Ál – Farabiyding «Qayyrymdy qala túrghyndary» enbeginde tektilikke qatysty zerdelengen on eki qasiyetting biri óner-bilimge qúshtarlyq. Tarihymyzgha, adamzat tarihyna qaraytyn bolsaq,  memlekettin, onyng mýddesining damuy halyqtyng óner-bilimge degen qúshtarlyghynan bastau alyp otyrghan. Kóne zamannan kele jatqan adamzat mәdeniyetindegi búl ýrdis halyqtyn, jekelegen tarihy túlghalardyng ruhany qasiyetterining biri bolyp tabylady. Ál – Farabiyding sózimen aitsaq, ziyaly adam, óner bilimge qúshtar boluy, oqyp ýirenuden sharshap shaldyqpay, osyghan júmsalatyn  enbekten qinalyp azaptanbay, búghan onay jetetin boluy shart[1.156 b.].

Oyshyl babamyzdyng zerdelep otyrghan óneri men bilimi qanday dýniye? Bizding býgingi adamzat әleminen bayqaytynymyz órkeniyet satysy biyiktegen sayyn  óner men bilim úghymynyng órisi men shenberi tarylu  (ózgeru) ýstinde. Búrynghy zamanda óner-bilim dep adamnyng qabiletimen úshtasqan nәrseni aitqan. Adamnyng óner men bilimge qúshtarlyghy, osy joldaghy izdenisi men qajyrly enbegi danalyqpen úshtastyrylyp otyrsa, onyng bolmysynyng mәdeniyetpen ajyramas qyrlary da aiqyndala týspek. Sonyng biri (adam bolmysynyng tól mәdeniyetimen ajyramasy qyrlarynyng negizi) tektilik.

Óz últynyng mәdeniyetin qalyptastyryp, nyghaytuda, el mýddesining bolashaghyn jasauda agha úrpaq buynnyng qajyrly enbegining qashan da tarihtan ózine layyqty oryndy iyelenip otyratyndyghy aqiqat. Mústafa Shoqay jazyp ketkendey, «Oqyghan, tәrbie kórgen adamnyng bәrin ziyaly dep atap, ony sol adam ózi tәn bolghan últtyng «últtyq ziyalysy» qataryna qosa beruge bolady dep oilasaq, sózsiz qatelesemiz. Bizdinshe, belgili bir múrat -maqsattardyng sonynda jýrgen jәne sol belgili múrat –maqsattary tónireginde jinalghan oqymystylardy ghana ziyaly dep aitugha bolady. Últtyq ziyalylar qataryna tek óz halqynyng sayasi, ekonomikalyq jәne әleumettik damuyna qaltyqsyz qyzmet ete alatyn adamdar ghana kire alady» [2.175 b]. Shynymende tarihymyzdaghy, kez kelgen últtyng tarihyndaghy  el, halyq, úrpaq iygiligi jolynda izdengen, soghan dúrys qyzmet ete bilgen, bilimi tereng tәjiriybelerin qalyptastyryp keyingi úrpaqqa úsynyp otyrghan, halyqtyng seniminen shyqqan ziyaly adamdardyng boyynda tәrbiye, bilim, diny sauattylyq jәne kisilik jatyr. Búnyng tútas beynesin ziyalylyq deymiz.

Túlghalyq dengeydegi óner-bilimge qúshtarlyq, izdenis kemengerlikpen kórinedi. Kemenger adam aqyl-oydyng biyigin ensergen adam. Búnday dengeyge ie adam ózining bas paydasy ýshin izdenbeydi. El bolashaghy ýshin izdenedi. Naghyz ziyaly adamdardyng izdenisining arghy jaghynda kisilikke iytermeleytin ruhany kýsh, yaghny ruh jatady. Adamnyng túlghalyqqa jeteleytin búnday ruhtyng beynesi neden bilinedi?

Uaqyttyng qiynshylyghyna qaramastan adamzatqa ortaq iygilikterdi tanyp bilu, qoghamyna payda әkeletin dәrejege ie nәrselerge qol jetkizudi jәne halyqtyng bergen tәrbiyesin, qabiletin, bilimin iygerude mәdeny dýniyelerdi jasaghan, jana nәrselerge halqynyng qolyn jetkizgen adam shyn mәnindegi óner iyesi bolyp tabylady. Ruhany ómirde biyik mәrtebege ie qúndylyqtargha adamnyng qolyn jetkizetin qabilet, tәrbie jәne bilim.

