Qytaydaghy qandastar  qysymgha úshyraghaly eki jyldan asty. Elbasy tapsyrmasymen QR Syrtqy ister ministrligi de Qytay tarapymen arnayy kelissózder ótkizdi. Qogham belsendileri men qoghamdyq úiymdar da búl mәselege ýn qatyp jatyr. Osy uaqyt aralyghynda atqarghan sharualardyng esebi retinde, «Jebeu» Respublikalyq qoghamdyq birlestigining tóraghasy Omarәli Ádilbekúlymen súhbattastyq.

-  Sebepsiz saldar bolmaydy ghoy. Qytaydyn  múnday qadamgha baruyna  ne sebep?

-  Songhy jyldary әlem tynysh emes. Terrorizm barlyq eldi alandatady. Terrorizm degendi aqtaugha bolmaytyn shyghar, biraq onyng da әrtýrli sebepteri bolady. Ótken ghasyrdyng sonynda Aziya men Afrikada biraz el tәuelsizdik aldy. Kenes odaghynyng ydyrauy men  Orta Aziyadaghy 5 últtyq memleketting qúryluy biraz elderge әser etti. Qytaydaghy úighyrlar songhy jyldary  ghylym men tehnika, óner jәne ekonomika jaghynnan jaqsy damydy. Alghashqy kezde Qytay ýkimeti  búl qadamdy qoldady. Qytay reforma jasap, syrtqa esik ashqannan bastap barlyq últtyng shetelge shyghu mýmkindigi tudy. Qytay, qazaq, monghol, tiybet, úighyrlar da shetelge shyqty. Mine osy aralyqta ýlken kýsh qalyptasty.

Songhy jyldarda Qytayda kóptegen terrorlyq oqighalar oryn aldy. Beyjing - Tyanianimeni  alanyndaghy, Kýnmiyn  qalasy men Ýrimji Temirjol vokzalyndaghy oqigha, onan keyin Ontýstik Shynjanda  da ay sayyn osynday jaghdaylar bolyp túrdy.  Qytay  osydan keyin óz sózderimen aitsaq, «ýsh týrli kýshke qarsy kýres» -  terrorizm, últtyq bólshekteu, әsire dinshildikke qarsy sharalar qoldana bastady. Osydan eki jyl búryn Tiybetti basqarghan hatshy  Shynjangha keldi. Ol kelgen son, jaghday basqasha týs aldy. 2017 jyldyng basynda Qytay Ortalyq partiya komiyteti ýgit-nәsihat bólimi basshysynyng orynbasary bastaghan delegasiya Qazaqstangha keldi. Qúramynda tarihshylar, etnograftar men mәdeniyettanushylar boldy. Ol mamandargha Shynjandaghy pasport jinau mәselesin aittyq. Qytay tarabynan kelgen delegasiya: «Siriyadaghy soghys jýrgizip jatqan 7 mynnan astam separatister  basqa adamnyng atynan  zansyz pasport jasap, shekara asqan. Sondyqtan  pasporttardy  jinap alyp, tekseruden keyin qaytaryp beretinin» jetkizdi. Osy jyly ShÚAR ýkimetining tәrtipti kýisheytu turaly qaulysy shyqty. Qauly negizinde Qazaqstandaghy Qytay pasportymen, yqtiyarhatpen jýrgen zeynetkerlerge  qaytu turaly habar keldi. 2017 jyldyng qantar aiynda kóptegen zeynetkerler Qytaygha baryp, Qazaqstangha qayta almay qaldy. ShÚAR ortalyq partiya komiytetinen shyqqan qújat Ile qazaq oblysyna kelgende memlekettik qyzmetkerlerding shetelge shyghuyna bolmaydy degen maghynagha úlasty. Qytay bir partiyalyq el. Shynjannyng jaghdayy birshama kýrdeli, kóp dindi jәne kóp últty ólke. Últtyq jәne diny qayshylyqtar býgin bastala salghan joq.  Qazaqtar ýshin songhy 25 jyl altyn dәuir boldy. Qazaqstangha kelip oqydy, bilim aldy jәne ýy satyp aldy. Jan-jaqty sharualaryn dóngeletti. Eki elding arasynda emin-erkin kelip jýrdi. Qazaqtardyng osy kýnin kóre almaghandar da bar boluy mýmkin. Jogharydaghy qauly tómenge barghanda tipti ushygha týsti. Shetelge baryp yqtiyarhat alghandardy, shetelge baryp oqyghandardyng bәrin teksere bastady. Olargha «eki betkey» degen «qalpaq kiygizip», azamattyq qúqyqtaryn shektedi.

-   Sizder  búl sharuagha qalay aralasa bastadynyzdar?

-  Qytaydaghy jaghdaydy bilgennen keyin Shynjannyng múhajyrlar (qonys audarushylar) men Syrtqy ister mekemelerine hat jazdyq. Biraq olar jauap bermedi. Qytaydyng Almatydaghy konsuldyghyna  hat jazyp jýrmiz. Olarmen birneshe kezdesu ótkizdik. Biraq mәsele sheshile qoyghan joq. 2017 jylghy elimizde ótken EKSPO kórmesining ashyluyna Qytay basshysy keletin boldy. Osy kezde  "Jas Alash" gazetining redaktory Ruslan Erbota habarlasyp,  Qytaydaghy mәseleler jóninde súhbat berudi súrady. Men: «qytaylar jabyq el bolghandyqtan aqparattyq shudan kóri, tuyndaghan mәseleni diplomatiyalyq jolmen sheshkendi qalaydy. Biz osy salada júmys istep jatyrmyz. Ózderiniz bilesizder, kezinde Qajyqúmar Shabdanúlyn alyp keluge bolatyn edi. Biraq sol kezde ulap-shulap, aighay-attangha saldyq. Biraq QR Syrtqy ister ministrligi jәne basqa qatysty oryndar onsha qozghala qoyghan joq. Sonymen ol kisi kele almay qaldy»,- dedim. Osydan keyin "Jebeudin" búrynghy hatshysy Raqym Ayypúlyna «Azattyq radiosynyn» jurnaliysi habarlasyp, «osy mәsele boyynsha pikir aitsanyz, jaqynda Qytaydyng tóraghasy Sy Szinpin keledi, biz sol kezde osy mәseleni kóteremiz»,- dedi. Osydan keyin Qytay konsulyna hat jazyp «Qytaydyng «Bir beldeu – bir jol» strategiyasy Qazaqstanda bastalghan. «Bir beldeu – bir jol» jobasynyng  sayasattyng sәikestigi, joldardyng tútasuy, saudanyng damuy, aqshanyng ainalymy, halyqtar arasynyng jaqyndauy qatarly 5 týrli tiyimdi prinsiypi bar. Joghary jaqta osynday sayasat bolghanmen, tómen jaqta basqasha,  әkesi balasyn kóre almaydy. Balasy sheshesine, kýieui әieline jete almay jatyr. El aman júrt tynyshta osylay otbasylar bólinip qaldy. Búl degeniniz  «Bir beldeu- bir jol» prinsipterine qayshy. Jaqynda Sy Szinpin keledi eken, Qazaqstan demokratiyalyq el. Aqparat qúraldary kez kelgen uaqytta mәseleni kótere alady. Sol kezde yryqsyz jaghdaygha tap bolasyzdar. Óitkeni myna jaqta EKSPO-ny qoldap kelip jatyrsyzdar, ana jaqta Shynjannyng jaghdayy mýlde basqa»,- dedik. Osydan keyin olar bizdi kezdesuge shaqyrdy, baryp mәseleni tótesinen qoydyq. Onyng aldynda, 19 mamyr bolsa kerek, Beyjinde «Bir jaghalau-bir beldeu» boyynsha ótken jiyngha Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaev qatysty. Astanada bir top ziyaly qauym ókilderi, onyng ishinde  «Jebeudin» búrynghy tóraghasy Talghat Mamyrúly jәne men barmyn. Elshi Chjan Hanihuy myrzamen kezdestik. Sol jerde tarih jóninde biraz әngime bolghannan keyin, Qytaydaghy qazaq  mәselesin kóterdik. Alyp barghan hattarymyzdy berdik. Sonda bir adamgha Ile qazaq oblystyq Kәsip odaq komiyteti zeynetaqysy toqtasyn degen qújat shygharghanyn aitqanda elshi ashulanyp: «búl ne sóz? Kәsip odaqtyng zeynetaqygha aralasatyn ne jóni bar»,- dedi. Osy kezde Astanada túratyn Duman Halmet degen azamat óz basynan ótken mәselerdi aityp, ózi Qytaygha baryp kelgenin jәne tuystarynyng qinalyp jatqanyn aitty. Ony da estip tanghaldy. «Búnyng bәri dúrys emes. Zeynetkerlerge aitynyzdar. Sizderding zeynataqylarynyzdy Afrikagha, Amerikagha barsanyz da, Qazaqstanda túrsanyz da beruge tiyisti. Qytaydyng sosialistik qúrlysy men memleketine qosqan ýlesteriniz qashanda eskeriledi», - dedi. Osyghan jogharydaghy әngime qosylghannan keyin, mausym aiynda Qytaydan arnayy qyzmet toby keldi.

Almatygha kelgennen son, bizden kezdesetin adamadardyng  tizimin súrady. Biz әr aimaq pen әr saladan, zeynetaqysy toqtaghan jәne otbasy mýsheleri kele almay jatqan 10 adam, «Jebeuden» 5 adam qosyp, 15 adamnyng tizimin berdik. Solar kirip, Qytay konsulynda 3 saghattan artyq  kezdesu boldy. Saghat 3-te kirgenbiz, 5- te ayaqtalatyn kezdesu 6-gha deyin jalghasty. Qyzmet toby bәrin jazyp aldy. Onda Shynjang Syrtqy ister departemetining bas hatshysy jәne onyng orynbasary, Shynjang Ádilet departamenti, Ishki ister departamenti, Kadrlar mekemesi, Sayasy zang komiyteti, Ile qazaq oblystyq partkomnyng tәrtip tekseru komiyteti siyaqty oryndardan qúralghan 7,8 adamdyq delegasiya boldy. Olar osyndaghy aitylghan barlyq mәseleni qarastyramyz dep qaytty.  Osydan keyin uәdem boyynsha "Jas Alash" gazetine súhbat berip, «Qytay degen ýlken el. Batys sanksiya salghan kezde ózin-ózi qamdaytyn el. Óz sayasaty, óz ústanymy bar. Mysaly, songhy kezde Tiybetke sheteldikter vizasy bolsa da emin-erkin baryp kele almaydy. Osy jaghdaydyng Shynjanda da qaytalamauynyng aldyn alayyq. Elimizding Syrtqy ister ministrligi men Parlamenti arqyly, qoghamdyq úiymdar júmys jasap, diplomatiyalyq jolmen shesheyik. Óitkeni Qytaydyng bizde kóptegen mýddesi bar. Osyny algha tarta otyryp, biz Qytaygha óz sózimizdi ótkizip, qandastarymyzgha arasha bola alamyz»,- dep aitqanmyn. Mine qazir sol aitqandarymyz boyynsha is onyna basyp keledi.

Osydan keyin mausym - shilde ailarynda jaghday biraz jenildedi. Sol kezde biraz adamnyng sharuasy sheshilip, tólqújaty qolyna tiydi. Qazaqstangha kelip ýlgergender de boldy. Biraq, artynan tamyz, qyrkýiek ailarynan bastap, jaghday taghy qiynday bastady. Azamattardyng telefonyn tekseru kýsheyip ketti. Qazaqstangha kelip-ketip jýrgen adamdar men Qazaqstanda oqyghan studentterdi  Qytaydyng úyaly baylanys nomerimen vatsap, feyzbuk qatarly әleumettik jelilerge shyqqany ýshin de sayasy ýirenu otalyqtaryna kirgize bastady. Qazaqstandaghy bauyr-tuysymen jii habarlasatyndardy «ekibetkey» dep aiyptady. Odan keyin últtyq qúndylyqtar men diny belgilerge tiyse bastady. Meshitterding aiyn alyp tastap, oi-órnekti ydystardy shaqty degen aqparattar da tarap jatty. Bylaysha aitqanda kezindegi «Mәdeniyet zor tónkerisinin» bir kórinisi  qaytalandy deuge bolady. 2018 jylgha kelgende jaghday tipti de kýrdelenip ketti. Qazaqstangha kóship kelgen, oqyp jatqan balalaryna aqsha salghandargha deyin sayasy ýirenu ortalyghyna kirip ketti. Tipti vichat jelilerinde «júma mýbәrak bolsyn» degen siyaqty habarlamalar jiberigenderdi de sol ortalyqqa kirgizdi. Sayasy ýirenu ortalyghynyng jaghdayy әr jerde әrtýrli. Key jerlerding jaghdayy óte auyr.

