ءال – ءفارابيدىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» ەڭبەگىندە تەكتىلىككە قاتىستى زەردەلەنگەن ون ەكى قاسيەتتىڭ ءبىرى ونەر-بىلىمگە قۇشتارلىق. تاريحىمىزعا، ادامزات تاريحىنا قارايتىن بولساق،  مەملەكەتتىڭ، ونىڭ مۇددەسىنىڭ دامۋى حالىقتىڭ ونەر-بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىنان باستاۋ الىپ وتىرعان. كونە زاماننان كەلە جاتقان ادامزات مادەنيەتىندەگى بۇل ءۇردىس حالىقتىڭ، جەكەلەگەن تاريحي تۇلعالاردىڭ رۋحاني قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ءال – ءفارابيدىڭ سوزىمەن ايتساق، زيالى ادام، ونەر بىلىمگە قۇشتار بولۋى، وقىپ ۇيرەنۋدەن شارشاپ شالدىقپاي، وسىعان جۇمسالاتىن  ەڭبەكتەن قينالىپ ازاپتانباي، بۇعان وڭاي جەتەتىن بولۋى شارت[1.156 ب.].

ويشىل بابامىزدىڭ زەردەلەپ وتىرعان ونەرى مەن ءبىلىمى قانداي دۇنيە؟ ءبىزدىڭ بۇگىنگى ادامزات الەمىنەن بايقايتىنىمىز وركەنيەت ساتىسى بيىكتەگەن سايىن  ونەر مەن ءبىلىم ۇعىمىنىڭ ءورىسى مەن شەڭبەرى تارىلۋ  (وزگەرۋ) ۇستىندە. بۇرىنعى زاماندا ونەر-ءبىلىم دەپ ادامنىڭ قابىلەتىمەن ۇشتاسقان نارسەنى ايتقان. ادامنىڭ ونەر مەن بىلىمگە قۇشتارلىعى، وسى جولداعى ىزدەنىسى مەن قاجىرلى ەڭبەگى دانالىقپەن ۇشتاستىرىلىپ وتىرسا، ونىڭ بولمىسىنىڭ مادەنيەتپەن اجىراماس قىرلارى دا ايقىندالا تۇسپەك. سونىڭ ءبىرى (ادام بولمىسىنىڭ ءتول مادەنيەتىمەن اجىراماسى قىرلارىنىڭ نەگىزى) تەكتىلىك.

ءوز ۇلتىنىڭ مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ، نىعايتۋدا، ەل مۇددەسىنىڭ بولاشاعىن جاساۋدا اعا ۇرپاق بۋىننىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ قاشان دا تاريحتان وزىنە لايىقتى ورىندى يەلەنىپ وتىراتىندىعى اقيقات. مۇستافا شوقاي جازىپ كەتكەندەي، «وقىعان، تاربيە كورگەن ادامنىڭ ءبارىن زيالى دەپ اتاپ، ونى سول ادام ءوزى ءتان بولعان ۇلتتىڭ «ۇلتتىق زيالىسى» قاتارىنا قوسا بەرۋگە بولادى دەپ ويلاساق، ءسوزسىز قاتەلەسەمىز. بىزدىڭشە، بەلگىلى ءبىر مۇرات -ماقساتتاردىڭ سوڭىندا جۇرگەن جانە سول بەلگىلى مۇرات –ماقساتتارى توڭىرەگىندە جينالعان وقىمىستىلاردى عانا زيالى دەپ ايتۋعا بولادى. ۇلتتىق زيالىلار قاتارىنا تەك ءوز حالقىنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىنا قالتىقسىز قىزمەت ەتە الاتىن ادامدار عانا كىرە الادى» [2.175 ب]. شىنىمەندە تاريحىمىزداعى، كەز كەلگەن ۇلتتىڭ تاريحىنداعى  ەل، حالىق، ۇرپاق يگىلىگى جولىندا ىزدەنگەن، سوعان دۇرىس قىزمەت ەتە بىلگەن، ءبىلىمى تەرەڭ تاجىريبەلەرىن قالىپتاستىرىپ كەيىنگى ۇرپاققا ۇسىنىپ وتىرعان، حالىقتىڭ سەنىمىنەن شىققان زيالى ادامداردىڭ بويىندا تاربيە، ءبىلىم، ءدىني ساۋاتتىلىق جانە كىسىلىك جاتىر. بۇنىڭ تۇتاس بەينەسىن زيالىلىق دەيمىز.

تۇلعالىق دەڭگەيدەگى ونەر-بىلىمگە قۇشتارلىق، ىزدەنىس كەمەڭگەرلىكپەن كورىنەدى. كەمەڭگەر ادام اقىل-ويدىڭ بيىگىن ەڭسەرگەن ادام. بۇنداي دەڭگەيگە يە ادام ءوزىنىڭ باس پايداسى ءۇشىن ىزدەنبەيدى. ەل بولاشاعى ءۇشىن ىزدەنەدى. ناعىز زيالى ادامداردىڭ ىزدەنىسىنىڭ ارعى جاعىندا كىسىلىككە يتەرمەلەيتىن رۋحاني كۇش، ياعني رۋح جاتادى. ادامنىڭ تۇلعالىققا جەتەلەيتىن بۇنداي رۋحتىڭ بەينەسى نەدەن بىلىنەدى؟

ۋاقىتتىڭ قيىنشىلىعىنا قاراماستان ادامزاتقا ورتاق يگىلىكتەردى تانىپ ءبىلۋ، قوعامىنا پايدا اكەلەتىن دارەجەگە يە نارسەلەرگە قول جەتكىزۋدى جانە حالىقتىڭ بەرگەن تاربيەسىن، قابىلەتىن، ءبىلىمىن يگەرۋدە مادەني دۇنيەلەردى جاساعان، جاڭا نارسەلەرگە حالقىنىڭ قولىن جەتكىزگەن ادام شىن مانىندەگى ونەر يەسى بولىپ تابىلادى. رۋحاني ومىردە بيىك مارتەبەگە يە قۇندىلىقتارعا ادامنىڭ قولىن جەتكىزەتىن قابىلەت، تاربيە جانە ءبىلىم.

جەكە ادامنىڭ ونەر دۇنيەسىن جاساۋدا، ۇلتتىق ونەر تۇرلەرىن جەتىلدىرىپ وتىرۋدا، ۇلت مادەنيەتىنىڭ، سول ارقىلى ادامزات مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋىندا كوزگە ءتۇسىپ وتىراتىن نارسە ينتەللەكت. ادامنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ ەرەكشە قۇبىلىسى سانالاتىن ينتەللەكت دەگەنىمىز اريستوتەل، ءال – ءفارابيدىڭ سوزىمەن ايتساق تۋا بىتە داريتىن قابىلەت، تاربيە ارقىلى جۇرە بارا داريتىن ءبىلىم. قازاق جاستىڭ بويىنداعى قابىلەتتى تاربيەلەۋدە ونىڭ جان الەمىندەگى قاسيەتكە ەرەكشە ءمان بەرگەن.

ونەر ۇعىمى ادامزات دۇنيەتانىمىنىڭ  باستاپقى قالىپتاسۋ كەزەڭىنىڭ وزىندە  جالپىعا ورتاق قۇندىلىققا اينالىپ وتىرعان. كونە ءداۋىر ويشىلى سوكرات «ءومىر سۇرە ءبىلۋدىڭ ءوزى ونەر» دەگەن.  ويشىلدىڭ بۇل تۇجىرىمىنا قاراپ ونەردىڭ دە، ءبىلىمنىڭ دە ينتەللەكتۋالدىق دۇنيە ەكەندىگىن تۇسىنەمىز. دەمەك، ونەر بۇل جوعارى دەڭگەيدەگى تانىم ءونىمى، دۇرىس ءومىر سۇرۋدەگى ۇستانىم، رۋحاني ومىردەگى ادامنىڭ رۋحاني قىزمەتىنىڭ جالپىعا ورتاق ءمانىن نەگىزدەيتىن كىسىلىك قاسيەتتەردىڭ ءبىر ۇلگىسى، تۇلعالىق نەمەسە كىسىلىك دەڭگەيدەگى ويلاۋ، اقىلدىلىق، كوركەم مىنەز، تۇسىنىك، رۋحاني تەرەڭدىك. جاڭا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، حالىقتىڭ ورتاق دۇنيەسى ونەر قۇندىلىقتارىن جاساۋشى جانە تاراتۋشى جەكە ادامنىڭ بولمىسىنداعى ونەر فەنومەنى وسىنى اڭعارتادى. «ادامنىڭ ومىردەگى ءىسى – العان تاجىريبەسىنىڭ جەمىسى. – دەگەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، - جاننىڭ تاربيەلەنەتىن ءۇش ءتۇرلى سيپاتى بار: اقىل، سەزىم، قايرات. ادام جاراتىلىستان اقىلدى بولىپ، وسى ءۇش سىپاتى بىردەي تاربيەلەنگەن بولسا، ول كىسى ءارى دانىشپان بولادى. ول ادام ىسىندە بايىپتى، تاباندى بولىپ كوپ قاتە جىبەرمەيدى. ەگەر اقىلى شامالى ادامنىڭ ءۇش جان سىپاتى بىردەي تاربيەلەنگەن بولسا، ول ادام وزىنە ءوزى قاناعاتشىل، ومىرىنە ىرزا، ورتاشا تىعىندى كىسى بولادى»[3.4 ب.].

ءاربىر تاريحي ۋاقىت ۇرپاقتان بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءبىلىمدى، قابىلەتتى، ەلدىكتى، كىسىلىكتى، ىزگىلىكتى تالاپ ەتىپ وتىرادى. وسى جولدا ونەر ارقىلى نەمەسە ونەر تۇرلەرىن يەلەنۋشى، قالىپتاستىرۋشى ادامداردىڭ بولمىسىنداعى قاسيەتتەر، قۇندىلىقتار (بىلىك، تۇسىنىك، قابىلەت، ءبىلىم، سەزىمتالدىق، ەستىلىك جانە ت.ب.) ارقىلى ءار عاسىردىڭ شەڭبەرىندە مەملەكەتكە، ونىڭ قوعامىنا (مادەنيەتىنە), ەلدىڭ بولاشاعىنا، ادامزات مادەنيەتىنە  قاجەتتى دۇنيەلەر قالىپتاسىپ وتىرادى. ءال-فارابي ايتقانداي، ادامنىڭ تۇلعالىق بولمىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن نەگىزدەيتىن قاسيەتتەردىڭ ءبىرى ونەر-بىلىمگە قۇشتارلىقتىڭ نەگىزىندە ۇلتىنىڭ ءتول ونەرىن يگەرۋ، يەلەنىپ ساقتاپ وتىرۋ، ادامزاتتىڭ ءبىلىمىن باعىندىرۋ، ءبىلىمنىڭ وركەندەۋىنە بار مۇمكىندىگىنشە ۇلەس قوسۋ، سونىڭ نەگىزىندە ەل مادەنيەتىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋ، تاريحتاعى ۇلتتىق مادنيەتىنىڭ دامۋ جولىن جاڭا ۋاقىت كەڭىستىگىندە ورنىقتىرۋ  ءپرينتسيپى جاتادى. ارينە بۇل ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەيدى. بىراق تاريحتا ۇلتىمىزدىڭ جانە زيالىلارىمىزدىڭ بۇل دەڭگەيگە قول جەتكىزگەندىگى بەلگىلى. وتكەن عاسىر باسىندا قازاقتاردىڭ ءانى مەن كۇي ۇلگىلەرىن حالىق اراسىنان جيناقتاپ، قاعازعا تۇسىرگەن ونەرتانۋشى عالىم ا. زاتاەۆيچ جازعانداي، قازاقتار وزگە حالىقتار سەكىلدى ادامزاتتىڭ رۋحاني مۇرالارىنا ينتەللەكتۋالدىق دۇنيەلەرىمەن ءوز ۇلەسىن قوس الادى [4.21 ب.] ۇلتىنىڭ يگىلىگىنە اينالاتىن رۋحانيات جولىنداعى قيىندىقتاردان سۇرىنبەي وتكەن ادام تۇلعالىق دەڭگەيگە يە بولادى.

قازاق مادەنيەتىندەگى زيالىلار داستۇرىندە ونەر-بىلىمگە قۇشتارلىق جاتىر. ۇلتتىق بولمىستىڭ رۋحاني ۇيىتقىسىنا اينالعان باتىرلىق، شەشەندىك، جىراۋلىق جانە كۇيشىلىك ونەر ۇلگىلەرى قازاق مادەنيەتىندەگى زيالىلار ءداستۇرىنىڭ ەرەكشە قۇبىلىسقا يە ءونىمى بولىپ تابىلادى.

دانالىق يەلەرىنىڭ بىلىمىمەن شەشەندىك ونەرى ارقىلى قوعامعا تارايتىن ءبىلىم ۇلگىلەرى باعا جەتپەس دۇنيە. كەز كەلگەن ادام وركەنيەت زامانىندا ءبىلىم الا  الادى، بىراق تۇلعالىق ونەر يەسى بولۋ سيرەك كەزدەسەدى. ماسەلەن «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەگەن ۇعىم بار قازاق رۋحانياتىندا. بۇل ونەرگە قۇشتارلىق ونەگەدەن، تاريحتىڭ تاجىريبەسى مەن تاعىلىمىن ۇعىنۋدان، تاربيەدەن باستالادى دەگەندى مەڭزەيدى.

دانالىق اريستوتەل جازعانداي، تەرەڭ مانگە يە پراكتيكالىق بىلىمدەردىڭ جيىنتىعى، ياعني تاريح ورىسىندە ساقتالاتىن، مادەني قۇبىلىستى يەلەنەتىن (يەلەنگەن) اقيقاتتى بىلىمدەردىڭ بيىك شوعىرى. دانالىق ءبىلىمدى ءاربىر ۇلت تاريح ورىسىندە قالىپتاستىرىپ، مادەنيەتىنىڭ وزەگىنە اينالدىرۋدا  ءتۇرلى تاسىلدەر مەن رۋحاني تاجىريبەلەردى يەلەنىپ وتىرعان. ءال-فارابي ىلىمىندەگى ونەر ۇعىمىنىڭ ماعىناسى وسى شىندىقتى نەگىزدەيدى.

قازاق مادەنيەتىندەگى دانالىقتى، دانالىق ءبىلىمىن يگەرۋ مەن قوعام بويىنا تاراتۋدىڭ، وسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى، ۇلت بولمىسىنىڭ رۋحاني نەگىزدەرىن ساقتاۋدىڭ، ءورىسىن كەڭەيتىپ وتىرۋدىڭ ءتاسىلى شەشەندىك ونەر بولعان. ونەر بىلىمگە قۇشتارلىق باعىتىنداعى تەكتىلىك سوزگە تەرەڭ بولۋدان بىلىنگەن. سەبەبى ءتىل قاشاندا ۇلتتىق بولمىستىڭ وزەگى.

ءتىل ءومىر مەن ادامنىڭ اقىل-ويىنىڭ تاجىريبەسىنەن قۇرالعان ءسوز ارقىلى ۇلتتىڭ قاسيەتىن، قۇندىلىقتاردى، دۇنيەتانىمدىق بىلىمدەردى، ءومىر سۇرۋدەگى ەلدىڭ تۇرمىس تاجىريبەلەرىن ۇلتتىڭ بولمىسىنىڭ بويىندا بىرىكتىرىپ وتىرادى. ءسوزدىڭ قۇرىلىمىنداعى مانمەن كورىنەتىن ۇلتتىڭ انا ءتىلىنىڭ قىزمەتى ۇرپاق تانىمىندا ۇلتتىق زەردە ۇعىمدارىن قالىپتاستىرىپ، ساقتاپ وتىرۋىندا. ماسەلەن اتامەكەن، تاريح، ۇلتتىق مۇددە تۇسىنىگى، ەلدىك، ۇلتتىق بىرەگەيلىك، ەستىلىك، ۇلتجاندىلىق، ۇلتتىق سانا سىندى قاسيەتتەر  ۇلت رۋحانياتىنىڭ بويىنداعى ۇعىمداردى تۇسىنۋدەن شىعادى. الدىمەنەن ءتول مادەنيەتىندەگى ۇعىمداردى زەردەلەي العان، مەڭگەرگەن ادام عانا ۇلت ىسىنە قۇشتارلىقتىڭ بيىگىنە جەتەدى. ۇلت ىسىنە قۇشتارلىقتىڭ بيىگىندەگى قۇندىلىقتار ءال-فارابي دانامىز ايتقانداي، يگى نارسەلەردى تاني ءبىلۋ، قوعامعا ىزگىلىك پايدا اكەلەتىن نارسەلەرگە ۇمتىلۋ. ەلدىڭ مۇددەسىنە، حالىققا قايىرىمدى ىستەر اتقارۋدان بىلىنەتىن زيالىلىقتىڭ بۇنداي بەلگىلەرى ورىن العان جەردە (ورتادا) قاراپايىمدىلىق، كىشىپەيىلدىلىك، قايرىمدىلىق پەن شىنايىلىق قاتار جۇرەدى.

ادامزات مادەنيەتى مەن جەكەلەگەن ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىندە زيالىلاردىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتتەرى مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىن ايقىنداۋشى كۇشكە اينالىپ وتىرعان. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي تۇلعالىق دەڭگەيدەگى ونەرگە دەگەن ۇمتىلىس ۇرپاقتىڭ تەكتىلىگىنەن شىعىپ وتىرعان. زيالىلىقتىڭ ادام بولمىسىنىڭ ەرەكشە رۋحاني قۇبىلىسىن نەگىزدەپ وتىراتىن قاسيەت ەكەندىگى بارىمىزگە بەلگىلى. ەگەر زيالىلىقتىڭ قۇبىلىسى تاريحتا بۇلاي ورىن الماسا ۇلت ىسىنە باتىرلارىمىز، ويشىلدارىمىز ءبىر كىسىدەي جۇمىلماس ەدى. ار، ۇيات، نامىس، ابىروي، تۇسىنىك، كەمەل ماقسات سىندى دۇنيەلەر ادامنىڭ ىشكى الەمىنىڭ ەرەكشە قۇبىلىسقا يە بولۋىنان شىعىپ وتىرعان.

ونەر-بىلىمگە قۇشتارلىق قاشاندا حالىقتىڭ ورتاق تۇسىنىگىنە، قوعامنىڭ ورتاق ۇستانىمىنا اينالۋى ءتيىس، ەگەردە بۇل ۇستانىم قالىپتاسقان جاعدايدا ادىلەتتىلىك، شىنايىلىق، تالانتتى ىرىكتەي باپتاۋ ءپرينتسيپى قوعامنان (قوعامدىق پسيحولوگيادان) تىسقارى قالماۋى كەرەك. بۇعان قاتىستى ءال-فارابي بىلاي دەگەن: «قايىرىمدى قالا نادان قالاعا، ونەگەسىز قالاعا، الىس-بەرىس قالا مەن اداسقان قالاعا قاراما-قارسى. سونداي-اق مۇنداي قالاعا جەكە ادامدار-وسى قالالاردىڭ وكىلدەرى دە قارسى بولماق»[1. 160 ب.]. ونەر -بىلىمگە قۇشتارلىق نەگىزىندە بىلىنەتىن تەكتىلىك ادامداردىڭ دەڭگەيىمەن بىلىنبەك. ۇلكەن ماقسات جولىنا تۇسە العان، قوعامىنا كۇش بەرەتىن نارسەلەردى كۇنى بۇرىن ويلايتىن جانە ونى باعىندىرۋعا ۇمتىلاتىن ادام ۋاقىتتى، ءبىلىمدى جانە ەڭبەكتەنۋدى قاتار باعالاپ، قاتار پايدالانا بىلەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە جەكە ادامنىڭ پسيحولوگياسى جانە قوعامنىڭ كوزقاراسى، تالعامى تەرەڭ بولماق. ياعني ءوز ىسىنە ادالدىق، جاۋاپكەرشىلىك جۇرگەن جەردە ادام ءوز پايداسىن ويلاپ قوعامعا، بولاشاعىنا پايدا اكەلمەيتىنىن بىلەدى.

ونەر دە، ءبىلىم دە حالىققا ورتاق دۇنيە. بۇنى پايدالانۋ ارقىلى بايلىققا، دارەجەگە جەتەمىن دەيتىن تۇسىنىك مادەنيەتتىلىككە جاتپايدى. سوندىقتاندا ويشىل ىلىمىندە تىلەگى مەن ماقساتى باس پايداسىنان اسا الماعان ادامداردىڭ ورتاسى «نادان قالا تۇرعىندارى» دەگەن تەڭەۋمەن ولشەنگەن. ءال-ءفارابيدىڭ ايتۋى بويىنشا، «نادان قالا دەگەنىمىز – ەشقاشان دا باقىتتى كورىپ بىلمەگەن، وعان تالپىنۋ ەشقاشان ويىنا دا كىرىپ شىقپاعان تۇرعىندار قالاسى. ولار مۇنى ەشقاشان باستان كەشىرىپ تە كورگەن ەمەس، بۇعان ەشقاشان سەنگەن دە ەمەس» [1. 160 ب.]. باقىت دەگەنىمىز ۇلتتىق جانە ازاماتتىق بىرەگەيلىكتى نەگىزدەيتىن ۇعىم، ورتاق يدەيا. تاريحتا وسى ءبىر يگىلىك جولىندا وتكەن زيالىلاردىڭ بارلىعى دا يگىلىك تۋرالى ورتاق يدەيانى قارا باستىڭ قامىنا باعىتتاماعان. ەلدىڭ رۋحاني ومىرىمەن ەتەنە ارالىسىپ وسكەن ادام ۇلتتىق يدەيانىڭ شىن مانىدە نە نارسە ەكەندىگىن تەرەڭ بىلەدى. ۇلتتىق تاربيەدەگى ونەر مەن بىلىمگە، زيالىلىققا باعىتتايتىن ۇگىت ناسيحاتتىڭ ءوزى وسى دەڭگەيدەن شىعادى.

تىنىشتىق، تۇراقتىلىق، ادىلەتتىلىك پەن ازاماتتىق بىرەگەيلىك بار جەردە ۇلتتىڭ ءومىرى، ونىڭ بولاشاعى ساقتالادى. ىزدەنۋگە، جاڭا دۇنيەلەردى باعىندىرۋعا مۇمكىندىكتەر تۋادى. قاي ۋاقىتتا دا جەكە ادامنىڭ تۇسىنىگى، كوزقاراسى، ۇستانىمى ەلدىڭ مۇددەسىمەن ۇشتاسىپ وتىرۋى كەرەك. ادامنىڭ قوعامدىق ومىردەگى رۋحاني قىزمەتى مەن جەتىستىگىنىڭ تارازىسى ۇلتتىق سانا بولۋى ءتيىس.

ناداندىقتىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. ءبىرىنشىسى، تۇسىنبەي، بىلمەي ىستەلەتىن ادەتتەر. ماسەلەن كۇنشىلدىك جانە ت.ب. ەكىنشىسى بىلە تۇرا جاسالاتىن ادەتتەر. بۇل پاراقورلىق، جەمقورلىق، ساتقىندىق، ەكى جۇزدىلىك جانە ت.ب. ەڭ قيىنى ناداندىقتىڭ وسى ءتۇرى. بۇندا ادامنىڭ بارلىق مۇمكىنششىلىگى جەكە باسىنىڭ پايداسىنان اسا المايدى. جەكە باسىنىڭ قامىن كۇيتتەۋدە بۇنداي ادام دۇنيەقوڭىز ادەتتەن ءارى وزبايدى. بۇنىڭ بۇرىس ادەت ەكەنىن بىلسە دە پەندەشىلىك مىنەز وعان ءال بەرمەيدى.

ناداندىق قاي كەزدە دە بولعان. ادامزات وركەنيەتى ىلگەرىلەگەنىمەن قوعامدىق سانانى تەجەپ وتىراتىن كەرىتارتپا ادەتتەر قاي ۋاقىتتا دا كەزدەسىپ وتىرادى. بۇعان قاتىستى ويشىل ءوز ەڭبەگىندە تاعى دا بىلاي دەيدى،  «يگىلىكتى الاتىن بولساق، ولار جۇرتتىڭ ويىنشا يگىلىك رەتىندە سانالاتىن الدامشى نارسەلەردى عانا، جۇرتتىڭ ويىنشا ومىرلىك ماقسات بولىپ كورىنەتىن نارسەلەردى عانا بىلەدى، ماسەلەن، دەنساۋلىق، بايلىق، ءلاززات، قۇشتارلىققا سالىنۋ بوستاندىعى، قۇرمەت پەن داڭق وسىنداي نارسەلەر. وسى يگىلىكتەردىڭ ارقايسىسى نادان قالانىڭ بارلىق تۇرعىندارىنىڭ پىكىرىنشە باقىت بولىپ تابىلادى» [1. 160 ب.].

تەكتىلىك ادامدى ەلمەن، قوعامىمەن بىرىكتىرىپ وتىراتىن قاسيەت. ەل مۇددەسى جولىندا ادامنىڭ رۋحاني دەڭگەيى ارقىلى كورىنىپ وتىراتىن تەكتىلىك قاسيەتتە يماندىلىق، شىنايى ۇلتجاندىلىق، قاناعاتشىلدىق بار. ادامنىڭ ونەر-ءبىلىم، ياعني قوعام يگىلىگى جولىنداعى تەكتىلىگى نەدەن بىلىنەدى؟  بىرىنشىدەن بۇنداي دارەجەدەگى ادام ونەر مەن ءبىلىمدى حالىق يگىلىگىنە ورتاق دۇنيە دەپ تانيدى. ەكىنشىدەن، بويىندا بار قابىلەتتى حالىقتىڭ يگىلىگىنە باعىتتايدى. ۇشىنشىدەن، رۋحاني جولدا جەتكەن جەتىستىگىن ۇلتىنىڭ جەتىستىگى دەپ سانايدى. تورتىنشىدەن ونەر مەن ءبىلىم جولىندا اتاق، داڭق دارەجەسىنە ۇمتىلمايدى. كەرىسىنشە ءوزىن ۇلت، تاريح الدىندا قارىزدار سانايدى. بەسىنشىدەن، رۋحاني ومىردە، ونەر مەن ءبىلىم جولىندا بويىنداعى قاسيەتتەر مەن قول جەتكىزگەن قۇندىلىقتاردىڭ ەلدىڭ مۇددەسىمەن ۇشتاسسا عانا يگىلىككە اينالاتىندىعىن بىلەدى. التىنشى، تاكاپپارلىقتى ەرسى سانايدى جانە حالىقتىڭ ءاربىر رۋحاني دۇنيەسىنە تەگىستەي قۇرمەتپەن قارايدى.

ادامنىڭ قام قارەكەتى  بۇگىنىمەن شەكتەلمەي بولاشاقپەن جالعاسقاندا عانا ونەر مادەني دۇنيەگە، ادامنىڭ ءبىلىمى ىلىمگە اينالاتىندىعىن زيالى ادامدار قاشاندا تەرەڭ بىلگەن. ناعىز زيالى ادامنىڭ قاناعات ەتەتىنى دە وسى. ولار ءۇشىن ايتىلعان ءسوز، اتقارىلاتىن ءىس ەلدىڭ يگىلىگىنە جاراۋى ءتيىس. كەزىندە بۇنى الاش زيالىلارى دا ايتىپ كەتكەن.

راحاتسىز وتسە دە ءومىر-جاسىم،

         بۇل جونىمنەن قۇدايىم ايىرماسىن.

         ۇزاق جولعا نيەت قىپ ءبىر شىققان سوڭ،

         جارىم جولدان قايتپاسپىن، قارىنداسىم!

         سۋ دا بولار ول جولدا، تاۋ دا بولار،

         جاۋدىڭ وعى – جايعان تور، اۋ دا بولار.

         مىناۋ پايدا، مىناسى زيان دەمەك،

         ول ەرلىكتىڭ ءىسى ەمەس، ساۋدا بولار؟! [5.197 ب.] - دەگەن الاش زيالىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ.

سونىمەن ءال-فارابي دانامىز سومداپ كەتكەن ون ەكى قاسيەت تۇرلەرى قوعامنىڭ بولاشاعىن تاريحتىڭ تاعىلىمى دەڭگەيىندە زەردەلەي بىلگەن ۇرپاققا باعىت سىلتەيتىن دۇنيە. بارلىق نارسە، قوعامعا، ادامعا قاتىستى ماسەلەلەر ونىڭ قاسيەتىنە كەلىپ تىرەلەدى.قوعام مەن ادام تۇلعاسىنداعى قاسيەت ونىڭ تانىمىنىڭ، وي ءورىسىنىڭ بەلگىلەرى  بولىپ سانالادى. وسى سەبەپتەن ونەر-بىلىمگە قۇشتارلىق ادامنىڭ ۇمتىلىسى عانا ەمەس، كوركەم مىنەزىن، وي ءورىسىن، قاسيەتتەرىن، بىلىگىن، تۇسىنىگىن، تالعامىن، ازاماتتىق ۇستانىمىن كورسەتىپ وتىرادى.

ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋ ىسىندە تاريحتى بىلۋگە، ونەر مەن ءبىلىمدى يەلەنۋگە قۇشتارلىق زيالىلىقتىڭ ءبىرىنشى شارتى. سوناۋ كونە زاماننان باستاپ مادەنيەت ورىسىندەگى حالىق وكىلدەرىنىڭ قاجىرلى ىزدەنىستەرى رۋحانيات جولىنداعى تۇلعالىق ءداستۇر تاجىريبەلەرىن ساقتاپ وتىرماق.

ادەبيەت:

1. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي. «قايىرىمدى قالا» - الماتى، RS: حالىقارالىق اباي كلۋبى، 2015. – 284 ب.
2. شوقاي م. تاڭدامالى. الماتى: قاينار، ت. 1. - 1998. -512 ب.
3. ايماۋىتوۆ ج. ۇلتتى ءسۇيۋ // اقيقات. – 2013. - №6. 4-5 بب.
4. زاتاەۆيچ ا.ۆ. 500 پەسەن ي كيۋەۆ كازاحسكوگو نارودا7 الماتى:دايك-پرەسس6 2002.-378 س.
5. بايتۇرسىنوۆ ا. ادەبيەت تانىتقىش. زەرتتەۋ مەن ولەڭدەر. الماتى: اتامۇرا، 2003.-208 ب.

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz