Tәuelsizdik merekesi – meyramdardyng meyramy, eng úly mereke. Osy merekening úlylyghyn aiqyn týsinu ýshin bir sәt ótkenimizge sholu jasap qoi abzal. Tauariyhqa qarasaq – bir zamanda әlemdi auzyna qaratqan kóshpendiler imperiyasynyng Úly Dala tósindegi bir synyghy janasha úiysyp, óz etnostyq atauymen memleket qúrghan da, tórt ghasyrgha sozylghan derbestiginen song eldiginen airylghan, sóitip ghasyrgha juyq otarlyq ezgide qinalghan.

Odan otarlaushylargha qarsy kóterilgen, nәtiyjesiz qily búlqynystardan keyin, jana órkeniyetke say, últ azattyghyn kózdegen qozghalysty óristetip, orys imperiyasyndaghy tәuelsizdik ansaghan halyqtarmen birge  monarh qamytynan qútylghan da,  «Alash-Orda» Halyq Kenesin qúryp, eldigin uaqyt talabyna say janghyrtqan.

Biraq taptyq jalau jelbiretken dýley kýshting elitkish-mәjbýrlegish әreketi basym týsip, odan airylyp qalghan, sodan son, qara halyqqa jaqyn kóringen, últtyq qúrylymdardyng barshasynyng týbine jetken sol dýley kýshting qyzyl tuy astynda qazaq ta avtonomiya alyp, erkin el boldyq dep masattanghan; Eldikting birqatar belgisin qazaq shynymen de qyzyl tudy jelbirete jýrip  janghyrtqan: el basqaru qúrylymyn týzgen, jappay sauattanugha bet búrghan, patshalyq imperiya bólshektegen jer-suy men halqyn bir shanyraq astyna jinaghan.

Biraq Últtyq Apatty – kenestik biylik jasandy da súrapyl asharshylyghymen ýsh dýrkin esengiretip, halyq retinde joyylyp ketuge taqaltqan alapat asharshylyqtardy – bastan keshken; Zúlmattan qúr sýlderi qalghan halqymyz tap sol kenestik biylikting jetekshiligimen qayta týlep, ruhany janghyra alghan, nәtiyjesinde: memlekettik qylmysyn sayasatpen әrlep jasyrugha sheber  bolishevizmning qolymen auyr nәubetke úshyrasa da, ense týsirmey kórsete alghan ómirge qúshtarlyghy layyqty baghasyn alghan, avtonomiyalyq respublikasyna kenestik biylik kósemi «tәuelsiz sosialistik memleket» tәjin kiygizgen de, odaq qúrushy respublikalar qataryna qosqan.

Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng qan qasabyna qazaq jalpy sanynyng tórtten birin sol kezgi ortaq otandy qorghau maqsatynda jibergen, onyng tórtten ýshin qúraytyn bozdaqtar maydan dalalarynda qalghan; Kenestik biylik respublika aumaghyn 30-shy jyldardan qaptatqan konsentrasiyalyq lagerilerge, ózge ónirlerden zorlap kóshirilgen halyqtardyng jana mekenine ainaldyrghan, odan, 50-shi jyldary tәtti úrandarmen qazaq jer-suyn janasha otarlau nauqanyn ýdemelete jýrgizgen, sonday bolisheviktik әreketter saldarynan qazaq óz jerinde últtyq azshylyq dengeyine deyin  qúldyrap ketken.

Áldeneshe ondaghan jyldargha sozylghan biyligi túsynda jana túrpatty otarlaushylar el-júrt sanasyn biyleude kóp tabysqa jetken: 20-shy jyldar ortasynda el basqarugha ortalyqtan kelgen emissar armandaghan sanagha «niyvelirovka» jasau syndy múratty 50-60-70-shi jyldary sovet odaghy auqymynda «jana adam tәrbiyeleu», odaq qúramyndaghy ózge últtar ýshin «orys tilin ekinshi ana tiline ainaldyru» josparlaryna úlastyryp, qapysyz jýzege asyrghan – keshegi búratana, býgingi ózge últtarmen «qúqtary ten» qazaqtyng bar aqyl-oyynyn, arman-mýddesining oryndalu kiltin ortalyqqa baylaghan, tiyisinshe qazaq elinde sol kindik biylikting aitqanynan shyqpaytyn, óz betinshe oy týiip, halqy ýshin paydaly birdene isteuge ne óresi jetpeytin, ne batyly barmaytyn,  týri ghana últtyq, al ishki mazmúny jalpyimperiyalyq sipatqa syqyghan  orys tildi sayasy elita qalyptastyryp alghan.

