ASTANA. 4 mamyr. QazAqparat - Keshe, 3 mamyrda  Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev «Jana onjyldyq: qauip-qaterler men perspektivalar» atty taqyrypqa arnalghan IV Astanalyq ekonomikalyq forumnyng júmysyna qatysyp sóz sóiledi.

- Qadirli qonaqtar! Qúrmetti forumgha qatysushylar! Eng әueli qúrmetti meymandargha, osy forumgha qatysushylargha qonaqjay Qazaqstan jerine basqan qadamdarynyz qútty bolsyn dep aitqym keledi!, - dep bastady sózin Qazaqstan Preziydenti.

Memleket basshysy Euraziya jýregindegi Elordamyzda Astanalyq ekonomikalyq forumy osymen tórtinshi jyl ótip otyrghandyghyn jetkizip, halyqaralyq irgeli sharagha qatysushylar qatary jyl sayyn ósip kele jatqandyghyn, osydan forumgha ýlken qyzyghushylyq bar ekeni bәrimizge bayqalyp otyrghandyghyn atap kórsetti.

- Býginde әlemdik qoghamdastyq jana onjyldyqqa qadam basty.

Qazirgi ýrdister dýnie damuynyng jana qarsanynda túrghanyn bildiredi.

Sondyqtan daghdarystan keyingi kezende «jana qaghidattar qanday bolady, qanday jana tәrtip ornaydy» degen saual barshany tolghandyrady.

Men múnday ortaq qaghidattardy barlyq elderding kýsh-jigerimen qalyptastyruymyz kerek dep sanaymyn.

Sonda ghana әlemdik qúrylymnyng jana jýiesi barshanyng jәne әrqaysymyzdyng mýddemizge say bolady.

ASTANA. 4 mamyr. QazAqparat - Keshe, 3 mamyrda  Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev «Jana onjyldyq: qauip-qaterler men perspektivalar» atty taqyrypqa arnalghan IV Astanalyq ekonomikalyq forumnyng júmysyna qatysyp sóz sóiledi.

- Qadirli qonaqtar! Qúrmetti forumgha qatysushylar! Eng әueli qúrmetti meymandargha, osy forumgha qatysushylargha qonaqjay Qazaqstan jerine basqan qadamdarynyz qútty bolsyn dep aitqym keledi!, - dep bastady sózin Qazaqstan Preziydenti.

Memleket basshysy Euraziya jýregindegi Elordamyzda Astanalyq ekonomikalyq forumy osymen tórtinshi jyl ótip otyrghandyghyn jetkizip, halyqaralyq irgeli sharagha qatysushylar qatary jyl sayyn ósip kele jatqandyghyn, osydan forumgha ýlken qyzyghushylyq bar ekeni bәrimizge bayqalyp otyrghandyghyn atap kórsetti.

- Býginde әlemdik qoghamdastyq jana onjyldyqqa qadam basty.

Qazirgi ýrdister dýnie damuynyng jana qarsanynda túrghanyn bildiredi.

Sondyqtan daghdarystan keyingi kezende «jana qaghidattar qanday bolady, qanday jana tәrtip ornaydy» degen saual barshany tolghandyrady.

Men múnday ortaq qaghidattardy barlyq elderding kýsh-jigerimen qalyptastyruymyz kerek dep sanaymyn.

Sonda ghana әlemdik qúrylymnyng jana jýiesi barshanyng jәne әrqaysymyzdyng mýddemizge say bolady.

Qazaqstan әlemdik qoghamdastyqtyng kýsh-jigerin biriktirude belsendi ról atqarugha úmtylyp keledi. Ony bәriniz bilesizder.

Búl orayda bizding tәjiriybemizding mol ekenin ózderiniz jaqsy bilesizder.

Qazaqstannyng osy rólin aiqyndaugha ótken jylghy EQYÚ-gha tabysty tóraghalyghy jәne sammitting ótui dәlel bola alady dep sanaymyn, - dedi N. Nazarbaev.

Memleket basshysy Qazaqstan - qazirgi kýni әlem­degi qarqyndy damyp kele jat­qan memleketterding biri ekendigine toqtalyp, elimiz bir­qatar daghdarystardy sәtti ensere bilgendigin atap kórsetti. «Sonyng eng ýlkeni Kenes Oda­ghynyng tarauy boldy. Búl otan­dyq ekonomikany tolyq túqyr­typ ketti. Múnan keyin Ontýstik-Shyghys daghdarysy, eng sonynda әlem elderine әli kýnge deyin auyr salmaghyn sezdirip otyrghan әlemdik daghdarys. Osynyng bar­lyghyn Qazaqstan oidaghyday en­seru ýstinde. Mening oiymsha, biz 7 payyzdyq dengeydegi, joghary qarqyndy túraqty ekonomikalyq ósu traektoriyasyna shyqtyq», - dedi Preziydent.

N. Nazarbaev Tәuelsizdikting 20 jyldyghy ishinde halqymyz memleketimizdi qúryp qana qoymay, 12 jyl­dyng ishinde jana astananyng sa­lynyp ýlgergendigin, múnyng ózi Qazaqstan damuynyng kórnekti kór­setkishi әri bolashaghynyng be­rikti­gi­ning belgisi ekendigin atap kór­setti.

Memleket basshysy byltyrdan bastap, Qazaq elining daghdarystan keyingi kezendegi - 2020 jylgha deyingi damu strategiyasyn iske asyrugha kiriskendigin aitty. Al ol boyynsha aldaghy onjyldyqtaghy basty mindet - el ekonomikasy jana dengeyge kóshiru bolmaq.

- Biz 2016 jylgha qaray ishki jal­py ónimning jan basyna shaq­qan­daghy kólemin 15 myng dol­lar­gha jetkize otyryp, jogharghy kiris dengeyindegi elder tobyna qo­syl­u­dy maqsat etip otyrmyz. Eger 1994 jyly jan basyna shaq­qan­daghy IJÓ kólemi 700 dol­lar­dy qúrasa, ýstimizdegi jyly 10 myng dollargha deyin jetip, sa­nau­ly jyl­dardyng ishinde el ekono­miy­kasy 13 ese ósti. Búl maqsatqa je­tuding negizgi qúraly elding ýde­me­li industriyalyq-innovasiya­lyq damu baghdarlamasy bolyp ta­bylady. Ol bizding ekonomiy­ka­myz­dy bolashaq daghdarystardan qauipsizdendirui tiyis, - dedi Preziydent.

N. Nazarbaevtyng payymdauynsha, alayda jahandanghan әlem­de­gi bir elde bolghan oqighalar bas­qa elderding damuyna da yqpal etpey túrmaydy. Biz bir-birimizding jagh­dayymyzgha tәueldimiz. Býgingi fo­rum - osynday halyqaralyq den­geydegi ýlken mәselelerding sheshimin izdestiretin tanymal ýn­qa­ty­su alandarynyng biri. Osyghan oray, Qazaqstan Kóshbasshysy qa­zirgi daghdarystardyng sabaghynan tuyndaytyn aldaghy jana onjyl­dyq­tyng perspektivaly mәselele­ri turaly óz kózqarasyn jetkizdi.

Songhy kezderi keri әserlerdi enseruding belgileri payda bola bastaghanyna qaramastan, songhy 70 jyldaghy ekonomikalyq kata­klizm­­ning eng irisi bolyp taby­latyn dagh­darystyng tereng problemalaryn sheshu mәselesi әli aiqyndalghan joq. Qazirgi daghdarys әlemge bergen sabaqtardy obektivti jәne jan-jaqty taldau qajet. Onyng basty sabaghy - ekonomikalyq sayasatta tengerimsizdikterge jol bermeu. Osy rette auyr bolsa da ba­qylausyz betimen ketken qar­jy rynoktaryn tótenshe qysym­da ústaudyng manyzy men paydasy zor. Rettelmegen qarjy sekto­ryna ýilestirilgen ashyq kapital - búl bayau jarylatyn bombamen ten. Ol býkil әlem boyynsha bir ret jaryldy, әli de talay jaryluy mýmkin.

Daghdarystyng ekinshi sabaghy әsirese, damushy elder ýshin iyn­dustriyalyq jәne innovasiyalyq sayasattyng manyzynyng artuy boldy. Álemning kóptegen elderi jahandyq bәsekelestikke innovasiyalar, jana tehnologiyalar men ózindik korporativtik chempion­da­ryn qalyptastyru arqyly qo­sylugha әreket etude. Degenmen, qazirgi tandaghy qarjy sektory men naqty ekonomikanyng ara­syn­daghy aiyrmashylyqtar bar­ghan sayyn kózge týsip, irgeli siy­patqa ie boldy. Juyqta «Forbs» jurnaly «Global-2000» kezekti reytingin jariyalady. Múnda әlemning 2000 iri transúlttyq kompaniyasynyng jiyntyq týsimi 30 trillion dollar, taza pay­dasy - 1,5 trillion dol­largha juyq, aktivteri 125 triyl­lion dollar bolghandyghy kórsetilgen. Olardy shartty týrde «indus­triyalyq» jәne «qarjylyq» dep eki topqa jatqyzugha bolady. Ka­pitaldyng naqty sektoryndaghy 1700-ge juyq qatysushylar sa­nynyng qarjy kapitalyna qara­ghan­da eki ese artyq bolghan­dy­ghyna qaramastan, olardyng әlem­dik da­mu­daghy róli salystyrugha kelmeytin den­geydegidey tómen bolyp qalyp otyrghandyghy alang tudyrmay qoy­maydy. Osylardyng arasynda tiyimdi tengerimdilik qam­tamasyz etilgen jaghdayda ghana jahandyq daghdarysty ayaq­taugha bolar edi.

«Endi qane, oilasayyq!» degen N.Nazarbaev ortagha ekonomika men qarjy salasynyng ghalymdaryna biraz bas qatyrudy, tipti úzaq «mýjudi» talap etetin kókeytesti saual «kesegin» tastady: «Eki toptyng osynday araqatysy tengerimdi me? Olardyng әrqaysysynyng әlemdik arenadaghy is-qimyldarynyng úiymdastyrylushylyq rәsimdelu jәne ýilestirilu dengeyi men dәrejesi qanday?»
- Álemdik kapitaldyng osynau eki tabighy baylanysty bólshekteri arasynda útymdy tengerim qamtamasyz etilgende ghana jahandyq daghdarys shyndap ayaqtalatyn bolady! - dedi Elbasy.

Elbasynyng pikirinshe, daghdarystyng ýshinshi sabaghy jetkilikti dәrejedegi әleumettik sayasattyng qajet ekendigine tý­si­nik­ting artqandyghymen erekshelenip otyr. Songhy kezderi onyng róli negizsiz tómendetilgen bo­la­tyn. Arab elderinde, sonyng ishinde damyghan birqatar elderdegi bel­gili oqighalar halyqtyng әleu­mettik jaghdayyn túraqty nazarda ústaudyng ótkirligin kórsetip berdi. Ókinishke qaray, naryqtyq kýsh­ter júmyspen jәne azyq-týlikpen, әleumettik qorghaumen jәne túraqtylyqpen qamtamasyz etuding sayma-say mindetterin barlyq jerde birdey sheshe alghan joq. Osynyng saldarynan damy­ghan jәne damushy ekonomika­lar­dyng arasynda aiyrmashylyq úl­ghayyp, sauda daulary, valutalyq kiykiljinder, memlekettik qaryz­dar kóbeyip, júmyssyzdar men az qamtylghan halyq sany ósti. Álem­de birinshi ret býtindey mem­leketterding bankrottyq jagh­daygha tap boluy payda boldy.

- Daghdarystyng oryn alghan saldaryn moyynday otyryp jәne odan sabaq alyp, biz  XXI ghasyrdyng ekinshi onjyldyghynda әlemdik ekonomikadaghy qauip-qaterler men perspektivalyq mindetterdi qarastyrugha kirisuimiiz qajet, - dep atap ótti Preziydent.

Elbasy osynday jaghdaylargha toqtala kele, әlemdik ekonomiy­kanyng aldynda onyng qarjylyq, industriyalyq-innovasiyalyq jәne resurstyq-azyq-týliktik sekildi ýsh negizgi sektorynda ja­han­dyq synaqtar túrghandyghyn atap kórsetti. Álemdik qarjy sek­torynyng daghdarysty jaghdayy әlemdik qarjy jýiesining aqau­lyghynda jәne onyng negizgi qú­ram­das bóligi әlemdik rezervtik valutada túrghandyghyn, qazirgi qoldanystaghy valutalyq-qarjy­lyq jýie zandylyq pen demo­kratiyalyq qaghidattargha jauap bere almaytyndyghyn, makroeko­no­mikalyq qaghidattardy búrma­lap, payda bolghan jahandyq prob­lemalardy sheshuge kedergi keltiretindigin jetkizdi. Búl ahualdy joy ýshin osy uaqytqa deyin qolgha alynbaghan týbegeyli sharalar qa­ras­tyryluy qajet.

Elbasynyng paymydauynsha, osy jaghdaygha baylanysty әlem­ning birqatar elderi balamaly valutany qaras­ty­rugha mәjbýr boluda. Aqyr ayaghyn­da әlemning bar­lyq ekonomikalary últýstilik esep-tólem birligin qúru jәne engizu, al múnan keyin jana qaghidatty jahandyq va­lutany qú­rugha keletin bolady.

«Men búl jayynda búdan bir jyl búryn bolghan Astanalyq ekonomikalyq forumda osy minbeden aitqan bolatynmyn. Industraldyq-innovasiyalyq qauip-qaterler әdil saudany jәne ekonomikanyng ónerkәsiptik damuyn tenestiru qajettiginen tuyndaydy. Azyq-týlik-resurstyq qauip-qaterler әlemdik energetikalyq jәne azyq-týlik qauipsizdigin qamtamasyz etumen týsindiriledi», - dedi Preziydent.

Preziydentting sózinshe, al qazirgi jaghdayda әlemde ekonomikalyq qatynastarda da­my­ghan jәne damushy elder ara­synda ekonomikalyq tensizdik qa­lyp­ta­syp otyr. Onyng ózi ýl­ken prob­le­ma­lardy kóldeneng tartuda. Býkil­әlem­dik bankting mәlimetteri boy­ynsha ýstimizdegi jyldyng basynan beri azyq-týlik baghasy 36 payyzgha kóterilgen.

Osynyng saldarynan kirisi tómen jәne azyq-týligi tapshy elder azyq-týlik importyn qarjy­lan­dy­ru problemasyna tap boldy. Ótken jyldyng mausym aiynan beri kedeylik sheginen tómen adam­dardyng sany 44 milliongha deyin ósti. Azyq-týlik baghasynyng kóte­rilui jaghdayynda búl san­nyng odan әri arta beretindigi anyq.

Elbasynyng pikirinshe, azyq-týlik daghdarysyng saldary býkil әlemdegi әleumettik jәne sayasy jaghdaydyng ushyghuynan kórinis berip otyr. Múnday jaghdayda ónirlik jәne jahandyq dengeyde azyq-týlik qauipsizdigin qoldau qajet. Búl rette elder arasyndaghy ýilestiru men kelisilgen jәne órkeniyetti is-qimyldar asa manyzdy bolyp tabylady.

«Qazaqstan joghary sapaly azyqtyq astyqty dәstýrli eksporttaushy bolyp tabylady. Sonymen qatar biregey tabighy jaghdayy  mýiizdi iri qaranyng ekologiyalyq taza etin eksporttaugha baghyttalghan baghdarlamany әzirleuge jәne ony 2020 jylgha qaray 180 myng tonnagha jetkizuge mýmkindik berdi. Búl óte salmaqty әri órshil baghdarlama. Mening oiymsha, ony jýzege asyru ýshin bizde barlyq alghyshart bar. Biz sheteldik investorlardy kórshi elderdegi senimdi tútynu naryq jәne jaqsy biznes-ahual týrindegi  myghym negizi bar jobalargha qatysugha shaqyramyz», - dedi N.Nazarbaev.

Memleket basshysynyng pikirinshe,  qazirgi tanda birde-bir el «qazir damy ber, al ekologiyamen sodan keyin ainalysamyz» formulasy boyynsha ómir sýre almaydy. Adamzatqa ghalamshardyng energo-ekologiyalyq jaghdayynyng qauipsizdigin qamtamasyz etetin jýzege asyrylatyn ssenariyi óte-móte qajet. Ol qazirde, bolashaqta da bar barlyq elderge tiyimdi boluy kerek. Mol tabighy resurstargha ie el retinde Qazaqstan әlemdik energetikalyq qauipsizdikti qamtamasyz etudegi óz jauapkershiligin týsinedi. Energiya ýnemdeushi tehnologiyalardy, «jasyl ekonomika» tetikterin engizu - búl tayau onjyldyqtaghy elimizding industriyalyq sayasatynyng basty qúramdauyshtarynyng biri bolyp tabylady. Sondyqtan da jahandyq jylynu problemalaryn sheshuge qatysu ýshin Qazaqstan energetikany tehnologiyalyq janghyrtudy jyldamdatatyn jәne energiya ýnemdeudi damytatyn bolady.

N. Nazarbaev 2007 jylghy BÚÚ Bas Assambleyasynyng 62-shi sessiya­syn­da ózining qazirgi qalyptasyp otyrghan jalpyadamzattyq prob­lema­largha sәikes «Jahandyq ener­goekologiyalyq strategiyany» әzirleu iydeyasyn úsynghandyghyn jetkizdi. Ony talqylau Braziliya­da 2012 jyly ótetin BÚÚ-nyng «RIO+20» túraqty damu kon­ferensiyasyna úsynylyp otyr. Osy orayda Preziydent búl osy forum ayasynda talqylanatynyna jәne qoldau tabatyndyghyna ýmit artty.

Elbasynyng pikirinshe, qazirgi kýni memleketterding birigip kýsh-jiger júmsauy jagh­dayynda ghana problemalardy sheshuge bolady. Osyghan oray Preziydent jalpy әlemdik sayasat my­nanday mәselelerge nazar auda­ruy oryndy ekendigin aitty.

Birinshiden, makroekonomika­lyq basqarudyng ýilestirilgen jýiesin jasaqtau qajet. Ekinshiden, shiykizattan qarjy sekto­ry­na deyingi rynoktardy jahandyq túrghydan retteu. Ýshinshiden, tiyimdi valuta-qarjy jýiesin negizge alu. Birinshi baghyt ýshin ýlken jiyrmalyqtyng qarjy ministrleri últtyq ekonomikalar jagh­dayyn baghalaudyng әmbebap indiy­katorlarynyng tizimin aiqyndauy qajet. Qazirgi kýni әlemdik ry­nok­tardy retteu jýiesin qúru tu­raly kóp aityluda. Biraq ýi­les­tirilgen sheshim әli әzirlengen joq.

Birjalyq tauarlardaghy, әsi­re­se, energoresurstar men shiykizat jónindegi, sonday-aq azyq-týlik tauarlary rynogyndaghy ba­gha­lardy qajetinshe basqarudyng halyqaralyq ýilestirilimin qam­tamasyz etuding manyzy zor. Qar­jy rynoktaryn jahandyq bas­qaru bóliginde shygharylatyn ba­gha­ly qaghazdar rynogyna ekpin týsirgen oryndy bolar edi. Son­ghy daghdarys aldynda derivativter rynogynyng ainalymy býkil planetanyng jiyntyq IJÓ-sinen 8 ese asyp týskeni belgili. Eng aqyrynda jana әlemdik rezervtik valutany qúru móldir jәne bar­shagha týsinikti jahandyq valuta­lyq-qarjylyq jýieni qalyptas­tyru mýmkindigin bergen bolar edi. Múnday jaghdayda elderding re­zervteri neghúrlym túraqty bo­lyp, bolashaq ekonomikalyq pers­pektiy­valardy nyghaytatyndyghy anyq. Elbasy osynday úsynysta­ryn bildire kele, Memleket basshysy halyqaralyq ýilestirudi kýsheytu ýshin barlyq elding jahandyq retteu turaly Paktige qosylu qajettigin atap ótti. Býgingi qauip-qaterlerdi sheshu joldaryn talqylaudaghy jogharyda aitylghan kózqarastar atalghan qújatta kórinis tabuy kerek. Búl Pakti halyqaralyq ekonomikalyq sayasattyng negizgi elementterin kelisu ýshin naqty qúral bola alady.

- Men bizding forumnyng halyqaralyq valuta-qarjy jýiesin túraqtandyrugha ong yqpal etetinine kәmil senemin.

Atap aitqanda, dýniyejýzilik jana valutagha ótui boyynsha Jol kartasyn әzirleuge bolady.

Áriyne, búl bir kýnde nemese bir forumda sheshimin tabatyn qadam emes ekenin bәrimiz bilemiz.

Sondyqtan búl isti osy forumda bastap, túraqty júmys isteytin forumnyng virtualidyq sayty arqyly jalghastyryp, kelesi jyly ótetin besinshi forumda qabyldau mumkinshiligine qol jetkizuge bolady dep senemin.

Barshanyz bilesizder, Astanalyq ekonomikalyq forumynyng manyzy jyldan-jylgha arta týsude.

Sondyqtan kelesi jyldan bastap ol túraqty týrde mamyr aiynda ótkiziletin bolady.

Barshanyzdy kelesi jyldyng 23-24 mamyrynda ótetin Besinshi Astanalyq ekonomikalyq forumnyng júmysyna qatysugha shaqyramyn.

Sóz sonynda tabysty júmys tileymin-, dedi N. Nazarbaev.