Jeke adamnyng óner dýniyesin jasauda, últtyq óner týrlerin jetildirip otyruda, últ mәdeniyetinin, sol arqyly adamzat mәdeniyetining damuyna ýles qosuynda kózge týsip otyratyn nәrse intellekt. Adamnyng jan dýniyesining erekshe qúbylysy sanalatyn intellekt degenimiz Aristoteli, Ál – Farabiyding sózimen aitsaq tua bite darityn qabilet, tәrbie arqyly jýre bara darityn bilim. Qazaq jastyng boyyndaghy qabiletti tәrbiyeleude onyng jan әlemindegi qasiyetke erekshe mәn bergen.

Óner úghymy adamzat dýniyetanymynyn  bastapqy qalyptasu kezenining ózinde  jalpygha ortaq qúndylyqqa ainalyp otyrghan. Kóne dәuir oishyly Sokrat «ómir sýre biluding ózi óner» degen.  Oishyldyng búl tújyrymyna qarap ónerding de, bilimning de intellektualdyq dýnie ekendigin týsinemiz. Demek, óner búl joghary dengeydegi tanym ónimi, dúrys ómir sýrudegi ústanym, ruhany ómirdegi adamnyng ruhany qyzmetining jalpygha ortaq mәnin negizdeytin kisilik qasiyetterding bir ýlgisi, túlghalyq nemese kisilik dengeydegi oilau, aqyldylyq, kórkem minez, týsinik, ruhany terendik. Jana aityp ótkenimizdey, halyqtyng ortaq dýniyesi óner qúndylyqtaryn jasaushy jәne taratushy jeke adamnyng bolmysyndaghy óner fenomeni osyny anghartady. «Adamnyng ómirdegi isi – alghan tәjiriybesining jemisi. – degen Jýsipbek Aymauytov, - jannyng tәrbiyelenetin ýsh týrli sipaty bar: aqyl, sezim, qayrat. Adam jaratylystan aqyldy bolyp, osy ýsh sypaty birdey tәrbiyelengen bolsa, ol kisi әri danyshpan bolady. Ol adam isinde bayypty, tabandy bolyp kóp qate jibermeydi. Eger aqyly shamaly adamnyng ýsh jan sypaty birdey tәrbiyelengen bolsa, ol adam ózine ózi qanaghatshyl, ómirine yrza, ortasha tyghyndy kisi bolady»[3.4 b.].

Árbir tarihy uaqyt úrpaqtan belgili bir dәrejede bilimdi, qabiletti, eldikti, kisilikti, izgilikti talap etip otyrady. Osy jolda óner arqyly nemese óner týrlerin iyelenushi, qalyptastyrushy adamdardyng bolmysyndaghy qasiyetter, qúndylyqtar (bilik, týsinik, qabilet, bilim, sezimtaldyq, estilik jәne t.b.) arqyly әr ghasyrdyng shenberinde memleketke, onyng qoghamyna (mәdeniyetine), elding bolashaghyna, adamzat mәdeniyetine  qajetti dýniyeler qalyptasyp otyrady. Ál-Faraby aitqanday, adamnyng túlghalyq bolmysynyng erekshelikterin negizdeytin qasiyetterding biri óner-bilimge qúshtarlyqtyng negizinde últynyng tól ónerin iygeru, iyelenip saqtap otyru, adamzattyng bilimin baghyndyru, bilimning órkendeuine bar mýmkindiginshe ýles qosu, sonyng negizinde el mәdeniyetining órisin keneytu, tarihtaghy últtyq mәdniyetining damu jolyn jana uaqyt kenistiginde ornyqtyru  prinsiypi jatady. Áriyne búl ýlken jauapkershilikti jýkteydi. Biraq tarihta últymyzdyng jәne ziyalylarymyzdyng búl dengeyge qol jetkizgendigi belgili. Ótken ghasyr basynda qazaqtardyng әni men kýy ýlgilerin halyq arasynan jinaqtap, qaghazgha týsirgen ónertanushy ghalym A. Zataevich jazghanday, qazaqtar ózge halyqtar sekildi adamzattyng ruhany múralaryna intellektualdyq dýniyelerimen óz ýlesin qos alady [4.21 b.] Últynyng iygiligine ainalatyn ruhaniyat jolyndaghy qiyndyqtardan sýrinbey ótken adam túlghalyq dengeyge ie bolady.

Qazaq mәdeniyetindegi ziyalylar dәstýrinde óner-bilimge qúshtarlyq jatyr. Últtyq bolmystyng ruhany úiytqysyna ainalghan batyrlyq, sheshendik, jyraulyq jәne kýishilik óner ýlgileri qazaq mәdeniyetindegi ziyalylar dәstýrining erekshe qúbylysqa ie ónimi bolyp tabylady.

Danalyq iyelerining bilimimen sheshendik óneri arqyly qoghamgha taraytyn bilim ýlgileri bagha jetpes dýniye. Kez kelgen adam órkeniyet zamanynda bilim ala  alady, biraq túlghalyq óner iyesi bolu siyrek kezdesedi. Mәselen «óner aldy qyzyl til» degen úghym bar qazaq ruhaniyatynda. Búl ónerge qúshtarlyq ónegeden, tarihtyng tәjiriybesi men taghylymyn úghynudan, tәrbiyeden bastalady degendi menzeydi.

Danalyq Aristoteli jazghanday, tereng mәnge ie praktikalyq bilimderding jiyntyghy, yaghny tarih órisinde saqtalatyn, mәdeny qúbylysty iyelenetin (iyelengen) aqiqatty bilimderding biyik shoghyry. Danalyq bilimdi әrbir últ tarih órisinde qalyptastyryp, mәdeniyetining ózegine ainaldyruda  týrli tәsilder men ruhany tәjiriybelerdi iyelenip otyrghan. Ál-Faraby ilimindegi óner úghymynyng maghynasy osy shyndyqty negizdeydi.

Qazaq mәdeniyetindegi danalyqty, danalyq bilimin iygeru men qogham boyyna taratudyn, osynyng nәtiyjesinde últtyq biregeylikti, últ bolmysynyng ruhany negizderin saqtaudyn, órisin keneytip otyrudyng tәsili sheshendik óner bolghan. Óner bilimge qúshtarlyq baghytyndaghy tektilik sózge tereng boludan bilingen. Sebebi til qashanda últtyq bolmystyng ózegi.

Til ómir men adamnyng aqyl-oyynyng tәjiriybesinen qúralghan sóz arqyly últtyng qasiyetin, qúndylyqtardy, dýniyetanymdyq bilimderdi, ómir sýrudegi elding túrmys tәjiriybelerin últtyng bolmysynyng boyynda biriktirip otyrady. Sózding qúrylymyndaghy mәnmen kórinetin últtyng ana tilining qyzmeti úrpaq tanymynda últtyq zerde úghymdaryn qalyptastyryp, saqtap otyruynda. Mәselen atameken, tariyh, últtyq mýdde týsinigi, eldik, últtyq biregeylik, estilik, últjandylyq, últtyq sana syndy qasiyetter  últ ruhaniyatynyng boyyndaghy úghymdardy týsinuden shyghady. Aldymenen tól mәdeniyetindegi úghymdardy zerdeley alghan, mengergen adam ghana últ isine qúshtarlyqtyng biyigine jetedi. Últ isine qúshtarlyqtyng biyigindegi qúndylyqtar Ál-Faraby danamyz aitqanday, iygi nәrselerdi tany bilu, qoghamgha izgilik payda әkeletin nәrselerge úmtylu. Elding mýddesine, halyqqa qayyrymdy ister atqarudan bilinetin ziyalylyqtyng búnday belgileri oryn alghan jerde (ortada) qarapayymdylyq, kishipeyildilik, qayrymdylyq pen shynayylyq qatar jýredi.

Adamzat mәdeniyeti men jekelegen últtardyng mәdeniyetinde ziyalylardyng aghartushylyq qyzmetteri memleketining bolashaghyn aiqyndaushy kýshke ainalyp otyrghan. Jogharyda aityp ótkenimizdey túlghalyq dengeydegi ónerge degen úmtylys úrpaqtyng tektiliginen shyghyp otyrghan. Ziyalylyqtyng adam bolmysynyng erekshe ruhany qúbylysyn negizdep otyratyn qasiyet ekendigi bәrimizge belgili. Eger ziyalylyqtyng qúbylysy tarihta búlay oryn almasa últ isine batyrlarymyz, oishyldarymyz bir kisidey júmylmas edi. Ar, úyat, namys, abyroy, týsinik, kemel maqsat syndy dýniyeler adamnyng ishki әlemining erekshe qúbylysqa ie boluynan shyghyp otyrghan.

Óner-bilimge qúshtarlyq qashanda halyqtyng ortaq týsinigine, qoghamnyng ortaq ústanymyna ainaluy tiyis, egerde búl ústanym qalyptasqan jaghdayda әdilettilik, shynayylyq, talantty iriktey baptau prinsiypi qoghamnan (qoghamdyq psihologiyadan) tysqary qalmauy kerek. Búghan qatysty Ál-Faraby bylay degen: «qayyrymdy qala nadan qalagha, ónegesiz qalagha, alys-beris qala men adasqan qalagha qarama-qarsy. Sonday-aq múnday qalagha jeke adamdar-osy qalalardyng ókilderi de qarsy bolmaq»[1. 160 b.]. Óner -bilimge qúshtarlyq negizinde bilinetin tektilik adamdardyng dengeyimen bilinbek. Ýlken maqsat jolyna týse alghan, qoghamyna kýsh beretin nәrselerdi kýni búryn oilaytyn jәne ony baghyndyrugha úmtylatyn adam uaqytty, bilimdi jәne enbektenudi qatar baghalap, qatar paydalana biledi. Osynyng nәtiyjesinde jeke adamnyng psihologiyasy jәne qoghamnyng kózqarasy, talghamy tereng bolmaq. Yaghny óz isine adaldyq, jauapkershilik jýrgen jerde adam óz paydasyn oilap qoghamgha, bolashaghyna payda әkelmeytinin biledi.

Óner de, bilim de halyqqa ortaq dýniye. Búny paydalanu arqyly baylyqqa, dәrejege jetemin deytin týsinik mәdeniyettilikke jatpaydy. Sondyqtanda oishyl iliminde tilegi men maqsaty bas paydasynan asa almaghan adamdardyng ortasy «nadan qala túrghyndary» degen teneumen ólshengen. Ál-Farabiyding aituy boyynsha, «nadan qala degenimiz – eshqashan da baqytty kórip bilmegen, oghan talpynu eshqashan oiyna da kirip shyqpaghan túrghyndar qalasy. Olar múny eshqashan bastan keshirip te kórgen emes, búghan eshqashan sengen de emes» [1. 160 b.]. Baqyt degenimiz últtyq jәne azamattyq biregeylikti negizdeytin úghym, ortaq iydeya. Tarihta osy bir iygilik jolynda ótken ziyalylardyng barlyghy da iygilik turaly ortaq iydeyany qara bastyng qamyna baghyttamaghan. Elding ruhany ómirimen etene aralysyp ósken adam últtyq iydeyanyng shyn mәnide ne nәrse ekendigin tereng biledi. Últtyq tәrbiyedegi óner men bilimge, ziyalylyqqa baghyttaytyn ýgit nasihattyng ózi osy dengeyden shyghady.

Tynyshtyq, túraqtylyq, әdilettilik pen azamattyq biregeylik bar jerde últtyng ómiri, onyng bolashaghy saqtalady. Izdenuge, jana dýniyelerdi baghyndyrugha mýmkindikter tuady. Qay uaqytta da jeke adamnyng týsinigi, kózqarasy, ústanymy elding mýddesimen úshtasyp otyruy kerek. Adamnyng qoghamdyq ómirdegi ruhany qyzmeti men jetistigining tarazysy últtyq sana boluy tiyis.

Nadandyqtyng eki týri bolady. Birinshisi, týsinbey, bilmey isteletin әdetter. Mәselen kýnshildik jәne t.b. Ekinshisi bile túra jasalatyn әdetter. Búl paraqorlyq, jemqorlyq, satqyndyq, eki jýzdilik jәne t.b. Eng qiyny nadandyqtyng osy týri. Búnda adamnyng barlyq mýmkinshshiligi jeke basynyng paydasynan asa almaydy. Jeke basynyng qamyn kýitteude búnday adam dýniyeqonyz әdetten әri ozbaydy. Búnyng búrys әdet ekenin bilse de pendeshilik minez oghan әl bermeydi.

Nadandyq qay kezde de bolghan. Adamzat órkeniyeti ilgerilegenimen qoghamdyq sanany tejep otyratyn keritartpa әdetter qay uaqytta da kezdesip otyrady. Búghan qatysty oishyl óz enbeginde taghy da bylay deydi,  «iygilikti alatyn bolsaq, olar júrttyng oiynsha iygilik retinde sanalatyn aldamshy nәrselerdi ghana, júrttyng oiynsha ómirlik maqsat bolyp kórinetin nәrselerdi ghana biledi, mәselen, densaulyq, baylyq, lәzzat, qúshtarlyqqa salynu bostandyghy, qúrmet pen danq osynday nәrseler. Osy iygilikterding әrqaysysy nadan qalanyng barlyq túrghyndarynyng pikirinshe baqyt bolyp tabylady» [1. 160 b.].

Tektilik adamdy elmen, qoghamymen biriktirip otyratyn qasiyet. El mýddesi jolynda adamnyng ruhany dengeyi arqyly kórinip otyratyn tektilik qasiyette imandylyq, shynayy últjandylyq, qanaghatshyldyq bar. Adamnyng óner-bilim, yaghny qogham iygiligi jolyndaghy tektiligi neden bilinedi?  Birinshiden búnday dәrejedegi adam óner men bilimdi halyq iygiligine ortaq dýnie dep tanidy. Ekinshiden, boyynda bar qabiletti halyqtyng iygiligine baghyttaydy. Ýshinshiden, ruhany jolda jetken jetistigin últynyng jetistigi dep sanaydy. Tórtinshiden óner men bilim jolynda ataq, danq dәrejesine úmtylmaydy. Kerisinshe ózin últ, tarih aldynda qaryzdar sanaydy. Besinshiden, ruhany ómirde, óner men bilim jolynda boyyndaghy qasiyetter men qol jetkizgen qúndylyqtardyng elding mýddesimen úshtassa ghana iygilikke ainalatyndyghyn biledi. Altynshy, tәkәpparlyqty ersi sanaydy jәne halyqtyng әrbir ruhany dýniyesine tegistey qúrmetpen qaraydy.

Adamnyng qam qareketi  býginimen shektelmey bolashaqpen jalghasqanda ghana óner mәdeny dýniyege, adamnyng bilimi ilimge ainalatyndyghyn ziyaly adamdar qashanda tereng bilgen. Naghyz ziyaly adamnyng qanaghat etetini de osy. Olar ýshin aitylghan sóz, atqarylatyn is elding iygiligine jarauy tiyis. Kezinde búny alash ziyalylary da aityp ketken.

Rahatsyz ótse de ómir-jasym,

         Búl jónimnen qúdayym aiyrmasyn.

         Úzaq jolgha niyet qyp bir shyqqan son,

         Jarym joldan qaytpaspyn, qaryndasym!

         Su da bolar ol jolda, tau da bolar,

         Jaudyng oghy – jayghan tor, au da bolar.

         Mynau payda, mynasy ziyan demek,

         Ol erlikting isi emes, sauda bolar?! [5.197 b.] - degen alash ziyalysy Ahmet Baytúrsynov.

Sonymen Ál-Faraby danamyz somdap ketken on eki qasiyet týrleri qoghamnyng bolashaghyn tarihtyng taghylymy dengeyinde zerdeley bilgen úrpaqqa baghyt silteytin dýniye. Barlyq nәrse, qoghamgha, adamgha qatysty mәseleler onyng qasiyetine kelip tireledi.Qogham men adam túlghasyndaghy qasiyet onyng tanymynyn, oy órisining belgileri  bolyp sanalady. Osy sebepten óner-bilimge qúshtarlyq adamnyng úmtylysy ghana emes, kórkem minezin, oy órisin, qasiyetterin, biligin, týsinigin, talghamyn, azamattyq ústanymyn kórsetip otyrady.

Últtyq mýddege qyzmet etu isinde tarihty biluge, óner men bilimdi iyelenuge qúshtarlyq ziyalylyqtyng birinshi sharty. Sonau kóne zamannan bastap mәdeniyet órisindegi halyq ókilderining qajyrly izdenisteri ruhaniyat jolyndaghy túlghalyq dәstýr tәjiriybelerin saqtap otyrmaq.

Ádebiyet:

1. ÁBU NASYR ÁL-FARABI. «QAYYRYMDY QALA» - Almaty, RS: Halyqaralyq Abay kluby, 2015. – 284 b.
2. Shoqay M. Tandamaly. Almaty: Qaynar, T. 1. - 1998. -512 b.
3. Aymauytov J. Últty sýy // Aqiqat. – 2013. - №6. 4-5 bb.
4. Zataevich A.V. 500 pesen y kuev kazahskogo naroda7 Almaty:Dayk-Press6 2002.-378 s.
5. Baytúrsynov A. Ádebiyet tanytqysh. Zertteu men ólender. Almaty: Atamúra, 2003.-208 b.

Sәrsembin Ýmbetqan Quandyqúly, filosofiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz