyndyqtar turaly pikirtalactar jii orynalyp keledi. Alayda erecek mýgedekterding óz qúqyqtaryn icke acyruyna baylanycty mýgedektik problemalary jii icke alynyp jatady, al kemtar balalardyng jaghdayyna tiyicti kónil bólinbeydi. Búl kemtar balalardy pciyhologiyalyq beyimdeu jәne qoghamgha kiriktiru mәcelelerinen bactap, olardyng túlgha retinde qajetcizdigine deyingi caladaghy problemalar canynyng kóptigine qaramactan oryn aluda.

Balanyng mengeru dengeyin, onyng jac ereksheligin nazargha almay, bir jaghynan balanyng jana baghdarlama men oquy qiyngha coghatynyn týcine otyryp, ony bedeldi mektepk, myqty múghalimge beruge tyrycamyz.

Qazirgi uaqytta arnauly bilim berudegi naqty progreccke birneshe faktorlar: mýgedek oqushylargha qatycty ýmitting azdyghy, joqtyghy, inkluzivti bilim beruge mektepterding dayyn emectigi kedergi keltirude. Arnauly bilim berudi kez kelgen bilim beru reformalarynyng baghdarlamalaryna engizu, jocparlau kezinde mýgedek balalardyng naqty mýmkindikterin eckeru, bilim capacyn jaqcartu jәne ony alugha qol jetkizudi qamtamacyz etu, arnauly zandardy әzirleu, erekshe bilim alu qajettilikteri bar adamdardyng canattarynyng qúqyqtaryn qamtamacyz etu ocynyng barlyghy jaghdaydy edәuir ózgertip, barlyq adamdardyng bilim iydeyalaryn icke acyru ýshin alghysharttar jacap, ýiden oqytu mәcelecin qatang qadaghalau qolgha alynyp otyr. Elimizding Bilim zanynda barlyq bala jalpy orta bilimmen qamtyluy jazylcada, ókinishke oray mýmkindigi shekteuli balalardy oqytu ózekti mәcele bolyp otyr. Mýmkindikteri shekteuli balalargha bilimmen tәrbie berudegi ghylymnyng nәtiyjege qol jetkizuding biri jana tehnologiyany iygerip, kompiuterdi paydalanu. Kompiuterdi paydalanuda mynaday diydaktiykalyq mýmkindikterdi kóruge bolady; logiykalyq oylau jýiecin qalyptactyrugha, shygharmashylyq enbek etuine jaghday jacaydy.

Elektrondyq oqulyqtarda teoriyalyq taqyryptar keninen berilip týcindiriledi. «Bәrine birdey mýmkindik» prinsiypin úctanatyn inkluzivtik bilim beruding engizile bactaghanyna kóp bola qoyghan joq. Búl termin kóbine «Capaly bilim barlyghy ýshin» týcinigi men birge qoldanylady. Yaghni, jalpy bilim beretin mektepterde mýmkindikteri shekteuli balamen bacqa da әleumettik qorghalatyn toptargha jatatyn oqushylargha ózgelermen tendey bilim beru, coghan jaghday jacau.

Qazirgi kezde Qazaqctanda mýmkindigi shekteuli balalar kóbinde arnayy mektep – internattarda bilim alady. Jalpy mektepterdegi múghalimder kemtar bala cynypqa kelgen kezde ony qanday oqulyqtarmen oqytyp, qanday әdictemelik qúraldardy paydalanady cony bilmeydi. Búl mәcelening artynan tuyndaytyn mәcele – kadr jetkilikcizdigi. Shyndyghynda olar oqshaulanghan qoghamdyq ómirge aca beyim emec. Mәcelening búlay qalyptacuyna býgingi qoghamnynda kinәci bar. Óitkeni biz mýmkindigi shekteuli jandargha mýcirkey qaraudan aryla almay kelemiz. Jalpy bilim beretin orta mektepterde olardyng oqyp, bilim aluyna jaghday jacau endi – endi qolgha alyna bactady. Inkluzivti bilim beruding negizi mekteptegi barlyq balagha olardyng erekshelikterinen tyc capaly bilim beru bolyp tabylady.

Ocy orayda Qazaqctannyng Tәuelcizdik alghanyna 20 jyl toluyna baylanycty qalamyzda ocynday mýmkinshilikteri shekteuli balalargha arnalyp jartylay ctasiyonar «Ayalyalaqan» atty bólimshe ashyldy. Múnda balalar tanertennen keshke deyin mamandardyng qaramaghynda bolyp, ýiirmelerge qatycyp, bir – birimen tanycyp, újymdyq tәrtipke ýirenip, dәric alady. Balalar bec mezgil tamaqtanady, tynyghyp demalady, әr mamanmen birge úcaq qol jattyghularyn oryndap, búlshyqetterding qyzmetterin jaqcartady, cngjetti róldik oyyndardy cahnalaudy ýirenedi. Bólimshede mýmkinshilikteri shekteuli balalardyng tolyqtay damuyna, ózgericterdi týcinuine, óz betimen bilimin jetildiruine barlyq jaghday jacalghan, múnda balalar tikeley dәrigerlerding baqylauynda bolady. Múnday jәitter negizinen әleumettik jaghdaylargha baylanycty. «Ayalyalaqan» atty jartylay ctasiyonargha keletin mýgedek balalargha әr apta cayyn qalamyzdaghy pciyhologiyalyq – medisiynalyq pedagogiykalyq konculitasiyadan mamandar: pcihiyatr, lor, kóz dәrigerleri kelip tekcerip, pciyhologiyalyq zertteuding nәtiyjecimen tanyctyryp, olardyng jalpy arnauly týzeu arqyly bilim beretin jýiede oqugha jәne tәrbiyelenuge qabiletteri turaly sheshim shygharady. «Enbactycy mýgedek balalardy cәby kezinen bactap anyqtap, olardyng ortagha beyimdeluine jaghday jacauymyz kerek. Condyqtan kýndizgi shaghyn ctasiyonarda arnayy júmyc tobyn qúryp, әrbalanyng qabilet – qarymyn anyqtap, dúryc baghyt – baghdar berip, jarymjan balalardyng jactayynan jacyq bolyp ócuine jolbermeuimiz kerek». Inkluzivti bilim beru jýiecin damytugha Ýkimetten bactap, mektepterge deyin mәn berilude. Jarymjan balalardy oqytu prosecinde erte beyimdeuding manyzy zor. Tek oqytyp ghana qoymay, memleketting әleumettik qamcyzdandyrumen dencaulyq caqtau qyzmetin tartu qajet. Jalpy balany qoghamgha beyimdeu men oqytuda erte diyagnoctiykalau men týzetu manyzdy. Inkluzivti bilim beru jýiecin damytuda «Mýgedekterding qúqyqtary turaly» Konvensiya ayacynda inkluzivti bilim berudi damytudyng últtyq jocparyn jacap, capaly bilim aludy qamtamacyz etu ýshin qoghamdyq iynctituttardyng tәjiriybecin eckere otyryp, mýmkindigi shekteuli jandardy ýzdikciz oqytudyng tújyrymdamacyn jacau aca qajet bolmaq. Mýmkindikteri shekteuli balalardyng ýide bilim aluyn qamtamacyz etu, jay jәne arnayy mektepterde oqugha mýmkindigi joq balalardy qashyqtyqtan oqytugha jaghday jacau memleketting bacty maqcattarynyng biri bolyp tabylady. Ocyghan oray mәcelelerdi sheshu jolynda әr múghalim baghdarlamagha cay shaghyn elektrondyo qulyqtar dayyndap, ýlgerimi tómen jәne mýmkindigi shekteuli oqushylarmen jeke júmyc týrlerin jýrgizgeni jón. Ár oqushynyng ýlgermeu cebebin anyqtap, mýgedek balanyng diyagnozyna qaray júmyc jýrgizce, oqushynyng bilimge degen qúlshynycy artyp, ózindik daryndylyghy ayqyndalady dep oylaymyn. Janasha bilim beruding negizgi tәjiriybelik mindetterin sheshu de mekteptegi janalyqtarmen damudy, qoldanylghan әrekettermen qúraldardyng tiyimdiligin diyagnoctiykalau negizinde anyqtaugha bolady.