Qytay konsuldyghy 2018 jyldyng basynda jana jyl meyramyn toylady. Oghan bir top ziyalylardy shaqyrdy. Almaty qalasynda Qytaydan kelgen qazaq ziyalylary, QR Syrtqy ister ministrligi jәne Qazaqstan halyqtary assambleyasy ókilderi, úighyr jәne dýngen diaspora ókilderi men óner adamdary qatysty. Osyghan oray әleumettik jelide әngime shygha bastady. Qandastarymyz ana jaqta qinalyp jatqanda, bizding oralmandar, qazaqtyng ziyalylary olarmen birge shәy iship, túshpara jep jýr dep aiyptady. Oghan kezinde jauap berip, kimning barghanyn, ne istep jýrgenin jazghanbyz.  Osydan keyin 22 nauryzgha qarsy Qytay elshiligi taghy da konsertke shaqyrdy. Sol kezdegi jaghdaydy eskere otyryp, "Jebeudin" býkil mýsheleri konsertke barudan bas tarttyq. Búdan keyin Qytay konsuldyghy bizben qandastar mәselesi boyynsha sóilespekshi bolyp, konsuldyqqa shaqyrdy. Biz «sizder bizding kensemizge kelinizder, sonda otyryp sóileseyik»,- dep talap qoydyq. Aytqanymyz boyynsha kensemizge olardan 3 adam keldi. Jebeuding barlyq mýsheleri jәne ziyaly qauym ókilderinen Jiger Jәnabilúly bastaghan bir-eki aghamyz qatysty. Shynjandaghy barlyq jaghdaydy konsuldyq qyzmetkerlerine tolyq aittyq. Osy kezdesuden keyin, 20 nauryz kýni Jebeuding 4 mýshesin Astanda Qytaydyng Qazaqstandaghy elshisi Chjan Hanihuy myrza  qabyldady.  Biz barlyq mәsellerdi aittyq. Elshi bәrin jazyp alyp, eng sonynda «Qazaq pen Qytay arasynda sheshilmeytin mәsele joq. Eki el - dos. Bizding kóptegen strategiyalyq mýddelerimiz bir. Qazaqstannyng tәuelsizdigin eng erte moyyndap, diplomatiyalyq qarym-qatynas ornatqan elderding birimiz. Mamyr aiynyng basynda Shynjangha bir qyzmet tobyn jiberemiz. Solar baryp kelgennen keyin jauabymyzdy aitamyz»,- dedi. Men sol kezde «qyzmet tobynyng ishinde bizden de 1,2 adam barsa, sayasy ýirenu ortalyghyn óz kózimizben kórsek...»,- dep edim, «sizder túra túrynyzdar, aldymen ózimiz baryp keleyik»,- dedi. Sodan Ýrimjige Astanadaghy elshilik pen Almatydaghy konsuldyqtan 5 adam bardy. Osy aralyqta bizding Syrtqy ister ministrining orynbasary Múhtar Tileuberdi de Ýrimjige bardy. Ol kezde Qytay «tirkeui óshpedi, qos azamattyq» degen syltaumen  bir top QR azamattaryn ústap, aldy sayasy ýirenuge kirip, arty pasportynan aiyrylghan. Osy kezde biz de birneshe týsindiru júmystaryn istedik.Elimizding syrtqy ister ministrligine hat jazdyq. Múhtar Tileuberdi myrza qaytyp kelgennen keyin Qazaqstan azamattarynyng 8-i bosap keldi.

-  Byltyrghy Qytaydan kelgen delegasiyamen kezdesuge «Jebeu óz adamdaryn ghana kirgizip, konsuldyng aldyghy esiginen kirip, artqy esiginen shyghyp ketti. Delegasiyany qandastarymyzben keziktirmedi»,- degen pikirler kóp aityldy. Osyghan ne deysiz?

-  Búnday sózder tarady. Bilmegen adamgha solay kóringen shyghar, al ziyaly qauym ókilderi búny jaqsy týsinedi. Qytay konsuly Qytaydyng teritoriyasy sanalady. Eshkim de rúqsatsyz kire almaydy. Qytaydyng konsuldyghynyng 2 qaqpasy bar. Biz kirgende aldynghy qaqpasynan kirgenbiz, qaytarda artqy esikten shyghardy. Shyqqannan keyin eshqayda qashyp ketpedik, aldynghy esikke ainalyp kelip, sonda túrghan jurnalisterge súhbat berdik. Janymyzdaghy jasy ýlken Múqan Mamythan aghamyz súhbat berdi, qalghanymyz sóilegen joqpyz. Sol kezdegi viydeo vatsap jelisinde әli tarap jýr, viydeoda anyq kórinip túrmyz. Kezdesuge әr aimaq, әr ónirden, әr saladan adamdar kirgizgenimizdi jogharyda da aitqanmyn. Kirgen adamdardyng tizimin "Qamshy" portalynda jariyalaghan bolatynbyz.

- Áleumettik jelide qandastar arasynda týrli dau-damay oryn alyp jatqanyn bayqap jýrmiz. Búl Qytaydaghy qandasyna alandaghan aghayynnyng arasynda tuyndaghan týsinisbeushilik pe, әlde qandastar arasynda әdeyi jik salyp otyrghan kýshter boluy mýmkin be?

-  Búl shynynda kýrdeli mәsele. Qazaqstan qansha degenmen Orta aziya elderi ishinde Europamen salystyrmasaq ta aqparattyq erkindigi bar el. Bizde erkin telearnalar, basylymdar, sayttar, tәuelsiz jurnalister,  blogerler bar. Elbasynan bastap, minitsrlerge deyin atyn atap, týsin týstep pikir aita alady. Qazaqstan orta aziyadaghy eng irgeli elding biri boldy. Songhy 25 jylda Elbasynyng kóp vektorly sayasatynyng nәtiyjesinde әlemge tanymal boldyq, ekonomikamyz damydy. Shekaramyzdy býtindedik. Shetelden milliongha tayau qandastarymyzdy shaqyrdyq. Batyspen de, shyghyspen de, ainalamyzdaghy kórshilerimizben de tatau-tәtti túrdyq. Ekinshi jaghynan bizge kóptegen kýshter kirdi. Reseyding kýshi búrynnan bar, Arab-parsy, batys pen Qytaydyng mýddelerding talasyna ainaldyq. Qazaqstanda egemendik alghanda 42 payyz qazaq 70 payyzgha deyin kóterildi. Mening oiymsha qazaqtyng kóbeygeni syrtqy kýshterge únamaydy. 2009 jylghy sanaq boyynsha qazaqtyng ýles salmaghy 67 payyzgha jetkeni beyresmy habarlandy. Keyin 62 payyzgha tómen syrghytty. Osydan bastap qandastargha qarsy nauqan bastaldy. «Oralmandar jylaydy, ýy súraydy, kezinde olar qashyp ketken, olardyng kóbi bilimsiz» degen siyaqty aqparattyq shabuyldar boldy. Osydan keyin 2013 jylghy kóshi-qon zanyna ózgeris engende qandastardyng azamattyq aluy qiyndap ketti. Oralmandar QR azamattyghyn aluy ýshin 4 jyldyq túraqty tirkeui boluyn talap etti. Azmattyqqa tapsyrar qújattardyng ishine sottylyq turaly jәne kóshi-qon  paraghynan shyghu turaly anyqtamalar qosyldy. Búrynghy zanda búl ekeuin etnikalyq qazaqtardan talap etpeytin. Osydan bastap Qytaydan keletin kósh 3 jylday toqtady. Ziyaly qauym ókilderinen sol kezde ýsh mәseleni aitugha bolmaytynyn estigem. 1- jer, 2- Alash Orda, 3- oralman mәselesi. Ózderiniz bilesizder, 2 jyldyng aldynda preziydent aparaty basshysynyng orynbasary sottalyp ketti. Sol azamat ketkennen keyin kóshi-qonda jylymyq payda bola bastady. 2017 jylyghy Dýniyejýzi qazaqtarynyng 5 qúryltayynda Elbasy qújattyq kedergilerdi alyp tastady. Odan keyin әngime Qytaydan shyqty. Osynyng bәrine qarasaq ainalamyzda qazaqtyng kóbeyip kýsheygenin, birikkenin qalamaytyn kýsh bar  siyaqty. Olar jayshylyqta qazaq bolyp, qazaqshyl bolyp aighaylaghanmen, maqsaty basqa siyaqty. Óitkeni basynda Qytaydaghy qazaq mәselesi boyynsha bir top jas jigit júmys istep jýrdi. Olargha týsinistikpen qaradym. Ashynghan halyq aitaryn aityp, sherin shygharu kerek qoy. Óitkeni Qytaydan 60 jyldary 100 myng qazaq ótse, songhy 20 qansha jylda 200, 300 myng qazaq keldi. Osynyng bәrining ol jaqta bir jaqyny bar. Halyqta ashu yza bar, aldynda 3 jyl azamattyq ala almay qinaldy. Endi azamattyq alayyn degende Qytay shaqyryp alyp, pasportyn jinap aldy. Áriyne biz, Qytaydyng ishki isine aralasa almaytyn shygharmyz, biraq Qytaydyng búl istep jatqanyn eshkim aqtay almaydy, qolday almaydy, naghyz shekten shyqqandyq, ózderi qol qoyghan halyqaralyq kelisimder men ózderining konstitusiyasyn, jergilikti ózin-ózi basqaru zanyn oryndamay otyr. Biraq bizding maqsat osy mәseleni shulatpay qoghamdyq úiymdar arqyly, partiyalar arqyly, eki elding syrtqy diplomattary arqyly sheshu. Men әuelbastan qazaq mәselesin halyqaralyq daugha ainaldyrudan qoryqqam. Ózderiniz bilesizder, kýsh pen kýsh teng emes. Bizding jerimiz ýlken, sanymyz az. Bizge ósip-órkendeu kerek. Osy túrghydan aitqanda bizding QR Syrtqy ister ministri Qytay pasportymen jýrgender qytay azamaty, olargha tolyqqandy aralasa almaymyz dep ýzbey aityp keledi. Ol da shyn sóz. Mysaly, 1998 jyly Indoneziyada Qytaygha qarsy ýlken nauqan bastaldy. Odan búryn Indoneziyada kóptegen memlekettik kompaniyalardy, qarjylyq qúrlymdy qytaylar ústap otyrghan. Tolqu bolghanda kóptegen qytaylardyng dýkenderin tonady, adamdardy óltirdi. Biraq onyng bәri Indoneziya azmattary. Sol kezde Qytay oghan ashyq aralasa almady. Tek  qoghamdyq úiymdar, diplomatiyalyq organdar arqyly qarsylyqtaryn bildirdi. Indoneziya ýkimetinen múnday jaghdaydyng bolmauyn talap etti. Onyng aldynda Borbet kezinde Kampodjada 300 mynday qytaydy óltirdi. Týrli jala japty, qughyndady. Oghan da Qytay ýkimeti aralasa almady. Vietnam da kóptegen qytaydy elden quyp shyqty. Ayaghy 1979 jylghy eki el arasyndaghy soghysqa ainaldy. Osy siyaqty búnday halyqaralyq mәseleler óte kýrdeli. Osy túrghyda Elbasymyzdyng ústanghan sayasaty sarapdal, erkin boly. Aldymen Syrtqy ister ministrligi Pekinge baryp keldi. Onan keyin Elbasy Sindao sammiytine bardy. Sol kezde kezdesulerde qandastardyng mәselesi aityldy. Mysaly, men keyin delegasiya bastap, Qytaygha barghan kezimizde Qazaqstannyng Pekindegi elshilikining jigitterimen kezdestik. Sol kezde elshilikting jigitteri «Elbasy Sindao sammiytinde qandastar mәselesine toqtaldy, biraq ol naqty hattamagha engen joq, jeke kezikkende aitty» dedi. Mine osydan bastap jylymyq payda boldy.  Janaghy kýshke kelsek, sol kýshter bar ma dep oilaymyn. Kórniste últshyl bolyp kóringenmen naqty aktualdy mәseleni aitpaydy. Ylghy anyz, ósek-ayang aitady. 500 myng qazaq qamalyp jatyr deydi. Qytaydyng 2010 jylghy sanaghy boyynsha 1 million 700 myng shamasynda qazaq bar. 500 myng qazaq degen eng jansany kóp Ile aimaghynyng adamy biraq kirip ketkendey bolady. Búl eshqanday aqylgha syimaydy. Shynjanda jalpy ústalghandar milliongha tayady dep Batys aityp jatyr. Mýmkin búl ras shyghar. Shynjanda 10 millionnan artyq úighyr bar. Onyng 10 payyzy ústalsa, ishinde 3 payyz qazaq jәne basqa últtar dese kókeyge qonady. Osy maqsatta 3 mamyr kýni Almatydaghy Qytay konsuldyghy kezdesu ótkizdik. Basynda «Qazaqstan» qonaq ýiinde ótkizetin bolyp, 50 adam kirgizudi aitty. Sol kezde «Qytay konsulymen kezdesuge barmandar, bomba qoyylady»,- dep әngime taratty. Qytay konsuly qauipsizdikti oilap, konsuldyqqa auystyrdy.  30 adamdy qabyldady. Kezdesu Qytay konsulynyng ózinde ótetin bolghan son «eger Qytay konsuldyghyna barsandar ishken sularyna u qosyp beredi. 3 aidan keyin ólesinder» dep jazyp taratty. Ony da kimderding taratqanyn bildik. Keyin әleumettik jelide taratqan IP әdiristeri boyynsha anyqtadyq. Qandastardyng jazghan aryzdaryn Qytay konsulyna ótkizuge kedergi jasap, osynshalyq qarsylasatyndardyng shyqqanyna qaraghanda qazaqtyng qosylghanyn qalamaytyn, kórniste qazaqshyl, kómeskide qazaq kóshine qarsy, maqsatty, úiymdasyp, jan-jaqty kenesip júmys istep otyrghan arnayy bir kýsh bar dep oilaymyn.

-  «Jebeu» Respublikalyq qoghamdyq birlestigi turaly da alyp qashpa sózder kóp. Jebeu jәne basqa Qytaydan kelgen ziyalylar qytaydyng mýddesine júmys jasaydy, qytayshyldar dep aiyptaydy. Osyghan ne aitasyz?

-  Onday aiyptaulargha biz ýirendik. Kenes ýkimeti  men Qytaydyng jaghdayy jaqsara bastaghan kezde kóptegen studentter osy jaqqa kelip oqy bastady.  Kenes ýkimeti ydyrap, qazaq eli tәuelsizdik alaghanda kelip oqyghandar bar. Búlar kóshting aldy.  92 - 94 jyldary 60, 70-dey 20 men 30-dyng arasyndaghy jastar Qytaydaghy býkil qyzmet pen basyndaghy ýiimizdy tastap, jalghyz chemodanymyzdy kóterip keldik. Tәuelsizdikpen birge kógerip-kóktep,  ósip óndik. Alghash kelgen azamattardyng ishinde keyin bir-bir auyldy kóshirip kelgenderi boldy. Qazaqstannyng ekonomikalyq jaghdayy jaqsaruymen birge, bizding de kәsibimiz jandana bastady. Osy kezde elge júmys jasasaq degen oigha keldik. Sodan 2009 jyly «Jebeu» Respublikalyq qoghamdyq birlestigin qúrdyq. Maqsatymyz eki el arasyndaghy halyqtyq diplomatiyany damytu. Júmys bastaghannan beri elimizding ishki sayasat basqarmalary men partiyalardyn, qoghamdyq úiymdar jәne memlekettik mekemelerding qoldauyna ie boldyq. Ári Qytay elshiligi jәne  konsuldyghymen de belgili dengeyde júmys jasadyq. Meni Asqar Myrzahmet Núr Otan partiyasynyng birinshi orynbasary bolyp túrghan kezde eki ret qabyldaghan, Múhtar Qúlmúhamet bir ret qabyldady. Biyl QR Qoghamdyq damu ministri Darhan Kәletaev eki ret qabyldady. Osy kezdesuding bәrinde qandastardyng mýddesin, jergilikti ortagha ýilesuin talqyladyq. Óz pikirlerimizdi aittyq. Qytaydaghy osy mәsele bastalghannan beri óz saytymyzda ashyq aqparat jariyalaudan syrt, QR Parlamentining osy ispen ainalysyp jýrgen deputattaryna, ministrlikterge, QR preziydent aparatyna, ýkimetke kóptegen hat jazdyq. Mәselening shyqqan sebebin aityp, sheshuding jolaryn qarastyrdyq. Songhy bir hatymyzda: «Birinshi, Halyqaralyq tәjiriybelerdi esepke ala otyra, Qytaymen aradaghy kóshi-qon kelissózin jandandyryp, ondaghy qandastardy birden kóshi-qon shaqyrtuymen aldyrudy ýkimet dengeyinde jolgha qoy - mәseleni týpkilikti sheshuding taptyrmas tútqasy. Qazir Amerika men Qytaydyng arasyndaghy sauda teke-tiresi kýnnen kýnge kýsheyip keledi. Qytaydyng energetikagha degen tәbeti úlghayyp ghana qoymay, taza ekologiyalyq auyl-sharuashylyq ónimderge degen súranys artuda. Búl ekeui de elimizding basty basymdylyghy bolyp tabylady. Eki el arasyn eki temir jol jelisi men Batys Qytay – Batys Europa magistraly jalghap jatyr. Qytay, onyng orta shyghystan teniz ben múnay tasymaldaytyn 4 baghyty da AQSh bastaghan batys elderining tolyq baqylauynda túrghandyqtan, qúrlyqtaghy kólik tasymalyna kóbirek ýmit artyp otyr. Bizding qolymyzdaghy kóp kózirding biri osy. Diplomattarymyz osyny paydalana otyryp, Qazaqstandaghy qytay kәsiporyndaryna qytay qazaqtaryn enbek kýshi retinde tartudy kóterse qúba-qúp bolar edi. Búl ótken 90 jyldardaghy Mongholiyadan enbek shartymen júmysqolyn tartuday óz tәjiriybemizde de bolghan tәsil.

Ekinshi, Qazaqstan men Qytay da Vena, Jeneva, Helisinky kelisimderine qol qoyghan. Búl kelisimder de bólinip-jarylghan otbasylardyng qalaghan eline kóship baryp, qonystanu qúqy qarastyrylghan. Tәuelsizdikten keyin 300 myngha juyq adam elimizge kelip qonystandy. Osy adamdardyng bәrining eki el ara erkin qatynasu, qalaghan elinde birge ómir sýru qaqy bar. Sondyqtan, Qytaymen bolghan kelissózderde diplomattarymyz kóshi-qon, tuysshylau shaqyrtuy men vizasynyng jana mehanizmderin qarastyrsa.

Ýshinshi, Qytayda kóp jyl jýrgizilgen bir otbasy, bir bala sayasaty qaladaghy qazaqtardyng ómirine dendep kirdi. Orta, shaghyn qalalarda túratyn qazaqtar jalghyz-jarym balasynyng qytaylasyp ketuinen qatty qorqady.  Olar bar jighan tergenin júmsap, balalapyn Qazaqstanda oqytqysy keledi. Olardyng kóbi qazir til bilmeydi. Sondyqtan, Qytay bilim ministrligimen kelisip, osy balalardy Qazaqstangha әkelip oqytudyng jolyn qarastyrsa, ol ýshin jogharghy oqu oryndarynda dayyndyq kurstary kóbirek ashylyp, arnayy baghyttalghan oqu qúraldaryna qarjy kóbirek bólinip, jas-jasóspirimderge arnalghan jazdyq lagerler, sport, óner jarystary kóbirek ótkizip túrsa.

Tórtinshi, Qytaylar ejelden halyqaralyq qarym-qatynasta túlghalar men diplomattardyng jeke bastyq qarym-qatynasyna asa mәn beredi. Ózara syilastyq pen dostyq memleketting keybir sayasattaryna yqpal etedi. Búl syilastyqtyng ýlgisin Elbasymyz qytaydyng ýsh buyn basshysymen qarym-qatynasta kórsetip keledi. Amerikanyng eks-memlekettik hatshysy Kesengr myrza da kórsetip ketti. Alghashqy Qytay – Amerikanyng qarym- qatynasynyng ýstel tenniysi diplomatiyasynan bastalghanyn úmytqamyz joq. Sol ýshin Elimizdegi Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghy, Qazaqstan halyqtar assambleyasy siyaqty qoghamdyq úiymdar men jazushylar, suretshiler, kino-matrister odaghy qatarly shygharmashylyq úiymdardyng júmystaryn Qytaydyng taqylettes úiymdarymen onyng «Bir beldeu bir jol» inisiativasy ayasynda jandandyryp, Qytaydyng Beyjiyndegi intelliygensiyasy men biyligine yqpal etip, qazaqtardan keler qauyp joghyn dәleldeuge tyrysu lәzim», -degen úsynystarymyzdy aittyq. Qazir bayqasam, osy úsynystarymyz jýzege asyp jatqan siyaqty.

Qytay múhajyrlary keninen toqtalatyn taqyryp. Jebeudegi Qúrmet Qabylghazyúly «Qytaydyng diaspora sayasaty jәne onyng Qytaydan kelgen oralmanmen qatystylyghy» degen maqala jazyp, osy taqyrypty barynsha týsindirgen. Qytay ózin tarihtaghy memleketterding jalghasy retinde Junhua últy deydi. Qytay tarihynda patshalyq ýkimetti audaryp, alghashqy respublika qúrghan Sýn Chjýnshani (Sun-Yatsen) degen adam bar. Ol alghashynda batysqa eliktep  qytay, manchjur, tiybet, monghol, úighyr qatarly 5 últ birikken federasiya nemese respublika qúramyz dep ózining sayasy baghdarlamasyna kirgizgen. Biraq  Sýn Chjýnshani biylikke kelgen song odan bas tartyp, tek ghana respublika qúrady. Mao Szedun biylikke kelgennen keyin Junhua últtaryn (qytay últtaryn) qúramyz dedi. Qytayda jalpy 56 últ bar, osynyng bәrin Junhua últy dep jazdy. Amerika, Fransiya qatarly elderde últ pen memleket bir úghym bolyp esepteledi. Kóp últ pen etnostan qúralghan AQSh, tili aghylshyn tili. Fransiya men Týrkiyada solay. Osy baghytta Qytay da talpynyp jatyr. Sol sebepti sheteldegi Qytayda tughandardyng barlyghyn junhua últynyng nemese memleketining bir bólegi dep qaraydy. Shetelding azamattyghyn alghanyn Hua ryn deydi, azamattyq almaghanyn hua shiyau deydi. Biz de  osy ataulardy keybir jazghan hattarymyzda qoldanghanbyz. Óitkeni biz olardan «Pekindegi qazaq, Guanjudaghy qytay, Ontýstik Yunandaghy miyauzu shetelge emin-erkin baryp kele alady. Nege Shynjanda osyny istetpeysinder? Búlar da  senderding shetelde jýrgen diasporalaryng ghoy»,- dep qandastarymyzdyng qúqyn Qytaydyng zandary ayasynda qorghaymyz. Qytaygha hat jazghanda ghúndar men saqtardyng úrpaghymyz, úly Týrik imperiyasy men Altyn ordanyng jalghasymyz dep aituyma bolar edi. Biraq, sózimizdi Qytaygha ótkizuimiz kerek. Qandastarymyzdyng mýddesi ýshin óz zandaryn paylanuymyzgha tura keledi. Mәsele atauda emes, naqty iste. Biz qay jerde qazaqtyng mýddesin ústap túra alamyz, qanday kezende qazaqtyng mýddesin qorghap shygha alamyz degenge aqylmen qadam jasay alamyz. Qarapayym mysal aitayyn, Almatyda týriktin, azerbaydjandardyn  restorany kóp. Aysúlu, Tau samaly, Atajúrt, Ózjúrt dep qazaqsha at qoyyp alghan. Attaryn týrikshe, kýrtshe qoyyp qoyyna bolar edi, biraq olar aqsha tabudyng jolyn oilady. Bizding qazaqtar 90- jyldary Ýrimjiden kishkene shәihana ashyp, tóbesine qazaq shayhanasy, qazaq restorany dep qoyatyn. Ol kezde ýrimjide qansha qazaq bar? Onyng bәri kire bermegen song 5 qazaqpen aqshada tappaysyn, últtyq qúndylyghyndy da dәriptey almaysyn. Biz búl jaqtarynan evrey men armiyandardan ýirengenimiz jón. Evrey qay jerge barsa sol elge sinedi. Orysta Belozerskiy, Abramovich bolsa, Ózbekte Gafur Gulyam, Shodiyev bolyp ómir sýredi. Biraq jýregi evrey dep soghady. Býkil dýniyening aqshasy men mәdeniyetin evreyge alyp keledi. Armiyandar da solay, «dýniyede Armyan degen memleket joq, Armyan degen firma bar» deydi. Armyandar Evopada, Amerikada, әlemning barlyq ozyq elderinde eng jaqsy qor birjalary men eng tabysty biznesterde, kino salasynda enbek etip jatyr. Bәri tapqan aqshasyn Armeniyagha әkelip qúyady. Sol 3 million-aq jan sany bar Armeniya ózinen birneshe ese Azerbayjandy tyghyryqqa  tirep otyr.

Basynda biz turaly alyp qashpa sózder taratqandargha «týsinistikke kelip, birge júmys jasayyq» dep úsynys jasap kórdim. Biraq janaghy sularyna u qosyp beredi degen son, zanger Abzal Qúspan, jurnalist Sәule Ábildahanqyzy qatarly azamattargha jabylghan jaladan keyin ne dep týsinuge bolady? "Atajúrtty" alghash qúrghan Qydyrәli Orazúly, Yrysbek Toqtasyn, Júmabek Álimhandardyng shettetilgeni neni týsindiredi? Meninshe, búl jerde ýlken kýres, mýddeler qaqtyghysy bolyp jatyr. "Jebeu", ana bir jýrgen biraz jas jigitter  bәrimiz jәy oiynshyq ghana bolyp qalamyz. Jalpy bettik búl isterding artynda ýlken kýsh,  memleketter men imperiyalardyng mýddesi túr. Bizding qazaqtyng kóbeygenin jan-jaqtaghy kórshilerimiz qalamaydy. Olardyng mýddeleri әrtýrli jolmen jәne týrli mazmúnmen kelui mýmkin, ony ziyaly qauym paryqtay alsa da qarapayym halyq týsine bermeydi. Sonan keyin ótkende bir sarapshylardyng osylardyng artynda birinshi qazaq kóshin toqtatudy, ekinshi kelgen qandastardyng óz ishinde berekesin ketirudi, ýshinshi kóship kelgen qandastar men jergilikti qazaqtardyng arasyna ot tastaudy maqsat etkender bar degeni ras shyghar.

Osy arada taghy bir aita ketetinim, 2013 jyly Asqar Jakulin degen kәsipker azamat Shyghys Qazaqstan oblysy Tarbaghatay audany Qyzyl Kesik auylynda atasy Jakulagha arnap as berdi. Asty úiymdastyrushylardyng biri boldym. Sol auylgha Almatydan jәne ózge qalalalardan tayyly-tayaghymyzben bardyq. Bir auyldy toygha barghandar basyp ketti. «Biz de el bolyppyz ghoy, kim ekenimizdi bildirippiz. Alugha emes, beruge kelgenbiz. Respublika kóleminde at shaptyrdyq, bәigege kólik tiktik» dep ózimizshe dýrildep quandyq. Elding de ensesi bir kóterilip qaldy. Oralmandar bireuden ýi, mashina, ataq súramaydy eken, ózderi de úiysyp tirlik isteydi eken degen týsinik qalyptasa bastady. Osydan keyin 2014 jyly Shyghys Qazaqstandaghy Qalba tauda Er Jәnibek batyrdyng 300 jyldyghy ótti. Ol toydyng da basy-qasynda boldym, «Qyzay ana» qoghamdyq qorynyng atynan 10 ýy tiktik. Sol siyaqty jýzdegen ýy tigilip, neshe jylqy soyylyp ýlken as berildi. Almatyda konferensiya ótkizip, Respublika sarayynda konsert berdi. Halyqaralyq aqyndar aitysy ótti. Sol kezde de qandastar ýlken kýshke ie bolypty dep jatty. Osydan keyin 2016 jyly Parlament mәjilisining saylauy bastaldy.  Osy kezderde «Oralmannan deputat kerek» dep belsendiler ózderin, bir-birin úsyna bastady. Filologiya ghylymdarynyng doktory Dýken Mәsimhanúly men aqyn Auyt Múqiybek  qatarly azamattardy úsyndy. Men oilasam, osy eki toy men  saylaudyng  daqpyrty әldekimderdi tiksindirip tastaghan siyaqty. Óitkeni Saylau bitkennen keyin meni "Núr Otan" Partiyasynyng birinshi orynbasary Asqar Myrzahmet qabyldady. 1 saghattay sóilesip, Jebeuding jaghdayyn tanystyrdym jәne qandastardyng qújattyq mәselelerin aittym. Sonda  «Sizder osynda el bolamyz dep kelgen song elden bólingendi qoyynyzdar. Eger sayasy oryn kerek etsenizder, oralmannan deputat kerek dep aitularynyzgha bolmaydy. "Núr Otan", "Aq jol" siyaqty partiyalar bar, solargha kirip partiyanyng  mýshesi retinde deputat bolynyzdar. Bizde erkin saylau, eshqanday topqa, jikke, últqa basymdylyq berilmeydi. Ekinshiden, Ishki Qytayda jogharghy oqu oryndaryn oqypsyzdar. Endi aighay attandy qoyyp,  Qytaydaghy ozyq tehnologiyalardy, investorlardy elge tartynyzdar. Ekonomikamyzdy kótereyik, auyl sharaushylyghyn damytayyq. Osy jaghynda júmys istenizder, osyny Jebeuding mýshelerine jetkiziniz»,- dedi. 2017 jyly eng alghash shabuyldy Dýken Mәsimhanúly men "Jebeuge" qaratyp, qandastar arasyna ýlken ot tastady. Osynyng bәri bireulerding núsqauy boyynsha jasaldy ma dep oilaymyn. Jalpy memleket túrghysynan qandastardyng oqshaulanyp qalghany dúrys emes. Aghartu, ortagha beymdeu júmystaryn jýrgizse múnday olqylyqtar bolmaydy dep oilaymyn. Men de bauyr-tuystaryma osynda kelding be, elge sinisip, beyimdelinder deymin. Bizge tek últ bolyp úiysu ghana kerek.

-  Qazir kóshi-qon, qandastardy beyimdeu júmystary qalay jýrip jatyr?

-  Álemde qandastaryn qúshaq jaya qarsy alghan Germaniya men Izrayliden keyin bizding Qazaqstan. 27 jyldyng ishinde millionnan astam qandasty qabyldap, júmys berip sinirip kettik. Olar úrpaqtarymen millionnan asyp ketken shyghar. Tәuelsizdikting alghashqy jyldary 17 millionnan 14 milliongha týstik. Odan mine18 milliongha jetip otyrmyz. Búghan shetten kelgen qandastardyng ýlesi zor. Erterekte «qazaq kuәligi» degen qújat bolghan. Sol kuәlik ýy alugha qújattardy jenildetuge, bazardan oryn alyp salyqty azaytugha mýmkindikter berdi. 1997 jyly Ákim Ysqaq myrzanyng basshylyghynda Raqym Ayyp, Almas Ahmetbek, Abay Mauqara, Qayrat Bodauhan qatarly Qytay men Mongholiyadan kelgen azamattar әzirlegen QR Halyqtyng kóshi-qony turaly zang shyqty. Sol zanda qandastardyng qúqyqtary men mýddeleri tolyqtandy. Kóship kelgenderge qonystanu somasy, studentterge bilim grantyna kvota berildi. Osydan keyin  neshe jýz myng qazaq keldi, әsirese oqugha kelip, túraqtap qalghan jastar óte kóp. 2000-2009 jyldar «qazaq kóshining altyn dәuiri» boldy. Búnyng ózi memleketting qandastargha degen ýlken qamqorlyghy. Qandastargha әli de mýmkindikter, qújattyq jәne  ekonomikalyq jenildikter berilse deymiz. Qarapayym qújattardy jasaudyng ózi ýlken mәsele. Onan keyin kóp adamdardy til qinaydy. Orys tili basym qoghamgha әli beyimdele almay jatyrmyz. Bizding múnay-gaz ben kennen týsetin paydamyz óte joghary, shaghyn-orta kәsipti qoldaugha jaghdayymyz jetedi. Osy túrghydan Soltýstikke kóship barghan qandastar shaghyn-orta biznespen ainalyssa  tabys salyghy men qosymsha qúngha salyqty alyp tastasa, memleketting bujeti esh kemimeydi. Osy úsynysty ótkende QR Qoghamdyq damu ministri Darhan Kәletaev qabyldaghan kezde aittym. Ol kisi de búl jóninde óz oilary baryn jetkizdi. Qyrkýiek aiynda qandastardyng kóshine serpin beretin jol kartasyn jasau turaly Darhan Amanúly sayasattanushy Aydos Sarymgha tapsyrma bergen, ol kisi dayydau ýstinde, biz de barlyq úsynystarymyzdy berdik. Qabyldauynda Darhan Amanúly menen  «Monghúliyadan qazaqtardyng keletini kelip boldy, endigilerining kelu-kelmeui ekitalay. Qytaydaghy qazaqtar keledi me?»,- dep súrady. Sonda  Qytaydaghy jaghday Elbasynyng aralasuymen rettelip, qazaqtardyng pasporty qolyna tiyse, alghashqy jarty jylda 500 myngha juyq qazaq kelip qaluy mýmkindigin aittym. Sanany túrmys biyleydi degen, aldymen ekonomikalyq jaghdaydy jaqsartu kerek. Onan keyin ekonomikalyq mýmkindikter, bujetten ósimi tómen nesiyeler beru kerek. Búnyng bәri qarmaq qoy. Balyq ústatqansha qarmaq bergen jaqsy emes pe? Qarmaqtyng bәrin Soltýstik obylstargha qaray salu kerek, sol kezde qandastardyng jana mýmkindigi payda bolady dep oilaymyn.

-  Tamyzda qoghamdyq úiym ókilderinen qúralghan delagasiya  Qytaygha baryp qayttynyzdar, sizder kelgen song ShÚAR sayasy kenesining tóraghasy Núrlan Ábilmәjin bastaghan top elimizde saparda boldy. Osy delegasiyalar turaly aitsanyz, búl kelissózderding nәtiyjesi boldy ma?

-  Nәtiyje bar deuge bolady. Elbasynyng Qytaygha saparynan keyin Shynjangha baryp jaghdaydy óz kózimizben kórsek degen úsynysymyz boyynsha, Almatydaghy Qytay konsuldyghy habarlasyp, «Qytaygha bir delegasiya barady, Jebeuden 8 adam baruyna bolady» dedi. Biz Jebeuding kenes mýsheleri aqyldasyp: «Búl joly ózimiz ghana emes, Qazaqstandaghy tanymal qogham qayratkerlerin, sayasattanushylar men jurnalisterdi ertip barayyq»,- dep sheshtik. Sodan Dýniyejýzi qazaq qauymdastyghynan Qarlyghash Bekpatshaqyzy men Jәnibek Ilesbekov, Jazushylar odaghynan Aqberen Elgezekti úsyndyq. Búl kisilerding júmys kestesi say kelmegendikten bara almady. «Jana Qazaqstan» qozghalysynan Aydos Sarym, Dos Kóshim, Rasúl Júmalyny, «Qazaq әdebiyeti» gazetinen Dәuren Quatty, «Ana tili» gazetinen Janarbek Áshimjandy úsyndyq. Almatydaghy konsuldyq osy kisilerding tizimin alghanda «delegasiyany biz úiymdastyrghandyqtan sizder adamdardy úsyndynyzdar, biz kimderding baratynyn ózimiz bekitemiz» dedi, sol boyynsha olardyng tandauy Rasúl Júmaly, Janarbek Áshimjan, Aqberen Elgezek ýsheuine týsti. Qalghan adamdardy tizimge nege qospaghanyn olar aitpady, biz de súramadyq. Almatydan 6, Astanadan 11, jalpy 17 adam baryp qayttyq. Astanadaghy tizimdi kimderding bergenin men bilmeymin. Qytaygha barar aldynda Almatyda kezdesip, Qytaygha barghanda kim ne aitatynyn aqyldasyp aldyq. Ózimiz jinaqtaghan 6 mәsele turaly hatymyz bar, zeynetkerlerdi qol qoyyp jinaghan hattary jәne ýsh aimaqtan tiptik retinde alghan ýsh adamnyng ótinish bar bәrin aldyq.. Rasúl Júmalygha Sayasy ýirenuding ortalyqtary turaly súranyz dedik. Abai.kz portalynda shyqqan qaytyp kele almay jatqan studentterding tizimin Janarbek Áshimjangha berdik. 13 tamyz kýni Pekinge bardyq, týs mezgilinde Qazaqstannyng Qytaydaghy elshisining kenesshisi Ábu-Tәlip Aymahanov myrza kelip, kezdesulerimizde birge boldy. Birinshi kezdesu QHR-nyng Birikken maydan ministrding orynbasary Ten Tyanishing myrzamen boldy. Ten Tyanishing byltyr  Qazaqstangha  Qytaydyng delegasiyasyn bastap kelgen. Biraz jaghdaydan habary bar. Kezdesuge Orta Aziya departamenti, Aziya departamenti siyaqty departament basshylaryn alyp keldi. Jebeuden men jәne Raqym Ayypúly, Astanadan Duman Halmetúly men Mәruan kóptegen mәselerdi aittyq. Rasúl da eki elding diplomatiyalyq baylanysyn algha tarta otyryp aitty. Kezdesu bir jarym saghatqa jalghasty.

 Odan keyin QHR Syrtqy ister ministrining viyse ministr dәrejesindegi kómekshisi, QHR-nyng Qazaqstandaghy búrynghy elshisi Chjan Hanihuy myrzamen kezdesu boldy.  Ol kisige 2 jyldan beri auyzsha da, hatpen de aityp kóp nәrseni týsindirgenbiz. Chjan Hanihuy myrza eki elding ekonomikalyq baylanystaryn aita kelip «qazaq últy shekara attaghan últ. Oralmandar eki elding ortaq baylyghy. Eki elding dostyghynyng kepili. Biz ony terrorizmnan bólek qaraymyz. Qazaqstan men Qytaydyng arasynda sheshilmeytin mәsele joq. Búdan keyin Soltýstik Shynjandaghy shekara beketteri erkin ashylyp qalpyna keledi. Osy baghytta júmys jasaymyz. Qazaq mәselesin eki el ortasynda sheship, qiynshylyqtaghy otbasylardyng mәselesin bir jaqty etemiz. Sizder qaytqannan keyin múndaghy qazaqtyng eng ýlken basshysy Qazaqstangha baryp, osy mәselelrdi sizdermen talqylap qaytady. Odan keyin eki qyzymet gruppasy baryp, Astana men Almatyda úzaq uaqyt túryp júmys isteydi. Aryz shaghymdarynyzdy sol kezde de ótkizulerinizge bolady. Shynjandaghy jaghdaygha baylanysty qazir memleket kadrlarynyng bәri Ontýstik Shynjang jaqqa «tómenge týsip» ketken, 2020 jyly qaytyp keledi. Sol ýshin kóp adam birin-biri bile bermeydi. Al búl qyzmet gruppasy arnayy aryz-shaghym qabyldaydy, solardyng júmys negizinde biraz mәsele sheshiledi» dedi. Odan keyin Uhan qalasynda, sonynan Ýrimjige keldik. Ýrimjige kelgennen keyin ShÚAR-daghy 12 memlekettik mekemening basshysy qatynasqan kezdeseu boldy. Kezdesudi Shinjannyng Syrtqy ister departamentining hatshysy basqardy. Aldymen sol kisi, odan keyin qalghan departament basshylary birinen keyin biri kezek-kezek sóilep, eki elding qarym-qatynasynyng jaqsy jaqtaryn aityp, bayandama jasady. Sonyng ózi 1 saghattan asyp ketti. Osy kezde Qytaygha delegasiyany bastap barghan barghan Gu Ming degen elshilik qyzmetkerine «búl tym úzaryp bara jatyr, búlay búlghanda biz ne sóileymiz» degen habarlama jazdym. Ol kisi «sabyr saqtanyzdar, bәrine ýlgeresizder» dep basu aitty. Belgilengen uaqytqa qarasaq, bir saghatqa jetpeytin uaqyt qalypty. Maghan sóz bergen song bәrin qamtyp sóileuge tyrystym. Tiyiptik jeke aryz boyynsha úly men kelini sayasy ýirenu ortalyghyna kirip ketken Kýlman Shýlenbay apamyzdyn, Altay aimaghy Qaba audanynda túratyn, jas shaghyn Tarym lagerinde ótkizgen 78 jastaghy Júmabek Óserúlynyng jәne úly men kelini sayasy ýirenuge kirip ketken Shәueshekten kelgen, Alakólde túratyn 82 jastaghy Rayhan Saghyndyqyzy apamyzdyng aryzdaryn aityp, sayasy zang komiytetining basshysynyng qolyna ústattym. Búl kisilerding mәselesin tiptik mysal retinde barlyq kezdesulerimizde aittyq. Menen keyin Raqym Ayypúly men Duman Halmet sóiledi. Sonan keyin men «múnday kezdesu kýnde bola bermeydi,  barlyq departament basshylary otyr eken. Mening qolymda osy taqyryp boyynsha 6  mәseleni tolyq qamtyghan hat bar, sony oqyp bereyik, qúlaqtarynyzda qalsyn» dep janymda otyrghan zanger Alma Áuelhanqyzyna  oqyttyq. Búl úsynys pen basqada hattardy 20 danaday shygharyp, Pekin men Ýrimjidegi kezdesken barlyq departament bashylaryna berdik. Keyin Qazaqstannyng Qytaydaghy elshisining kenesshisi Ábu-Tәlip Aymahanov myrza da hattarymyzdy súrap alyp, «óte jaqsy dayyndalyp kelipsizder, Elshilik pen QR Syrtqy ister ministrligi búl júmystarynyzgha qatty kónil bólip jatyr» dedi. Osydan keyin Shynjannyng ólkelik partiya komiytetining sayasy buro mýshesi әri kýndelikti qyzmetke jauapty orynbasar tóraghasy Chjan Chunilini degen kisi qabyldady. Ol jerde jarty saghattay pikir alystyq. Eki elding qarym-qatynasyn aityp, qazirgi jaghday jóninde pikir almastyq. Sodan keyin, sayasy buronyng mýshesi qonaqasy berdi. Qonaqasyda jigitter kósilip, biraz nәrseni ashyq aita bastadyq. Rasúl men Janarbek, odan Raqym sóilegennen keyin ShÚAR sayasy burosynyng mýshesi biraz shamdanyp, zeynetkerler mәselesine basqasha pikirde ekenin aitty. Oghan da dәleldi uәjimizdi aityp, zeynetkerlerding óz taban et, manday terining aqysyn talap etui Qytaydyng da zanyna qayshy emes ekenin, onyng bәri birkezdegi Qytay sayasatyna baylanysty zandy týrde zeynetke shyqqandar ekendigin týsindirdik. Sóz sonynda ol kisi de jaqyn arada arnayy qyzmet gruppasynyng keletindigin aitty.

Qyrkýiekte ShÚAR-daghy eng jogharghy lauazymdy qazaq basshy, QHR keneytilgen sayasy kenesining mýshesi, ShÚAR sayasy kenesining tóraghasy Núrlan Ábilmәjin bastaghan delegasiya Astana men Almatygha keldi. Ol kisi Astanada QR Parlament Senatynyng tóraghasy Qasymjomart Toqaev pen Almatyda qala әkimining orynbasarymen kezdesu ótkizdi. Odan keyin qoghamdyq úiym ókilderimen kezdesti. Astanadaghy kezdesude ne aitylyp, ne sheshilgeni turaly habarlasyp túrdyq. Astanadaghylar: «bólinip jarylghan otbasylar, sayasy ýirenu mәselesi sheshiletin siyaqty, zeynetkerler mәselesine kelise almadyq. Osyny sizder kótersenizder»,- dedi. Sodan keyin biz týnimen dayyndalyp, Núrlan Ábilmajingha zeynetkerlerge baylanysty ýsh sebepti negizge alyp hat jazdyq. «Keyingi kezde әlemde 3 milliongha juyq ishki Qytaydan shyqqan azamattar jýr. Onyng bәrin esh alansyz zeynetaqysyn alyp jýr, Shynjandaghy zeynetkerlerding de ýkimetting naqty qújatymen negizi ýsh kezende zeynetke shyqqan, birinshi ret memlekettik qyzmetkerlerdi qysqartu barysynda 30 ben 40 jastaghy qyzmetkerlerdi de 70,80 payyzdyq zeynetaqymen zeynetke shygharghan, Ekinshi kezekte Batys ónirdi ashu sayasaty negizinde shekara rayondy damytamyz dep, memlekettik qyzmetkerlerdi 80,90 payyzben zeynetke shygharyp, sauda-sattyq jasap, shetelge shyghugha ýgittegen, ýshinshi ret últtyq mektepterde qos tildi oqytudy bastaghanda kóptegen últtyq múghalimder qytaysha sabaq óte almaghandyqtan 80, 90 payyzben jasynan búryn zeynetke shyqqan. Osylardyng birazy Qazaqstangha kelgen, Aldy jetpiske jetip, arty eludi enserip, enbek qabyletinen aiyrylghan kezde,   qalay dalagha tastaysyzdar?»,- degen mazmúnda hat jazdyq.  Múghalimderding atynan Núrtúrghan Núrdanbek degen jigit 90-day zeynetkerding aryzyn alyp bardy. Kezdesuge Ile, Altay, Tarbaghatay, Sanjy, Ýrimji qatarly 4 aimaq bir qalanyng әr jerinen, әr saladan jәne әrtýrli jaghdayy bar 12 adam qatynasyp, óz pikirlerin aitty. Asylhan degen seksenge tayaghan foto tilshi, jazushy aghamyz: «Mening Pekindegi qyzmettesterim Gonkongte, Amerikada alansyz songhy ómirin ótkizip jatyr. Mening jýrek auyruym, qant diabetim bar. Bireu sýiep әreng jýremin, al qyzmet orynym shaqyrtyp, «kelmeseng zeynetaqyndy toqtatamyz» deydi. Sonda mening analardan ne parqym bar? Meni nege búlay qinaydy, men nege alansyz ómir sýrmeymin»,- degen súraq qoydy. Sonda Núrlan Ábilmajin: «sizdi tanimyz, búl mәselening bәri sheshiledi»,- dedi.  Ol jerde biraz talas-tartys boldy. Osy jerde aita keteyin, 3 mamyr kýngi Qytay konsulyndaghy kezdesu de úzaqqa sozylyp, ashyq pikir talas boldy. Ár jaq óz pikirinde túryp alghan jaghdaylar da boldy. Kezdesu belgilegen uaqyttan asyp ketti. Osy kezde basqa bir manyzdy kezdesu bar ekenin aityp, ketip bara jatqan Bas konsul Chjan Vey toqtap, «men sizderge aitayyn, әrqanday memleketting zany birtindep kemeldenedi. Qúryla salyp bәri jaqsy bolyp ketedi deu mýmkin emes. Sizder de týsininizder, bizding elimiz birtindep damyp, birtindep kemeldenip keledi. Osy barysta qatelikter ketken shyghar, týsinisbestikter bolghan shyghar. Sizder osyny da oilanyzdar» dedi. Núrlanmen әngimede de zeynetkerler mәselesi, «qos azamattyq» jayynda kóp pikirlestik. «Qos azamattyq» boyynsha Núrlangha «Qazaqstan Kenes odaghynyng qúramynan shyqqan el. Túraqty tirkeuge aiyryqsha kónil bóledi. Qazaqstan azamattyghyn alghan kezde, biz birinshi Qytaydyng pasportyn ótkizip, sodan keyin ghana Qazaqstannyng tólqújatyn alamyz.  Damyghan Evropa elderinde búl basqasha, azamattyq alghan song búrynghy pasporttarymen de jýre beredi. Sizderding aityp jýrgen qos azamattyq degen, ishki ólkelerinizden Evropagha baryp azamattyq alghandar. Qazaqstan men Qytaydyng arasynda eshqanday «qos azamattyq» degen úghym joq»,- dedim. Sóz arasynda Núrlan Ábilmajin «biz sizdermen aitysu-tartysu ýshin kelgen joqpyz, mәseleni shesheu ýshin keldik. Bir-birimizdi aiyptamayyq ta sókpeyik, men zangermin. Zandy jaghyn qadaghalaymyn. Búryn key nәrselerge kónil bólmesek, endi kónil bólemiz, partiyalyq tәrtip kýsheyip jatyr. Osynday týsinisbeushilikterding bәrin aqyldasyp shesheyik» dep, ózimen birge kelgen qyzmet gruppasynyng Qazaqstanda qalatynyn aitty. Bir partiyanyng auyzyna qaraghan myna zamanda sayasy kenes pen konsuldy basqaryp otyrghan osy eki túlghanyng osynday pikir aituyn erlik әri shynayylyq dep baghalaymyn.

(Zeynetkerler mәselesi boyynsha jazylghan hat)

Osy kezdesude de әleumettik jelide biraz әngime aityldy. Astanada kezdesudi basta «Pekin palas» qonaq ýiinde bolady degen song aldyna baryp, biraz adam jinalyp túrghan. Kezdesuge jarty saghat qalghanda kezdesu ornyn qaytadan Qytaydyng elshiligine auystyrypty. Alamatygha kelgende, bizge de kezdesuding qayda bolatynyn aitqan joq. Tek bir kýn búryn keshte habarlasyp 12 adamnyn InterContinental Almaty qonaq ýiine baryp túruyn aityp, «búl aqparat tarap ketse ertengi kezdesu ótpey qalady»,- dep eskertti. 13 qyrkýiek tәnerteng bәrimiz sonda bardyq, ol jerden konsuldyqtyng kóligi kelip konsuldyqqa alyp bardy. Qayda bolsyn memlekettik delegasiyanyng amandyghy basty nazargha alynady. Olardy qayda aparyp, qayda alyp jýrudi Omarәli túrmaq, konsuldyq ta sheshpeydi, onyng bәrin eki elding qauipsizdik organdary aldyn-ala sheship qoyghan. Osyghan baylanysty Núrlanmen keziktirmedi degenderge aitarym osy. Ol kisining qayda baryp, kimmen kezdesetin minut-sekuntyna deyin belgilep qoyghan. Tipti әleumettik jelide «Omarәli Núrlandy saunagha aparypty» dep jazghandar da boldy. Olar sonynan qatesin týsinip, keshirim súrady. Búnyng bәrin memlekettik delegasiyany kórshisin qonaqqa shaqyrghanday kóretinderge týsindiru ýshin aityp otyrmyn.

Núrlan Ábilmajin qazaqtan shyqqan azamat. Almatydaghy biraz jigitter úiymdasyp, Alma-arasangha aparyp qonaq qyldyq. Ol jerge ziyalylardan Nabijan Múhamethanúly, Uathan Seypil, Almas Axmetbek, Jiger Janabylúly qatarly 90 jyldary kelgen aghalarymyzdy shaqyrdyq, Taldyqorghanda túratyn Núrlan Ábilmajinning dosy Múhatay Ábdolla degen kisi keldi. Óitkeni Núrlan búl kisilerding bәrin jaqsy tanidy, erkin otyryp pikirlessin, Qytaydaghy jaghdaylar boyynsha úsynystaryn aitysyn dedik.  Erkin jәne kónildi otyrys boldy. Búnyng bәrin osylar jaqsy kónil-kýimen qaytsyn, mәsele osylardyng qolynda túr ghoy, ong sheshimin shygharugha yqpal etsin degen oimen jasadyq. Alma-arasannan shyqqan keyin Almatydaghy Qazaq-Qytay til kolledji men «MAKSAT MeD» emhanasyna bardy. Sonymen birge delegasiya keler kezde eki oralman otbasydan hal súrayyq degen. Osyghan kelgende biz biraz qulyq istettik. 3 mamyrdaghy kezdesude de ýsh adamdy erekshe onalastyrghanbyz. Birinshi Kýlman apamyzgha ótinig aityp ertip barghanbyz. Basynda ol kisi balalaryma keri tәsiri tiyip kete me dep qoryqty. «Qoryqpanyz, óz pikirinizdi aitynyz, halyq әrtisisiz. Joldasynyz marqúm Júmadil Maman aghamyzdy býkil el tanityn jazushy. Endi osynday otbasynyng úly men kelini sayasy ýirenuge kirip ketse, basqa halyqtyng jaghday ne bolady?» dep kóndirdik.  Onan keyin Múhan Mamythanúlynyng әieli Qytaygha baryp, qaytyp kele almay jatqan. Eki jyldyng aldynda Bas Konsul Chjang Vey Qytaydan kelgen oralman otbasylardan hal súraymyz degende 4 aimaqtan 4 otbasyny ornalastyrghanbyz. Sonyng biri Múqan aghamyzdyng ýii edi. Bas konsul  barghanda jengemiz etin asyp, kýtip alghan. Aldymen Kýlman apamyzgha sóz berdik. Ol kisi Qytayda 1- dәrejeli әrtis bolghanyn, osynda kelip qazir nemeresin oqytyp jatqanyn, otaghasy Júmadil aghamyzdyng osynda qaytys bolghanyn, Qazaqstan azamattyghyn alghandaryn, ana jaqtaghy úly men kelinin birdey sayasy ýirenuge kirgizgenin jylap túryp aitty. Odan ekinshi sózdi Múhan aghamyzgha berdim. «Búl kisi Múhan degen kisi, Neshe jyldan beri bir qoghamdyq úiymnyng basshysy. byltyr baryp ýiinen shәy ishkensizder, sondaghy sizge shәy qúiyp, et asyp bergen  apamyz kele almay jatyr, búl kisining densaulyghyna kýtim kerek. Qazir balasy men kelinining qolyna qarap jýr, jaghdayy qiyn. Osyny da eskeriniz» dedim. Ýshinshi Júmabek Óserúlynyng jaghdayyn aittym. Osy joly Núrlan Ábilmajinmen kezdesuge 2 otbasy súraghan song birine Kýlman apamyzdyn, ekinshisine Tarbaghataydan kelgen Qasen Mayqybay degen aqsaqaldyng ýiin ornalastyrdyq. Qasen aqsaqal 2 qabatty ýlken ýide túrady, jasy 80-ge kelgen. Núrlan Ábilmajin Qytaydan kelgen oralmandardyng jaghdayynyng jaqsy ekenin kórsin dedik. Osy otbasylardy úsynghanda konsuldyq: «búl otbasylarda qanday qiynshylyq bar? Balalalary sayasy ýirenuge kirgen be? Zeynetaqylary toqtaghan ba?»,- dep súrady. Qasen aqsaqaldyng zeynetaqysy toqtamaghanyn eshqanday mәselesi joghyn aittym. Kýlman apamyzdyng úly ghana sayasy ýirenuge kirgen dep, kelinin aitpadym.

(Núrlan Ábilmajinning Almatydaghy saparynyng grafiygi)

Kýlman Shýlenbaydyng ýiine kelgende apamyzdy tanyghan konsuldyq qyzmetkerleri әdeyi ornalastyrghanymyzdy bildi. Aldygha tamaq kelip, dәstýr boyynsha bas tartyldy. Sol kezde Núrlan maghan pyshaq alynyz dedi. Men:

-     Nýke, siz búl ýige qúdasyz. Ataqty әrtis aghanyz Mýtәlipting qyzy Dilnúr osy ýiding kelini, jol sizdiki, - dedim. Osy kezde Núrlan:

-     A, solay ma? - dep basty alyp yrymyn jasady. Dastarhannan auyz týidik, sol kezde Kýlman apamyz jaghdaydy tanystyryp sóiley bastady:

-    Qytay eline shamamyz kelgenshe enbegimizdi sinirdik, qazir óz elimizde ómir sýrip jatyrmyz. Al balam men kelinimning jaghdayy osylay, bizding ne kýnәmiz bar? - dep  kózine jas aldy. Sol jerde men sóz alyp, әdeyi qytay tilinde sóilep:

-   Nýke, siz ýige kelgende jylaghanymyz dúrys bolmaghan shyghar. Negizi apamyzben búl mәseleni qozghamaytyn bolyp keliskenbiz (aldyn ala apamyzben osy mәselelerdi osylay aitatyn bolyp kelisip alghanbyz ghoy). Sizdi qúda degen son, apamyz eriksiz sóilep ketti, - dedim. Núrlan da týsinip qytaysha sóilep:

-    Omeke, búl kisi aitpasa da men súraymyn ghoy, Dikosh qaryndasym qayda dep, qazaqtyng dәstýri boyynsha jaghdayyn biluim kerek qoy, - dedi de janynda otyrghan Ile qazaq oblysynyng basshysy Qúrmash Serjan degen kisige osy mәseleni óz qadaghaluyna aluyn tapsyrdy. Konsuldyqtaghy kezdesude kirgizgen aryzdarymyzdy, zeynetkerler mәselesi boyynsha jazghan hatymyzdy da sol kisige berinder degen bolatyn. Ilening Shapshal audanynda túratyn Elbasy Núrsúltan Nazarbaevqa óleng arnaghan Ertay Súltanbekúly degen jigit sayasy ýirenuge kirip ketken bolatyn. Sol kisining tuystary bir kýn búryn Elbasygha Nazarbaevqa jazghan aryzdarynyng kóshirmesin әkelip bergen. Obylys basshysyna sol kiselrding de hatyn berdim. Ol kisi búl jaghdaydan habary bar ekenin aitty.

Odan shyghyp Qasen Mayqybaydyng ýiine bardyq. Qasen aqsaqal Shәueshekte júmys istegen ziyaly azamat. Ýiinde shәy iship otyryp, Núrlan Ábilmajin Qasen Mayqybayúlynyng zeynetaqysynyng toqtamaghanyn bildi. Tanerteng konsuldyqta zeynetaqy mәselesi boyynsha Shynjannyng Enbek departamentining basshysy  bir әielmen dәlel-faktlerimizdi keltirip biraz aitysqanbyz. Sol adamdy Núrlan shaqyryp alyp «myna kisining zeynetaqysy toqtamapty, al ana adamdardyqy ne ýshin toqtady» dep súrady. Ol әiel Núrlangha birdeneni týsindirgendey boldy. Mening oiymsha Núrlan osydan-aq kóp mәselege kózjetkizdi.

Núrlan Ábilmajin qaytqan song aldymen Ile qazaq oblysynyng Kýnes, Tekes, Monghúlkýre audandary zeynetkerlerding mәselesin sheshti. Kýlman Shýlenbaydyng úly Shalqar Júmadil men kelini Dilnúr Mýtәlip ta sayasy ýirenuden shyqty. Aryzdaryn Beyjinge deyin aparghan Rayhan Saghyndyqyzy degen apamyzdyng úly Quanyshhan Ziyadanúly men kelini Núrghadisha Ýsenqyzy 5 qazanda sayasy ýirenu ortalyghynan bosady. Júmabek Óserúly aghamyzdyng pasporty qolyna tiyip, otbasyna oraldy. Múhan aghamyzdyng әieli bastaghan birneshe adam biz Qytaygha baryp qaytqanan keyin kelgen. Búl azda bolsa da kózge kóriner jekelegen nәtiyjeleri. Jalpy jaqtan ol jaqta qazaqtargha degen kózqaras ózgerdi. Bizding osy kýnge deyin atqarghan sharualarymyz eki elding diplomatiyalyq baylanystary negizinde jasalyp otyr. Qytaygha barghan sapar jónidegi bir gazetke bergen súhbatymda jurnalist jigit «bizding saparymyz Elbasy saparynyng jalghasy dep jazyp qoyghan eken. Men ony jalghasy emes jemisi dep ózgerttim. Bizding Syrtqy ister ministrimiz barmasa, Elbasy barmasa bizding saparymyz bolmas edi.

-    Qytaydan  kelgen qyzmet tobyna qandastar aryz-shaghymyn ótkizip jatyr ma?

-   Núrlan Ábilmajin keterinde: «bizdi kýtip alghandaryna, qasymyzda bolghandaryna, mәseleni birge sheshuge atsalysqandarynyzgha raqmet! Keshte qyzmet tobyna jinalys ashamyn. Sizderding kenesterinizdi alyp túrsyn, osy mәseleni birge shesheyik dep tapsyramyn»,- dedi. Artynan bir apta ótti, qyzmet tobynan habar joq. Sodan 10 kýnnen keyin Astanagha bardym. Astanada bir jigit qyzmet tobynyng bes adamy Pekin palas qonaq ýiinde jatqanyn, týnde sonda qonyp, kýndiz Qytay elshiliginde aryz qabyldaytyndyghyn aitty. Men dereu Almatydaghy Konsuldyq basqarmanyng basshysyna habarlasyp:

 -  Qytaydan qyzmet toby júmysyn bastapty ghoy, Núrlan Ábilmajin sizdermen habarlasyp túrady dep edi, nege tym-tyrys jatyrsyzdar?» dep súradym. Ol:

-  Biz sayasy keneske qaramaymyz, qyzmet tobyn partiya komiyteti jibergendikten konsuldyqta otyryp júmys jasaydy. Aryz shaghymdarynyz bolsa, osynda alyp kelinizder, - dedi. Biz basta olar halyqpen ashyq týrde kezdesip aryz qabyldaydy dep oilaghanbyz, basynda solay aitylghan.

-  Onday bolsa  erteng Elshilikke kiremin. Basshynyzgha menen ýsh sәlem aitynyz. 1- Núrlan Ábilmajin bizben júmys isteudi tapsyryp ketken, biz biraz adamdardy jiyp jýrmiz, qolymyzda kóptegen aryz bar. 2- osy mәsele jóninde Astanadaghy Qytay elshilisimen sóilesemin. 3- Bas konsul kelgen song qyzmet tobymen kezdestirinizder, - dedim. Jarty kýn uaqytymdy shygharyp Qytay Elshiligine baryp edim, Elshining qoly tiymey, bizdi Qytaygha bastap barghan Gu Ming degen jigit qabyldady. Gu Miynmen 20 minuttay әngimelesip jaghdaydy týsindirdim. Sol kezde ol:

-  Biz Konsuldyng júmysyna aralasa almaymyz. Olar ózi bir bólek, Syrtqy ister ministrligine qaraydy. Aryz jazatyndar bolsa, maghan jiberiniz. Biz qabyldaymyz, dedi. men:

-  Aryz jazghan adamdar qay jetisken adamdar. Bireuining әkesi, bireuining kýieui Qytayda, birining zeynetaqysy toqtaghan. Astanagha kelip-ketu de onay emes. Astananyng tóniregindegi adamdar bolsa sizderge jibereyik, Almaty jaqtaghysyn konsulydyqqa jibereyik, mening sәlemimdi elshige jetkiziniz, - dedim. Ol kezde Bas konsul eki ailyq demalysqa ketken. Arada taghy bir is-saprada boldym, soddan kelgen song qazannyng ortasynda Bas konsul qabyldady. Sol kezde Shynjannan kelgen qyzymet tobyn kórdik. Eki qytay, eki qazaq 4 adam konsuldyqta aryz qabyldap jatyr eken. Aryz ótikizetin qandastardy kezeksiz qabyldaularyn aittyq. Odan syrt kóptegen adamdardyng Qytay pasporty bitip ketken edi. Sony sheship berinizder dedim. Konsul «onyng bәrin jinap ótkizinder, qarastyramyz» dedi. Pasportynyng uaqyty ótken 17 adamnyng qújatyn jinap, ótinish bergenbiz. Olardyng kóbi konsulgha qújattaryn  ótkizdi. Taghy tólqújattarynyng uaqyty ótken 50 adamnyng ótinishin kirgizbekshimiz. Qyzmet tobyna da talay adamnyng aryzyn kirgizdik. Qytayda qazaqsha-qytaysha sózdikti qúrastyrghan S. Nayman degen kisi bolghan. Sol kisining de qyzyn sayasy ýirenuge kirgizip, ózining zeynetaqysyn toqtatyp tastapty. Ol kisini konsulgha da, qyzmet tobyna da aparyp keziktirdik. Qyzmet tobyndaghy bir qazaq jigit S. Naymandy tanidy eken. «Osy kisining sózdigimen qytaysha ýirendik qoy» dedi. Qytaydan kelgen qyzmet toby osy siyaqty naqty jaghdaylardy óz kózimen kórgen son, qandastarymyz dóp kelip otyrghan qiyndyqtardy sezindi dep oilaymyn.

-   Osy tústa Qytaydaghy qazaqtar ne isteui kerek?

-   Qazirgi qysym toqtaghanmen, Qytaydyng dinge, az últtargha sayasaty ózgere qoyady dey almaymyn, ózgermeydi. Óitkeni Qytay songhy 2,3 jylda til men dinning tútastyghyn memleketting tútastyghymen birdey qaraytyn әngime qozghap jatyr. Búghan ýlgi retinde Amerikany, Fransiyany, Týrkiyany aitady. Óitkeni búryn Qytay әlsiz bolatyn, qazir ekonomikalyq jәne әskery quat jaghynan algha shygha bastady. Sol ýshin alda tildi, dindi birlikke keltirmekshi. Búl baghyt jýrip ketti. Endi toqtamaydy. Qytaydaghy qalghan qazaqtarda endi eshqanday últtyq qúndylyq, dәstýr degen nәrse saqtalmaydy. Tek Qazaqstangha kelgende ghana ózderin saqtap qalady. 95 jyldary elge kelgen, Qytayda әkim bolghan bir aghamyz dastarhan basynda  «endi taghdyrymyzgha osy kýn jazyp Qazaqstangha kelgen ekensizder, Qytaydaghy qyzmetindi, ataghyndy, baylyghyndy aitpa. Osy elding bir mýshesi bolyp enbek etip, óz ornyndy tap. Al Qytayda qalghandaryna aitarym, óz erkinmen qalghan ekensing sen ol jaqta dinindi, dәstýrindi  balalaryna aitpa. Qytayda ýlken sayasat bastaldy, ony aitsang sening balang ol jaqqa syimaytyn jaghday bolady. Óitkeni, ýlken sayasat bastalyp ketti. Sonyng zardabyn tartyp, qudalanyp, týrmege de otyruy mýmkin» degen sózin aityp edi. Sol kezde osy adam dәl aitqan eken. Últtyghyndy saqtauyng kerek eken, onda Qazaqstangha keluing kerek, al bolmasa basqany bәri bos әngime. Jasyratyny joq, qazir ondaghy iri qalalarda qazaq tili tek otbasylyq tilge ghana ainalyp qaldy. Tipti 20-dan tómengi balalalr qazaqsha bilmeydi. Óitkeni, olardy eshqanday qazaq mәdeniyeti qyzyqtyrmaydy. Jastardyng ýlgisi kim? Qytaydyng kino júldyzdary, qytaydyng biznesmenderi, qytaydyng sportshylary, soghan beyimdeledi. Ol endi zandylyq, qytay neshe million manchjurdy jútyp qoyghan halyq, kezindegi týrikterding birazyn jútyp qoyghan halyq. Sondyqtan ondaghy qazaqqa birden-bir shyghar jol Qazaqstan.

-   Qytay - kórshi el, ekonomikalyq jaqtan týrli әriptestik baylanystamyz. Halyqta qytaygha degen ýrey basym. Qytay nesimen qauipti?

-   Qytay kommunistik partiyasy biylikke kelip, atom bombasy jarylghannan keyin batystan bastap «Qytay qauipi» degen aityla bastady, әli de aityla beredi. Ásirese Kenester odaghy kezinde 60 jyldary keybir aimaqtarda shaghyn qaqtyghystar boldy. Eki elding arasynan qús úshyp óte almay qaldy. Ol kezde Qytaydaghy qazaqtar ýshin Qytaydyng nәsihaty boyynsha orystar qorqynyshty, jirkenishti bolyp kórindi. Qazaqstan ýshin Qytay qorqynyshty bolyp kórindi. Osynyng bәri adamdar sanasyna sinip qalghan. Jalpy Qytayda qoghamdyq ghylymdar jaqsy damyghan. Álemde búrnghy 4 ýlken órkeniyet bolsa, sodan Qytay órkeniyeti ghana býginge jalghasyp otyr. Grek-Riym, Mysyr, Vavilon órkeniyetterining bәri tariyhqa ainalyp ketti. «Búl nege» degen súraq tarihshylardy da sayasatkerlerdi de úzaq oilandyrady. Mysaly Qytaydyng Lini Yuytan degen myqty jazushysy Japondar basyp kirgen 37 jyly «Bizding el» degen kitap jazdy. Búl sol kezdegi Qytay ýkimetining tapsyrysymen jazylsa kerek. Onda Qytay mәdeniyetining toreranttylyghyn jazady. Ol «din jaghynan kelsek, hristannyng shirkeuining múnaralary aspangha tik shanshylyp túrady, óitkeni ol  kýsh pen óktemdikting belgisi. Qytaydyng búdda ghibadathanalarynyng shatyrlary jan-jaqqa jayylyp, keng bolyp kórinip bәrin qúshaghyna baurap alady. Bizding mәdeniyetimiz osynday keng bolghandyqtan aqylmen, tózimdilikpen,  japakeshtikpen bәrin jenip kele jatyrmyz, Tarihta soltýstiktegi az últtar (bizdi aityp otyr) bizdi talay baghyndyrdy. Tang patshalyghyn qúrghan Ly Yuanidy surettegende «Soltýstikten  Orta jazyqqa qaray kózi kók, sary shashty albasty kele jatyr» dep tarihshylar jazghan, soghan qaraghanda sonyng ózi týrik boluy mýmkin. Týrikter bizdi baghyndyrady, Astnamyzdy basyp alady, biylikke keledi, 2, 3 úrpaghynan keyin qytaylanyp ketedi, qytay mәdeniyetining úlylyghy osy. Tang patshalyghy qúrylghannan keyin poeziya qatty damydy. Odan keyin Shynghyshanyng úrpaghy Qúbylay Pekindi jaulap alyp, Yuan patshalyghyn qúrdy. Olar da 3, 4 úrpaqtan keyin qytaylanyp ketti. Yuan patshalyghy kezde qytay әdebiyetinde drama qatty damydy. Sin patshalyghyn manchjurlar qúrdy. Osy kezde proza  damydy. Qytay tarihyndaghy eng úly 4 shygharma jazyldy. «Qyzyl saray týsin» jazghan manchjur aqsýiegining úrpaghy»,-  deydi. Qytay mәdeniyetining ózine bauraghyshtyghymen, kendigimen, moldyghymen az últtardyng barlyghyn ózine sinirip ketkenin aita kele, «Japondar bizge basyp kirdi, biraq búlar da úzaqqa barmaydy. Úzaq soghysqa jaramaydy, birtindep biz olardy sinirip ketemiz, ne jenip shyghamyz»,- dep jazady. Osydan-aq qytay mәdeniyetin týsinuge bolady.

Bizde Ghúndar da, Týrikter de Qytaygha yqpalyn jýrgizip túrdy. Kerek bolsa, astyghyn aldy, salyghyn saldy. Patshalarymyzgha hanshalaryn berdi. AQSh-tyng Kesengr degen sayasattanushysy bar, Qytaymen qarym-qatynasty zertteydi. 2014 jyly «Qytay» degen kitap jazdy. Sonda Qytay mәdeniyeti men Qytay diplomattarynyng myqtylyghyn aitady. Qytaylar soltýstiktegi az últtardan jenilip qalady (búl jerde últ degendi memleket deuge bolady, ghúndardy, ýisin, týrikterdi aitady), biraq kelissóz kezinde esesin qayyryp alady deydi. Kelissózde olar tartu taralghysyn úsynady, әdemi sózderin aitady, kýtedi, sonyng arqasynda soghysta ketken eselerin alyp qalady. Búl Qytay mәdeniyetining taghy bir syry deydi. Soghan taghy mysal keltiredi. Sin patshalyghynyng sonynda Apiyn soghysy boldy. Sol kezde Qytaygha segiz memleketting birlesken armiyasy basyp kirdi. Sin patshalyghyghy kezinde Úly Britaniyanyng da eng kýsheygen kezi. Kóptegen sauda kemeleri kelip, sauda isteyik, júmys jasayyq dep úsynys tastaydy. Ol kez Sin patshalyghynyng eng órkendegen kezi edi. Kan Si, Yun Chjen, Syani Lun  patshalar basqarghan 100 jylday uaqytta Qytaydyng mәdeniyeti men ekonomikasy damyp dýniyening aldynghy orynyndaghy imperiyagha ainaldy. Qytaydyng qazirgi territoriyasyn da qalyptastyrghan osylar. Solar aghylshyndargha «dýniyening keremeti bizde, alys jýrinder, sendermen sauda jasamaymyz» dep quyp jiberdi. Artynan aghylshyndar Apiyn soghysy bastalghanda Qytaydyng kezindegi japqan esigin zenbirekpen ashyp kirdi. Búl bir jaghynan Qytaydaghy qoghamdyq ghylym qatty damyp, ghylym-tehnikadan kenjeley bastaghan kez. Amalsyz qytaylar kóptegen tensiz kelisimderge kelisedi. Sol kezde Ihetuan qozghalysy degen shyqqan. Olar «dýniyedegi alyp el bizbiz. Sheteldikterdi jek kóremiz» dep úrandap, ózderi kóbi qytaydyng júdyryq ónerin jaqsy ýirengendikten «bizge shapsha qylysh, atsa oq ótpeydi» degen anyz taratady. Sol kezdegi perde artynda biylik jýrgizip otyrghan Sy Sy hanym ihetuandyqtargha senip qalyp, batysqa qarsy soghys ashady. Ol uaqytta hristan katolokteri Qytayda shirkeulerin túrghyzyp, din tarata bastaghan. Ihetuandyqtargha jol berilgen song qalalarda kózge týsken sheteldik sayahatshylar men dindarlardyng bәrin óltiredi. Biraz elderding elshilikterine shabuyl jasap, Germaniyanyng elshisin óltirdi. Osydan keyin 8 memleket Pekinge basyp kirip, Patsha sarayyn órtep jiberedi. Zenbirek pen myltyqtyng aldynda Ihetuan qozghalysy týkke jaramay qalady.  Aralarynda tensiz kelisimder jasalady. Búl turaly Kesengr «osy kezde qytay diplomattarynyng sheberligi 8 memleketpen saudalasyp jýrip, ózi ishterinen qayshylyqtar tughyzady. Sonyng nәtiyjesinde 1905 jyly Japoniya men Rossiyanyng arasynda soghys bastalady. Ol ekeui soghysyp ketken song batys memleketteri bólinip ketip, Qytay auyr qysymdardan aman qútylady» deydi. Japoniyamen soghysta Qytaydyng býkil teniz porty kýirep ketedi. Onyng barlyghy ghylymgha kónil bólmegendikten, tarihshylar Qytayda ótirik últshylar shyghyp aighay-attan, u-shugha kóp berilgen dep jazdy. Osy jerde bir qyzyq aitayyn. Sin patshalyghynyng songhy kezinde Ly Hunchjan degen uәzir bolghan. Qytaydyng tarihynda ony «últ satqyny, Qytaydy satqan» dep oqyghanbyz. Qazir tarihy qújattar anyqtarlghan kezde ol naghyz Qytaydyng teritoriyasyn saqtau ýshin kýresken adam eken. Sol kezde patsha sarayynda bir top ziyalylar «Japonmen soghysu kerek, Germaniyamen soghysu kerek. Biz úly imperiyamyz, ne ýshin sen soghys ashpaysyn?» dep Ly Hunchjangha qysym jasay bergen song osynyng ishindegi eng belsendi ýsheuine genaral ataghyn berip, әsker bastatyp soghysqa attandyrady. Birin Fransiya, birin Germaniyamen soghysugha jiberedi. Ýsheui de soghysta kýirey jeniledi. Tipti bireui qolgha týsip, Qytaydyng barlyq qúpiyalyqtaryn ashyp Evropalyqtargha satylyp ketedi. Mine osyny qalay týsinuge bolady? Al Ly Hunchjan sonyna deyin Qytaydyng mýddesin qorghaydy.

Qazirgi Qytay biyligin ornatqan kommunisterdi qytay últshyldary deuge bolady. Olardyng kóbi kәsiby tóngerisshiler. Basym bóligi Kenes odaghynyng yqpalynda bolghan, bir uniyversiytetti tolyq oqymaghan. Mysaly, Mao tek  kәsiptik kolledj oqyghan. Eng jogharghy bilim aldy degen premier ministri Chjou Enilay búryn Japoniyada, Fransiyada oqyghan deytin. Biraq ol da birde bir uniyversiyetti tolyq oqymaghan, diplom almaghan eken. Osy Qytay últshyldary biylikke kelgennen keyin kóptegen ziyalyar Amerikamen qarym-qatynasyn týzeuin talap etken, biraq Kenes odaghynyng aqshasy men qaruy arqyl biylikke kelgen song kóbirek solardyng qabaghyna qarady. Kenes odaghy da olargha kóptegen tensiz sharttardy ortagha qoydy. Stalin ólgennen keyin Qytaylar baghytyn ózgertedi. Ózderining derbes el ekenin aityp, aradaghy kóptegen kelisim-sharttardy búzady. 1962 jyly arada shaghyn qaqtyghystar bolady. El ekonomikasy qúldyrap, syrtqy baylanys әlsiregendikten osy kezde Amerikamen baylanys ornatady, Japoniyamen qarym-qatynas jasaydy.  1971 jyly Birikken últtar úiymyna mýshe bolyp kiredi. Óitkeni, Qytay degen ýlken bazar.

Biz batys qúndylyqtaryn qansha algha tarqanymyzben «Úly  Britaniyanyn mәngilik jauy da joq, mәngilik dosy da joq, mәngilik mýddesi ghana bar» dep Cherchil aitqanday batystyng da óz mýddesi bolady. Óz mýddesi túrghan jerde sizding kisilik qúqynyz, demokratiyanyz ekinshi oryngha týsedi. Qytayda kóptegen mәseleler eki jaqty kelissózder negizinde sheshiledi. Dastarhan basynda otyryp, kelisimge keluge bolady. Qytayda oqyghan bir top ziyalyar osyny týsinemiz. Osy jónindegi úsynystarymyzdy ýkimetke de aityp jatyrmyz. Bizding Pekinge saparymyz, konsuldyqpen kezdesulerimiz tilin tauyp, óz sayasatyn ózderine qoldanyp, qandasymyzdyng mýddesin qorghau. Biz eki jyldan beri ne júmys istedi degende Qytaydyng Elshisi men Konsulyna Shynjandaghy qazaqtardyng jaghdayynyng sebep-saldaryn týsindirdik. Múnday jaghdaylardyng eki elding qarym-qatynasyna ýlken kir keltiretinin, ony batys oiynshylary men basqada kýshterding paydalanghysy keletinin, múnday jaghday kýrdelene berse eki elding arasyna syzat týsetinin týsindirgen song olar mәselening bayybyna baryp, qazaqtargha bolghan qazirgi sayasattary ózgere bastady.

-  Kesengr aitqanday endi útylmau ýshin ne isteuimiz kerek?

-  Qytayda Qazaqstantanu qatty damyp jatyr. Qytaydyng әrbir ólkesinde Ortalyq Aziyany zertteu instituttary júmys isteydi. Olar osy aimaqtaghy kez kelgen janalyqty barlap, baqylap otyrady. Jaqyn jyldary Shanhay men Pekinde, Shi-andaghy uniyversiytetterde  «Qazaq tili» kafedrasy ashyldy. Shynjang uniyversiytei, Ile pedagogikalyq uniyversiyteti, Pekin últtar uniyversiyteti sekildi oqu ordalarynda búrynnan bar. Qytaydyng joghary ball alatyn eng ozyq jastary osy jana kafedralargha týsedi. Endi biraz uaqytta  Qytaydyng diplomatiyalyq qyzmetterinde, últtyq kompaniyalaryna qazaq tiline suday qytay jastary keledi. Ol ýshin ne isteuimiz kerek? Biz de Qytaydy tanuymyz kerek. Qúdaygha shýkir, qazir bizde bir talay uniyversitte qytay tili kafedrasy bar. Qytaydan kelgen biraz qytaytanushylar qalyptasty. Qytayda 10 mynnan artyq  studentterimiz oqyp jatyr. Ol turaly da «Qytaygha studentter jibermeu» kerek dep aitqandar bolghan. Shekara ashylyp túrsa, bizding 5 uniyversiytetten Konfusiy inistuty ashylyp túrsa qytaygha qalay student jibermeysin? Ol Qytaydy bilme, soqyr bol degen sóz. Qytaydy bilip týsinu ýshin arasyna baruymyz kerek. Kezinde Toniukuk babamyz da Qytaygha baryp bilim alghan. Qytaydyng Sun Zy degen genaraly «soghysta ózindi de ózgeni de bilseng jenilmeysin» dep Soghys óneri degen kitabynda jazghan. Biz Qytaytanuda osy baghytty ústauymyz kerek. Qytaydyng da óz qiynshylyqtary jetedi. Songhy jyldary qytay últshyldary basym boldy ma Qytaydyng halyqaralyq qatynastary tipti shiylenisip ketti. Japoniya, Vetanam, Indiya elderimen qatynasy ushyghyp túr. Aziyada osy ýsh elding ózi Qytaygha ýlken shekteu bolady. Odan syrt Filippiyn, Indoneziya bәrimen jaghdayy jaqsy emes. Amerikamen sauda soghysy bastaldy. Osy jaghdayda bizding ekonomikamyz, auyl-sharuashylyq ónimderimiz ýshin ýlken mýmkinshilik tuyp túr. Osy salada Qytaymen saudany dúrystap jasap, tuyndaghan mәselelerdi derkezinde sheship otyruymyz kerek. Qytaydyng tauarlary tiyisti kedendik salyghy tólengen song elimizge emin-erkin keledi. Al bizding tauarlarymyzgha kvota qoyyp tastaghan. Ekologiyalyq, sanitarlyq jәne basqa kedergiler shash etekten. «Bir jaghalau – bir beldeu» prinsipterine negizdelip, osy tensizdikterdi jonymyz kerek. Sonda ghana elimiz ýkimeti nazar audaryp otyrghan auyl sharuashylyghy, turizm salasynyng baghy janyp, kókjiyegi keneyedi.

Súhbattasqan: Túrdybek QÚRMETHAN

Týpnúsqa: Jebeu.kz

Abai.kz