Sol elitanyng biyliktegi partiyanyng biyik qúramyn qúraghan «asa bedeldi de qúrmetti» bóligi taghdyrsheshti syngha tótep bere almaghan, mәskeulik ortalyq ózi púrsat etken demokratiyalyq janaru baghyttaryn belinen basyp, qazaq respublikasyn basqarugha qazaq ýshin kóldeneng kók attyny jibergende, ony zandy týrde keri qaghudyng ornyna, bas shúlghy qabyl alghan, sonda olardyng búl qylyghyna – tóbelerine qoyghan tandaulylarynyng qúlaqkesti qúldyq sheshimine – halyq ýnsiz moyynsúnghanmen, onyng jas úrpaghy namystanghan:  óskeleng órender dýr silkinip, kókirekke úyalaghan súraqtaryna jauap alu ýshin astananyng basty alanyna shyqqan, biraq sovet biyligi olardyng beybit sheruin ókimetke qauip tóndirgendey kórip, odaqtas respublika jastarynyng  konstitusiyalyq qúqtaryn ayaqqa taptap jatqandaryna oy jýgirtpesten, tez auyzdyqtay qoy ýshin, qúddy otar qúldaryn juasytqanday tәsilmen dóreki de túrpayy kýsh qoldanghanda,  órimdey qyz-jigitter ashynyp,  sayasy narazylyghyn qaytpas ereuilge, azattyq kóterilisine úlastyrghan.

HH ghasyrdaghy әskery kýshpen basyp-janshylghan últ-azattyq kóterilisterding songhysy bolghan osy tarihy oqigha kezindegi juasytu jәne jazalau operasiyalarynan son, qolgha tiri týsirilgen sayasy qarsylyq kórsetushiler men olargha ish búrushylardy «37 jyl» ruhynda sókken, sazayyn tartqyzghan repressiyalyq sharalardan bes jyl ótkende – halqymyz ghasyrlar boyy ansaghan memlekettik tәuelsizdikke qol jetkizdi.

Qazaqtyng osynday tayghaq keshken tar joldan kýlli kedergini búzyp-jaryp aman ótui arqyly jenip alghan Tәuelsizdigining mereyli kýni el-júrtty erekshe shattyqqa bóleytin  býkilhalyqtyq úly mereke bolyp tabylady. Biyl búl kýndi jiyrma jetinshi  mәrte atap ótedi ekenbiz. Osy kýn qarsanynda, әdette, biyik minberlerden tәuelsiz damyghan elimizding jetistikteri aitylady, alynugha tiyis jana belester, sol orayda atqarylmaq mindetter sóz bolady.  Retimen dәriptele bermek jetistikter men tolassyz aitylmaq merekelik lebizderge qosylatynymdy bildire otyryp, men, degenmen, osy kýnderi úmyt qaldyrylmaugha tiyis keybir jәitter jayyn da eskerte ketsem deymin.

Kónildegi týitkil týsinikti bolu ýshin, bizding úrpaqtyng sanaly ghúmyrynyng basym bóligi sovettik dәuirde ótkenin eske salghym keledi, sol shaqtaghy asa úly mereke – eski kýntizbemen 25 qazanda jasalghandyqtan,  7 qarasha sayyn toylanatyn «Úly Qazan sosialistik revolusiyasy» meyramy bolatyn. Búl kýnning әr adam sanasyna altyn әriptermen óshpestey bolyp týsirilgendigi sonday, әlemge tanylghan iri jazushylarymyzdyng biri: «Halqymnyng tughan kýni – Úly Oktyari ekenin balalarymnyng balalaryna deyin aityp ketemin», – dep jer-jahangha jar sala uәde bergen. Alayda zaman ózgerdi, keshegi qyzyl imperiya shynjyrynan azat bolghan halyqtar shyn tughan kýnderin – eldik mәrtebege qol jetkizgen kýnderin – eng úlyq mereke retinde toylap jýr. Tek bizde otarlyq dәuirding temir qúrsauynan qútylghanymyzgha quanatyn  sezim barshanyng jýregin jaulay qoymaghan siyaqty kórinedi maghan. Tipti, elimizding osy eng basty meyramy qarsanynda studentterding oqu ýderisin ýzip, jappay kanikulgha jiberu әdetke ainalghanyn, jeltoqsannyng bastapqy kýnderinde tәuelsizdik kýnin emes, odan jarty aiday keyin tuatyn jana jyldy qarsy alugha dayyndyqty bastap ketetinin kórgende, «biylikting múnysy nesi, memlekettik merekege shynymen de ózi nemqúraydy qaray ma, qalay»  degen kýdik kókirekke úyalaytyn.

Tәuelsizdik merekesining Seksen altynyng jeltoqsanynda jastar qarsylyq sheruine shyqqan kýnge túspa-tús kelui jogharyda aitylghan kýdikting jauabyn ústatqanday syqyldanatyn.  Jiyrmasynshy ghasyrdyng songhy onjyldyghynda oryn alghan taghdyrsheshti ózgeristerge, is jýzinde imperiya ishindegi jana tariyhqa jol salghan sayasy kóteriliske óz dәrejesine say bagha berilmegendikten, onyng tәuelsizdik túghyryna qalanghan manyzdy kirpish ispetti róli baghalanbady dep sanalatyndyqtan, tap sol kýngi eske alugha jol beru – jastardyng jana tolquyna aparuy yqtimal dep, qolaysyz qozghalys tughyzbaudyng amalyn osylaysha qarastyrsa kerek. Onyng ýstine, búdan 9 jyl búryn tura sol kýnde (búl joly imperiya otarynda emes,  imperiya qúrsauynan azat bolghan tәuelsiz elding tap ózinde) oryn alghan taghy bir qasiretti oqigha – Janaózen tragediyasy boldy.  Osy eki qayghyly oqigha qúrbandaryna taghzym etudi kóp jan boryshy sanaydy. Ókimet, ynghayy, sonday shara kezinde jastardyn, negizinen studentter tarapynan oilastyrylmaghan jaghymsyz әreketter búrq etui mýmkin dep seskenetin siyaqty. Sonymen, úly toy kýnining  eki birdey oqigha qúrbandaryn eske alu kýnimen tústas kelui shyn mәnindegi jalpyhalyqtyq meyram retinde kórine almauyna sebep bolyp otyrghany anyq pa deymin. Eger biylik mýldem basqa ókimettin, tarih sahnasynan ketken ókimetting qylmysyn qorghashtaghanday bolmay, Seksen altynyng qaharly Jeltoqsanyn imperiya qúrsauyn búzghan sayasy kóterilis retinde atap, sol kóterilisting rólin asqaqtata kóterip, tәuelsizdigimizding saltanatty merekesin qúrbandargha taghzym etuden bastap jatsa, әser, sóz joq, basqasha bolar edi. Biraq, ókinishke qaray, údayy elemeu jaghy basym týsip keledi. Ol azday, endi oghan, jeti jyldan beri, ókimetting orasholaqtyghynan adamdardy atugha jol berilgen jana qylmys qosyldy. Oghan opynyp jatqan eshkim bayqalmaydy. Múndayda kónil qalay ekiúday bolmasyn. Osynday jaghday ózgermey túrghanda, biylghy merekening de keyingi jyldardaghyday súryqsyzdau ótpesine kim kepil...

Degenmen tyghyryqtan shyghar jol izdeu jón. Dúrysy – tәuelsizdik merekesin sol tәuelsizdikti maqsat etip tújyrymdaghan Deklarasiyanyng qabyldanghan kýnine auystyru. Eske týsireyik – 1990 jylghy 25 qazanda Jogharghy Kenes Qazaq KSR-ining Tәuelsizdik haqyndaghy deklarasiyasyn, al 1991 jylghy 16 jeltoqsanda sol Jogharghy Kenes Qazaq KSR-ining Memlekettik tәuelsizdigi jayyndaghy zandy qabyldady. Yaghny Deklarasiya qabyldanghan kýndi Tәuelsizdik meyramy etuge әbden bolady. Ótken zamangha taghy bir kóz jýgirteyik. Qazaq AKSR-in qúru jayyndaghy Deklarasiyagha 1920 jylghy 26 tamyzda qol qoyylghan, al Qazaq AKSR-in Qazaqstan Sovetterining Qúryltayshy sezi  sol jylghy 4–12 qazanda qúrdy. Qyzyghy, eki datany da Sovettik Qazaqstan toylaghan emes, óitkeni soghan jol ashqan 7 qarashany býkil  Odaq bolyp toylau jetkilikti kóringen bolsa kerek. Búl – qyzyl imperiya kezinde osylay boldy, endi, imperiyalyq tәueldilikten qútylyp, óz erkimiz ózimizge tiygende,  tarihy jaghdaylardy esepke ala otyryp dúrys sheshim qabyldaugha әbden bolady emes pe... Ári, eske týsireyik, bizding su jana tarihymyzda da múnday mysal bar: әuelde Astana kýnin biylik organdary Aqmolagha baryp ornalasqan kýnge oraylastyryp toylap jýrdik te, keyin, elordany sonda auystyru jónindegi  sheshim shyqqan kýnge auystyryp alyp edik qoy... Jeltoqsannyng 16–17–18-shi kýnderin Sovettik imperiya ortalyghynyng ozbyrlyghyna sayasy qarsylyq tanytyp kóterilgen jәne Janaózende ailar boyy әleumettik әdilettilikti beybit týrde talap etip túrghan azamattargha kýsh  qoldanu saldarynan jazyqsyz qyrylghan qúrbandardy eske alu sharalaryn ótkizuge qaldyryp, Tәuelsizdik meyramyn 25 qazanda merekeleudi zandastyru qajet-aq. Sonda ghasyrlar boyy ansaghan memlekettik tәuelsizdigimizdi tabighattyng ózi tughyzatyn qolaylylyq ahualda  mәn-maghynasyna tereng de jan-jaqty oy jýgirte otyryp toylauymyzgha әbden bolar edi. Onday әreketting byltyrdan beri barsha júrtqa zor silkinis әkelgen Preziydent Nazarbaevtyng bolashaqqa baghdar retinde úsynyp, sanany janartudy kózdegen baghdarlamalyq maqalasy men sondaghy ruhany janghyru joldaryn ýstemeley týsken taghy bir baghdarlama ispetti, tariyhqa boylaudyng naqty joldaryn Úly dalanyng jeti qyry retinde atap kórsetken biylghy maqalasy auqymynda atqarylmaq isterge ýndes shyghatynyna kýmәn bolmasa kerek.

Tәuelsizdik merekesi qarsanynda tilge osynday oilar oralyp túr. «Óli razy bolmay – tiri bayymaydy» degen, baquatty da baqytty ómir sýru ýshin, shyn mәnindegi myng jyldyq, yaghny mәngilik memleket irgesin nyghayta týsu ýshin qoghamdyq tynys-tirshiligimizge osynday týzetuler men tolyqtyrular jasap aludan tartynbayyq. Tәuelsiz memleketimizding júldyzy jarqyrap, abyroyy arta týsuine, halqymyzdyng dәuleti kóterile beruine, tynys-tirshiligi  zaman talabyna sәikes jaqsara týsuine, óskeleng úrpaghymyzdyng otansýigishtik ruhta, eng ozyq demokratiyagha layyq dengeyde tәrbiyelenuine  sanaly is-әreketimizben ózindik ýlesimizdi qosayyq. Úly Dalanyng shyn qojayyny atyna say bolayyq. Kele jatqan úly mereke – Tәuelsizdik meyramy qútty bolsyn, tәuelsiz el azamattary!

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz