Qazir  elimizding qúqyq qorghaushylary kәmeletke tolmaghandardyng temeki sheguine jәne spirttik ishimdikterdi ishuine qarsy kýres jýrgizip jatyr. Zanmen  qatang bekitilgen búl tәrtip osy kezge deyin dúrys qadaghalanbay kelgen bolatyn. Sonyng kesirinen syrany simiretin jәne týtindi budaqtatatyn jastar, oqushylar kóbeyip ketti. Búl óz kezeginde jastardyng densaulyghyna әser etude, últtyng bolashaghyna qauip tóndirude.

Qazir  elimizding qúqyq qorghaushylary kәmeletke tolmaghandardyng temeki sheguine jәne spirttik ishimdikterdi ishuine qarsy kýres jýrgizip jatyr. Zanmen  qatang bekitilgen búl tәrtip osy kezge deyin dúrys qadaghalanbay kelgen bolatyn. Sonyng kesirinen syrany simiretin jәne týtindi budaqtatatyn jastar, oqushylar kóbeyip ketti. Búl óz kezeginde jastardyng densaulyghyna әser etude, últtyng bolashaghyna qauip tóndirude.

Resmy derekterge qaraghanda elimizde 13-15 jas aralyghyndaghy әrbir ýshinshi jasóspirim temeki shegetin kórinedi. Mamandardyng payymdauynsha, búl kórsetkish әlemde asa joghary kórsetkishting qataryna jatqyzylady. Qazir oqushylar arasynda shylymgha tәueldiler sanynyng artuyna kóshelerde ilingen paraqshalar, teledidar men gazet-jurnal betterinde temeki jarnamasynyng jii berilui men basyluy aitarlyqtay әser etip otyr. Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng ókilderi temeki ónimderin jarnamalaytyn nasihattyq sharalar tolyq әri tútas toqtatylsa, shylym shegetinderding sany 16 payyzgha tómendeytinin kóldeneng tartady. Sondyqtan kóshelerde, búqaralyq aqparat qúraldarynan (gazet, jurnal, teledidar, radio, internet sayttary, plakattar men bilbordtar, qoghamdyq kólikterding syrty t.b.) nikotindik ónimderdi alastau óte manyzdy. Eger jarnamalyq túrghyda nasihat jasaugha tyiym salynbasa, 2025 jylgha barghanda 1,5 mlrd. pende temekining qúrbanyna ainalady. Al shylym shegetinderding 95 payyzy ókpening qaterli isigine úrynady eken. Jer sharyndaghy 2 milliard jasóspirim men jastardyng sanasy nikotinmen ulanghan. Qazaqstanda búl kórsetkish - 120 myn. Soraqysy sol, jyl sayyn 25 myn, kýn sayyn 70 qazaqstandyq temekining kesirinen tuyndaghan dertten kóz júmady... Ezuine temeki qystyrghandardyng eng jasy - 8-de. Búl - resmy derek. Beyresmy derekterdi sóiletsek, nebir soraqylyqtyng beti ashylary anyq. Al, Qazaqstanda nәpaqa tauyp jýrgen temeki kompaniyalary, tapqan tabystarynyng 80-90 payyzyn óz elderine qaray shekara asyrady eken. Demek, qazaq jastarynyng sanasyn ulaghan temekiden týsken paydanyng qyzyghyn jatjúrttyqtar kórude.
Al Qazaqstan halqynyng 27 payyzy (4 million adam) temeki tartady. 4 millionnyng 600 mynnan  astamy qyz-kelinshek bolsa, 120 myny - 13-15 jas aralyghyndaghy jasóspirimder. Ezuine shylym qystyrghandardyng ýshten biri, keyde tipti, teng jartysy ajalynan 15 jyl búryn óledi eken. Olardyng 95 payyzdan astamy ókpening qaterli isigine úshyraydy. Otandastarymyzdyng basym bóligi 20-gha tolmay jatyp, shylymnyng "dәmin" tatady eken. Oqu oryndarynda oqushylar men studentter qonyrau kezinde búrqyratyp temeki tartady. Oqu ornynda temeki tartugha bolmaydy dep, qansha ereje shygharghanymen ony qadaghalap jatqan eshkim joq.  Bizde qúzyrly zang bolghanymen, kýni býginge deyin qoghamdy temekining ziyanynan saqtau sharasy oryndalmay keledi. Ony tartyp kórmegen adam da ainaladaghy "shekkish" adamdardyng týtininen ulanyp jatatynyn bayqamay qalady. Negizinde zang boyynsha respublikanyng barlyq túrghynyna qoghamdyq orynda temeki tartugha jәne ony jarnamalaugha tolyqtay tyiym salynady delingenmen, búl oryndalyp jatyr ma? Elimizde kәmeletke tolmaghan jasóspirimderge temeki satugha tyiym salynghanmen, qazir kishkentay balalargha dýkender men dýngirshikterde sata beretini bәrimizge belgili. Áleumettik saualnamadan belgili bolghanday, qazir jasóspirimderding 80 payyzy dýkenderden temekini esh qiyndyqsyz satyp alady eken. Tipti satushylardyng әrbir ýshinshisi kәmelettik jasqa tolmaghandargha satugha bolmaytyndyqtaryn bilmeytin bolyp shyqqan.
Býginde әiel adamdardyng temeki shegude belsendilik tanytyp jýrgeni belgili. Bolashaq ana-qyz balalardyng temekige jaqyn boluy óte qauipti. Ásirese, qazaq qyzdary arasynda temeki shegushiler kóbeydi. Ol densaulyqqa ziyan. Qyz degen bolashaq ana, erteng odan tughan bala da aurushang bolady. Temekini bir bastasa toqtatu qiyn. Jýkti bolghanda da әiel adamdar shege beredi, erteng últtyng qataryn aurushang úrpaq tolyqtyratyn bolady, búl degeniniz, naghyz qasiret.

Adamdar tartatyn temekining týtini tәnge ziyandy jәne uly zattardyng jiyntyghy bolsa, olardyng eng qauiptisi - nikotiyn, sinili qyshqyly, kómir qyshqyly, sirke qyshqyly, azot, efir mayy jәne ókpe ragine úshyratatyn әrtýrli radioaktivti elementter (benzpiyren, poloniy, vismut, t.b.). Nikotin eng uly. Salmaghy 16-20 keli itke bir tamshy, jylqygha 7-8 tamshy nikotin berse, olar bir minuttyng ishinde-aq ólip qalady. Adamdy da bir tamshy nikotin sespey qatyrady. 1 tamshy nikotin 10-12 tal temekide bolady. Tek temeki tartqanda adam aghzasy nikotindi tóte qannan emes, tynys jolymen qabyldaytyndyqtan adam birden ulanyp ólmeydi.

Mamandar temekini tastau, nikotinge degen qúmarlyq alkogoli men narkotikke qaraghanda onay ekendigin aitady. Tipti býginde temekini tastaugha arnalghan medisinalyq kóptegen preparattar shygharyla bastady, olar temekige tәueldilikten tez aiyghugha kómektesedi. Qúmarlyq ústaghan kezde auyzgha salatyn saghyz, konfetterde shygharyluda. Degenmen múnyng eshqaysysy da adamnyng óz erik-jigerine senip әreket etuine jetpeydi.

Últ boloashaghyn oilasaq, temekini shekteu turaly zandarymyzdy kýsheytip, jas úrpaqqa dúrys tәlim-tәrbiye, ónege kórsetuimiz kerek.

«Abay-aqparat»