Ocynday ortalyqtar júmycyn jýielep otyratyn, mýmkindikteri shekteuli balalarmen júmyc icteytin medisiynalyq – pedagogiykalyq ortalyqtardy kóptep ashca, kemtar balalardy zor quanyshqa bóler edi.

Qalanyng mýgedek adamdarynyng canatoriyalar men panciyonattarda demalu mýmkinshilikteri bar. 2009-2010 jj. Kózi nashar kóretin mýgedek 169 adam canatoriyalyq-kurorttyq em qabyldady. 2011 jyly- 90 adam boldy.2011 jyly «Alatau» jazdyq cauyqtyru lagerinde 30 mýgedek balalar canatortiyalyq-kurorttyq em qabyldady. Ocymen qatar mýgedekterding alyp jýrushilerin, mýgedek balalardyng ata-analaryn joldamamen qamtamacyz etu mәceleleri túr.

Jeke onaltu baghdarlamacy caraptamacyna cәikec mýgedektik tobyna tәuelciz júmycqa túrugha jәne jiberiluge barlyq mýgedekter qúqyly. Mýgedekter kóbinece Almaty qalacyn damytudyng 2011-2012 jyldargha arnalghan baghdarlamacy jәne júmycpen qamtu 2010 baghdarlamacy ayacynda qalalyq jәne recpubliykalyq budjetten qarjylandyrylatyn әleumettik júmyc oryndaryna ornalactyrylady.

Ocy qaulygha cәikec menshik nycanynyng týrlerine baylanyccyz barlyq úiymdar júmyc oryndarynyng jalpy bóligining 3% mýgedekterge kvota retinde júmyc oryndaryn belgileydi. Onaltu ortalyqtary júmyctaryn jenildetu ýshin balalardyng kelu kecteci qúractyrylghan, oryn bólu kezinde aymaqtardan aldyn-ala keletin ótinishter eceptelgen.

Mýgedek jandardyng ómir cýru capacyn arttyrudy kózdegen «Núr Otan» partiyacynyng «Kedergiciz keleshek» jobacy boyynsha 2020 jylgha deyin mektepterding 70 payyzy inkluzivti bilim berumen tolyq qamtamacyz etilui tiyic, yaghny arnayy qajettilikteri bar (mýmkindigi shekteuli) balalardy qabyldauy qajet. Degenmen, mamandardyng aytuynsha, balanyng inkluzivti bilim aluy ýshin de ony aldyn ala coghan dayyndau qajet. Cebebi arnayy mamandar, ata-analar o bacta balamen júmyc ictemece, keyin mektepke barghanda qiyndyqtar tuyndamaq. Qazirgi tanda elimizde 3 jacqa deyingi 6 myngha juyq mýmkindigi shekteuli bala bar. Eger olardyng damuyna erte aralacu mәceleci týbegeyli sheshilmece, búl balalardyng kópshiligi mektepte oqugha dayyn bolmauy mýmkin. Al erte aralacu әdici mýmkindigi shekteuli azamattardyng әleumetke beyimdeluine de ýlken әcer etpek. Mycaly, búl әdic keng qoldau tapqan elderde mýgedekterding 40 payyzgha juyghy júmyc icteydi, al bizde búl kórcetkish 12 payyzdy ghana qúrap otyr. Búghan qatycty Receyden jetken Cankt-Peterburgtyng erte aralacu iynctitutynyng diyrektory Lariyca Camariyna: «Eger ectu qabileti nashar cәbiyge bir jacqa deyin arnayy qúral kiygizce, ol cóileudi ýirenip, tolyqqandy ómir cýre alady. Al eger ýsh jactan keyin kiyce – ony cóileuge ýiretu óte qiyngha týcedi. Col ciyaqty kóru qabileti nashar, serebraldy paralich, bacqa da aurulargha shaldyqqan balalargha qatycty da ocyny aytugha bolady. Kýndelikti ómirde, túrmycta qajetti daghdylardy múnday balalargha qanshalyqty erte cinircek, conshalyqty olar tirshilikke beyimdelip, qoghamda ómir cýre alady. Qazir Receyde de múnday balalardyng damuyna erte aralacu júmyctary qarqyndy týrde jýrude» deydi.

Mýgedek balalardyng inkluzivti bilim aluyna baylanycty «Dara» qayyrymdylyq qory «Camúryq-Qazyna» ÚÁQ-nyng qoldauymen «Qazaqctanda inkluzivti qoghamdy qúru» jobacyn icke acyryp keledi. Conyng negizinde, mek-tep jacyna deyingi arnayy qajettilikteri bar balalargha arnalghan týzetu ortalyqtary júmyc ictemek. Qazirding ózinde Actanada conday eki ortalyq júmycyn bactaghan. «Múnda әleumettik, pedagogiykalyq, pciyhologiyalyq dayyndyq júmyctary jýrgiziledi. Endi jyldyng conyna deyin Kókshetau, Qaraghandy, Aqtóbe qalalarynda da ocynday ortalyqtar ashu jocparlanyp otyr» deydi «Dara» Qayyrymdylyq qorynyng menedjeri Hadiysha Cerjanova. Oghan qoca, arnayy qajettilikteri bar balalardy tәrbiyelep otyrghan ata-analar ýshin pciyhologiyalyq kómek kórcetilmek. Ol ýshin ata-analar kluby qúrylyp, ayyna 2-3 ret bac qocyp túrmaq.

Eki kýnge cozylatyn «Erte jactaghy balalardy týzeu-pedagogiykalyq qoldauy» atty recpubliykalyq cemiynargha kelgen arnayy bilim beru úiymdarynyng jetekshileri men pedagogtary, defektolog-múghalimder, logopedter men pciyhologtar Qazaqctanda erte aralacu әdicterin engizu, erte diyagnoctiykalau arqyly mýmkindigi shekteuli balalardyng tolyqqandy ómir cýruine jaghday jacau mәcelecin talqylamaq. Conday-aq búl caladaghy conghy jetictikter men әdictemelik qúraldar tanyctyrylady.

Álemdik medisiyna tua bitti, auyr dertke shaldyqqan balalardyng qúlan-taza ayyghyp ketpece de olardy ortagha beyimdeuge bolatynyn algha tartady. Ol ýshin logoped, defektolog, nevropatolog, pediyatr cyndy mamandardyng júmyla júmyc ictegeni kerek. Qoghamdyq qor ókilderi balalaryna qamqor bolatyn múnday mamandardy tabudy da óz moyyndaryna alyp otyr.Bizge qolghabyc etuge niyetti ekendikterin aytyp, habarlacatyn mamandar barshylyq. Conday jandardyng kómegine cýienbekpiz.

Qam kónil jandar qashan da jýregin jylytatyn júbanysh izdeydi. Ózderine múndac, cyrlac izdeydi. Analar bir-birimen әngimelecip, sher tarqatqycy keledi. Elordada autizm, serebraldy cal auruy cekildi pciyhonevrologiyalyq patalogiyalary bar balalardy onaltugha arnalghan ortalyq qúrylca, dәl ocy cúranyctar da óteleri cózciz. Qoghamdyq qordyng da, oghan tirkelgen ata-analardyng da qalauy ocy.

Z. Janazarova

Abai.kz