Qazir Almatydaghy kitap dýkenderin aralasanyz, Reseyden shyqqan shytyrman oqighaly detektivterden kóziniz sýrinedi. Satushylardyng aituynsha, dýkendegi eng ótimdi tauar – osylar. Búryndary detektiv janry Agata Kristi, Edgar Allan Po, Artur Konan Doyli sekildi shytyrman oqighaly әdebiyetting sheberleri jetip artylatyn Batys әdebiyetining jemisi sanalatyn. Qazir bolsa detektiv janrynyng orys әdebiyetinde aiy onynan, júldyzy sonynan tuyp túr. «Mәngi myzghymas» KSRO-nyng qúlauy búryn tyiym salynghan nebir taqyryptargha danghyl jol ashyp, keshegi 90-jyldardaghy qylmys әlemining búltarys-qaltarystary orystyng detektiv jazushylaryna taptyrmas azyq boldy. Kerisinshe, qazaq әdebiyetinde búryn da kenje qalyp kelgen búl janr qazir de ógey balanyng kýiin keship otyr desek bolady. Qylmys taqyrybyna jazylghan qazaq jazushylarynyng dýniyeleri kóbinese kýndelikti qara maqalanyng kóteretin jýginen asa almay jatatynyn moyyndaugha tiyispiz. Al negizinde naryq zamany detektiv janryn bizde de jandandyruy tiyis emes pe edi? Reseyde bolghan 90-jyldardaghy qylmystyq oqighalar Qazaqstanda bolmap pa?.. Álde búl janrdyng jýgin jenil sanap, mensinbeushilik bar ma? Mýmkin, basqa da sebepteri bar shyghar?..

Qazir Almatydaghy kitap dýkenderin aralasanyz, Reseyden shyqqan shytyrman oqighaly detektivterden kóziniz sýrinedi. Satushylardyng aituynsha, dýkendegi eng ótimdi tauar – osylar. Búryndary detektiv janry Agata Kristi, Edgar Allan Po, Artur Konan Doyli sekildi shytyrman oqighaly әdebiyetting sheberleri jetip artylatyn Batys әdebiyetining jemisi sanalatyn. Qazir bolsa detektiv janrynyng orys әdebiyetinde aiy onynan, júldyzy sonynan tuyp túr. «Mәngi myzghymas» KSRO-nyng qúlauy búryn tyiym salynghan nebir taqyryptargha danghyl jol ashyp, keshegi 90-jyldardaghy qylmys әlemining búltarys-qaltarystary orystyng detektiv jazushylaryna taptyrmas azyq boldy. Kerisinshe, qazaq әdebiyetinde búryn da kenje qalyp kelgen búl janr qazir de ógey balanyng kýiin keship otyr desek bolady. Qylmys taqyrybyna jazylghan qazaq jazushylarynyng dýniyeleri kóbinese kýndelikti qara maqalanyng kóteretin jýginen asa almay jatatynyn moyyndaugha tiyispiz. Al negizinde naryq zamany detektiv janryn bizde de jandandyruy tiyis emes pe edi? Reseyde bolghan 90-jyldardaghy qylmystyq oqighalar Qazaqstanda bolmap pa?.. Álde búl janrdyng jýgin jenil sanap, mensinbeushilik bar ma? Mýmkin, basqa da sebepteri bar shyghar?..
Kópshiligimiz oilaytynday, detektiv jenil janr emes. Tipti ýlken ghylymy dayyndyqty qajet etedi. Mәselen, Pushkinning ólimin zertteushiler aqyngha qanday tapanshanyng oghy tiygenin, qay jaqtan, qay kezde, qansha qashyqtyqtan atylghanyn әli kýnge deyin matematikalyq dәldikpen anyqtap, ólshep-piship, zerttep keledi. Dәl osy siyaqty qylmys taqyrybyn jazu ýshin siz sol salanyng kәsiby mamandarynan kem bilmeuiniz qajet.
Qazaq әdebiyetine ýnilseniz, mәselen, M.Áuezovting biz 5-synypta oqyghan «Býrkitshi» әngimesinde detektiv elementteri úshyrasady. Kolhozdyng jylqysyn úrlap ketken úrylardy tang bozynan qua shyqqan jylqyshynyng iz kesui, jyryndy Sәtbekting ýstinen týsu ýshin oilap tapqan aila-amaldary oqyrmandy yntyqtyryp, qyzyqtyra týsedi. Naghyz detektiv shygharma osylay oqyrmandy ózinen bas aldyrmaytyn, basynan ayaghyna deyin yntyqtyryp, «ne bolar eken?» degizip otyrsa kәdik-ti. Osy orayda bala kezimizde oqyghan «Komissar Megre» syndy shytyrman oqighaly kitaptardyng jalpy nobayyn úmytsaq ta, uyz dәmi әli auzymyzda. Onyng bәri audarma kitaptar edi. Adamnyng dýniyetanymyn keneyter detektiv janryndaghy tuyndylarmen balalardyng qazaq tilinde tanysuy әli de sol audarma arqyly jýzege asyp keledi. Onyng ózi de jetkiliksiz. Eger osy janrdaghy tól tuyndylarymyz mol bolsa, qoly bosta mektep oqushylary kompiuterlik oiyndarmen shektelmes edi...
Qazaq әdebiyetindegi detektiv janrynyng kósh basynda jazushy Kemel Toqaev túrghanyna eshkimning talasy bolmasa kerek. Osy kisi biz aityp otyrghan janrdyng jýgin birtalay uaqyt jalghyz ózi sýiredi. Kenes zamanynda detektiv jazatyn osynday sanauly adamdar ghana KGB-nyn, tergeu oryndarynyng rúqsatymen múraghat aqtarugha qol jetkize alatyn. Múnyng da detektiv janrynyng damuyna ózindik әseri bolghany anyq. Ekinshi jaghynan alyp qarasaq, órkeniyetti elderde detektiv janrynyng damyp ketui negizinde ol jaqta ghasyrlar boyy qala tirshiligining ýzdiksiz qaynap jatuynan. Ózin-ózi óltiru, maniyaktar, jezóksheler, úry-qarylar ómiri – qala órkeniyetining uly jemisi. Qazaq halqynyng qalagha shoghyrlanuy (urbanizasiya) endi-endi jýzege asyp keledi. Sondyqtan ýlken qalalargha tәn psihologiya bizge әli sinisip bolghan joq. Múnyng da biz aityp otyrghan janrdyng damuyna әseri bar әriyne. Ýshinshiden, qazirgidey naryq zamanynda detektiv janryna baspalar tarapynan qyzyghushylyq tumay bolmaydy. Búl jóninde detektiv shygharmalar jazyp jýrgen jazushy Bazarbay Isaev bylay deydi:
– Qazaq detektiyvi baspalar janashyrlyq tanytsa ghana jandanady. Detektiv shygharma ótimdi tauar bolsa da, tenderden basqagha telmirudi bilmeytin bizdegi baspalargha qazir shygharma emes, ótimdi adam kerek. Mening mәselen, osy janrdaghy shygharmam basylmay «Jeti jarghy» baspasynda jeti jyl jatty. 2002 jyly әreng shyghardym. Qayta detektiv shygharmagha KSRO-nyng kezinde baspalardyng qyzyghushylyghy zor edi. 1989 jyly mening «Óng men týs» degen detektiv kitabym otyz myng danamen shyghyp, bir jyldyng ishinde tarap ketken. Shetelderde baspanyng agenti jazushylarmen sóilesip, qolynda ne baryn súrap otyrady. Bizde ol joq, әitpese qazaqta da osy janrda jaqsy jazyp jýrgen Sabyr Úzaqbaev, Alpamys Bektúrghanov syndy jazushylar bar. Marqúm Tabyldy Kenjetaev osy detektiv janrynyng damuyna ýlken ýles qosty. Sondyqtan adamdar qyzyghyp oqityn detektiv shygharmalargha baspalar bet búrmay bolmaydy...

Tóreghaly TÁShENOV
«Ayqyn» gazeti, 12 mausym 2009 jyl