قازىر الماتىداعى كىتاپ دۇكەندەرىن ارالاساڭىز، رەسەيدەن شىققان شىتىرمان وقيعالى دەتەكتيۆتەردەن كوزىڭىز سۇرىنەدى. ساتۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، دۇكەندەگى ەڭ ءوتىمدى تاۋار – وسىلار. بۇرىندارى دەتەكتيۆ جانرى اگاتا كريستي، ەدگار اللان پو، ارتۋر كونان دويل سەكىلدى شىتىرمان وقيعالى ادەبيەتتىڭ شەبەرلەرى جەتىپ ارتىلاتىن باتىس ادەبيەتىنىڭ جەمىسى سانالاتىن. قازىر بولسا دەتەكتيۆ جانرىنىڭ ورىس ادەبيەتىندە ايى وڭىنان، جۇلدىزى سوڭىنان تۋىپ تۇر. «ماڭگى مىزعىماس» كسرو-نىڭ قۇلاۋى بۇرىن تىيىم سالىنعان نەبىر تاقىرىپتارعا داڭعىل جول اشىپ، كەشەگى 90-جىلدارداعى قىلمىس الەمىنىڭ بۇلتارىس-قالتارىستارى ورىستىڭ دەتەكتيۆ جازۋشىلارىنا تاپتىرماس ازىق بولدى. كەرىسىنشە، قازاق ادەبيەتىندە بۇرىن دا كەنجە قالىپ كەلگەن بۇل جانر قازىر دە وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ وتىر دەسەك بولادى. قىلمىس تاقىرىبىنا جازىلعان قازاق جازۋشىلارىنىڭ دۇنيەلەرى كوبىنەسە كۇندەلىكتى قارا ماقالانىڭ كوتەرەتىن جۇگىنەن اسا الماي جاتاتىنىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. ال نەگىزىندە نارىق زامانى دەتەكتيۆ جانرىن بىزدە دە جانداندىرۋى ءتيىس ەمەس پە ەدى؟ رەسەيدە بولعان 90-جىلدارداعى قىلمىستىق وقيعالار قازاقستاندا بولماپ پا؟.. الدە بۇل جانردىڭ جۇگىن جەڭىل ساناپ، مەنسىنبەۋشىلىك بار ما؟ مۇمكىن، باسقا دا سەبەپتەرى بار شىعار؟..

قازىر الماتىداعى كىتاپ دۇكەندەرىن ارالاساڭىز، رەسەيدەن شىققان شىتىرمان وقيعالى دەتەكتيۆتەردەن كوزىڭىز سۇرىنەدى. ساتۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، دۇكەندەگى ەڭ ءوتىمدى تاۋار – وسىلار. بۇرىندارى دەتەكتيۆ جانرى اگاتا كريستي، ەدگار اللان پو، ارتۋر كونان دويل سەكىلدى شىتىرمان وقيعالى ادەبيەتتىڭ شەبەرلەرى جەتىپ ارتىلاتىن باتىس ادەبيەتىنىڭ جەمىسى سانالاتىن. قازىر بولسا دەتەكتيۆ جانرىنىڭ ورىس ادەبيەتىندە ايى وڭىنان، جۇلدىزى سوڭىنان تۋىپ تۇر. «ماڭگى مىزعىماس» كسرو-نىڭ قۇلاۋى بۇرىن تىيىم سالىنعان نەبىر تاقىرىپتارعا داڭعىل جول اشىپ، كەشەگى 90-جىلدارداعى قىلمىس الەمىنىڭ بۇلتارىس-قالتارىستارى ورىستىڭ دەتەكتيۆ جازۋشىلارىنا تاپتىرماس ازىق بولدى. كەرىسىنشە، قازاق ادەبيەتىندە بۇرىن دا كەنجە قالىپ كەلگەن بۇل جانر قازىر دە وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ وتىر دەسەك بولادى. قىلمىس تاقىرىبىنا جازىلعان قازاق جازۋشىلارىنىڭ دۇنيەلەرى كوبىنەسە كۇندەلىكتى قارا ماقالانىڭ كوتەرەتىن جۇگىنەن اسا الماي جاتاتىنىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. ال نەگىزىندە نارىق زامانى دەتەكتيۆ جانرىن بىزدە دە جانداندىرۋى ءتيىس ەمەس پە ەدى؟ رەسەيدە بولعان 90-جىلدارداعى قىلمىستىق وقيعالار قازاقستاندا بولماپ پا؟.. الدە بۇل جانردىڭ جۇگىن جەڭىل ساناپ، مەنسىنبەۋشىلىك بار ما؟ مۇمكىن، باسقا دا سەبەپتەرى بار شىعار؟..
كوپشىلىگىمىز ويلايتىنداي، دەتەكتيۆ جەڭىل جانر ەمەس. ءتىپتى ۇلكەن عىلىمي دايىندىقتى قاجەت ەتەدى. ماسەلەن، پۋشكيننىڭ ءولىمىن زەرتتەۋشىلەر اقىنعا قانداي تاپانشانىڭ وعى تيگەنىن، قاي جاقتان، قاي كەزدە، قانشا قاشىقتىقتان اتىلعانىن ءالى كۇنگە دەيىن ماتەماتيكالىق دالدىكپەن انىقتاپ، ولشەپ-ءپىشىپ، زەرتتەپ كەلەدى. ءدال وسى سياقتى قىلمىس تاقىرىبىن جازۋ ءۇشىن ءسىز سول سالانىڭ كاسىبي ماماندارىنان كەم بىلمەۋىڭىز قاجەت.
قازاق ادەبيەتىنە ۇڭىلسەڭىز، ماسەلەن، م.اۋەزوۆتىڭ ءبىز 5-سىنىپتا وقىعان «بۇركىتشى» اڭگىمەسىندە دەتەكتيۆ ەلەمەنتتەرى ۇشىراسادى. كولحوزدىڭ جىلقىسىن ۇرلاپ كەتكەن ۇرىلاردى تاڭ بوزىنان قۋا شىققان جىلقىشىنىڭ ءىز كەسۋى، جىرىندى ساتبەكتىڭ ۇستىنەن ءتۇسۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان ايلا-امالدارى وقىرماندى ىنتىقتىرىپ، قىزىقتىرا تۇسەدى. ناعىز دەتەكتيۆ شىعارما وسىلاي وقىرماندى وزىنەن باس الدىرمايتىن، باسىنان اياعىنا دەيىن ىنتىقتىرىپ، «نە بولار ەكەن؟» دەگىزىپ وتىرسا كادىك-ءتى. وسى ورايدا بالا كەزىمىزدە وقىعان «كوميسسار مەگرە» سىندى شىتىرمان وقيعالى كىتاپتاردىڭ جالپى نوبايىن ۇمىتساق تا، ۋىز ءدامى ءالى اۋزىمىزدا. ونىڭ ءبارى اۋدارما كىتاپتار ەدى. ادامنىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتەر دەتەكتيۆ جانرىنداعى تۋىندىلارمەن بالالاردىڭ قازاق تىلىندە تانىسۋى ءالى دە سول اۋدارما ارقىلى جۇزەگە اسىپ كەلەدى. ونىڭ ءوزى دە جەتكىلىكسىز. ەگەر وسى جانرداعى ءتول تۋىندىلارىمىز مول بولسا، قولى بوستا مەكتەپ وقۋشىلارى كومپيۋتەرلىك ويىندارمەن شەكتەلمەس ەدى...
قازاق ادەبيەتىندەگى دەتەكتيۆ جانرىنىڭ كوش باسىندا جازۋشى كەمەل توقاەۆ تۇرعانىنا ەشكىمنىڭ تالاسى بولماسا كەرەك. وسى كىسى ءبىز ايتىپ وتىرعان جانردىڭ جۇگىن ءبىرتالاي ۋاقىت جالعىز ءوزى سۇيرەدى. كەڭەس زامانىندا دەتەكتيۆ جازاتىن وسىنداي ساناۋلى ادامدار عانا كگب-نىڭ، تەرگەۋ ورىندارىنىڭ رۇقساتىمەن مۇراعات اقتارۋعا قول جەتكىزە الاتىن. مۇنىڭ دا دەتەكتيۆ جانرىنىڭ دامۋىنا وزىندىك اسەرى بولعانى انىق. ەكىنشى جاعىنان الىپ قاراساق، وركەنيەتتى ەلدەردە دەتەكتيۆ جانرىنىڭ دامىپ كەتۋى نەگىزىندە ول جاقتا عاسىرلار بويى قالا تىرشىلىگىنىڭ ۇزدىكسىز قايناپ جاتۋىنان. ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ، مانياكتار، جەزوكشەلەر، ۇرى-قارىلار ءومىرى – قالا وركەنيەتىنىڭ ۋلى جەمىسى. قازاق حالقىنىڭ قالاعا شوعىرلانۋى (ۋربانيزاتسيا) ەندى-ەندى جۇزەگە اسىپ كەلەدى. سوندىقتان ۇلكەن قالالارعا ءتان پسيحولوگيا بىزگە ءالى ءسىڭىسىپ بولعان جوق. مۇنىڭ دا ءبىز ايتىپ وتىرعان جانردىڭ دامۋىنا اسەرى بار ارينە. ۇشىنشىدەن، قازىرگىدەي نارىق زامانىندا دەتەكتيۆ جانرىنا باسپالار تاراپىنان قىزىعۋشىلىق تۋماي بولمايدى. بۇل جونىندە دەتەكتيۆ شىعارمالار جازىپ جۇرگەن جازۋشى بازارباي يساەۆ بىلاي دەيدى:
– قازاق دەتەكتيۆى باسپالار جاناشىرلىق تانىتسا عانا جاندانادى. دەتەكتيۆ شىعارما ءوتىمدى تاۋار بولسا دا، تەندەردەن باسقاعا تەلمىرۋدى بىلمەيتىن بىزدەگى باسپالارعا قازىر شىعارما ەمەس، ءوتىمدى ادام كەرەك. مەنىڭ ماسەلەن، وسى جانرداعى شىعارمام باسىلماي «جەتى جارعى» باسپاسىندا جەتى جىل جاتتى. 2002 جىلى ارەڭ شىعاردىم. قايتا دەتەكتيۆ شىعارماعا كسرو-نىڭ كەزىندە باسپالاردىڭ قىزىعۋشىلىعى زور ەدى. 1989 جىلى مەنىڭ «ءوڭ مەن ءتۇس» دەگەن دەتەكتيۆ كىتابىم وتىز مىڭ دانامەن شىعىپ، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تاراپ كەتكەن. شەتەلدەردە باسپانىڭ اگەنتى جازۋشىلارمەن سويلەسىپ، قولىندا نە بارىن سۇراپ وتىرادى. بىزدە ول جوق، ايتپەسە قازاقتا دا وسى جانردا جاقسى جازىپ جۇرگەن سابىر ۇزاقباەۆ، الپامىس بەكتۇرعانوۆ سىندى جازۋشىلار بار. مارقۇم تابىلدى كەنجەتاەۆ وسى دەتەكتيۆ جانرىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. سوندىقتان ادامدار قىزىعىپ وقيتىن دەتەكتيۆ شىعارمالارعا باسپالار بەت بۇرماي بولمايدى...

تورەعالي تاشەنوۆ
«ايقىن» گازەتى، 12 ماۋسىم 2009 جىل