«Aspannan kiyiz jausa da, qúlgha últaraq ta tiymeydi» degendey, kýndiz-týni kók jәshikten jaq jappay sayraytyndar «elimizding ekonomikasy  qaryshtap damyp jatyr, naryqtyq qatynastargha terendep ene bastadyq» degenimen, manghystaulyq kәsipkerlerding basyna  shyraq bir janbay-aq qoydy. «Shyraq janady» degeniniz ne, olar tipti  auzyndaghy nanynan aiyrylyp qalghan jetim baladay kýy keship, óz ýkimetine ógey úlday kóztýrtki bolyp otyr. Oghan mysaldy alystan izdep keregi joq. Bәrin birdey tizbelemey-aq, bir ghana derekti keltirsek te, jetkilikti. Óitkeni osy bir ghana jaghday arqyly qazirgi tandaghy qazaqstandyq kәsipkerlerding basynan keship otyrghan hal-ahualdy qapysyz anghara alasyz. Reseyding «Lukoyl» últtyq kompaniyasynyng enshiles kәsiporny «nggo-Vostochnaya servisnaya gruppa» JShS-ning qazirgi tandaghy qareketine qarap-aq osynday oy týyge bolady. «Lukoyldyn» Permi ólkesindegi eng iri merdigeri, 6 mynday adam júmys isteytin, Reseyde, Qazaqstanda jәne Ózbekstanda ornalasqan 13 birdey óndiristik kәsiporyndardy biriktiretin iri holding «Neftiservisholding» (búdan әri NSH) 2007 jyly Qazaqstannyng «OntýstikMúnayGaz» búrghylau kompaniyasyn satyp alyp, Qazaqstan naryghyna shyqty. Sóitip, Manghystau jәne Aqtóbe oblystarynda NSH-nyng bel balasy «nggo-Vostochnaya servisnaya gruppa» (búdan әri YuVSG) JShS-ning arnayy servistik ortalyghy qúrylyp, óndiristik qyzmet kórsetu bazasy jasaqtaldy. 23.01.2007 j. №8048-1943-TOO (IU) nómirli tirkeu kuәligin iyelengen, Igori Sherstnyov basqaratyn búl JShS qazirgi tanda Aqtau qalasynyng irgesindegi óndiristik aimaqta ornalasqan. Qazaqstannyng basqa banki qúryp qalghanday, Resey «Sberbankinin» filialynan esepshot ashyp, ózining qyzmetin órkendetip, jýrip jatyr.
Meyli ghoy, ózining jeke mýddesimen qosa elimizding ekonomikasyn damytugha da ýles qosarlyqtay iygi is tyndyryp, zandy týrde yn-shynsyz júmysyn jasap jatsa, Qazaqstan jaghy búl kompaniyagha alghystan basqa eshtene aitpas edi. Alayda qazirgi jaghday olay bolmay túr. Osy JShS-ning keluimen birge qazaqstandyq birneshe servistik mekeme qara taqyrgha otyrdy. Olardyng qatarynda únghylargha aghymdaghy jәne kýrdeli jóndeu jýrgizumen ainalysatyn «KapRemServiys» JShS, «Catkaz Limited» JShS, «Kezbi» JShS, «Kaspian ven serviys» JShS, «Múnayfilitserviys» JShS, «Fortek» JShS, «Manghystaugeologiya» AQ, «Polikamserviys» JShS, «Biybisara» JShS, «Aqyrys» JShS, «Kruz» JShS, «Abonya» JShS, «Drilling servis ltd» JShS, «Búrghylau» JShS, «Jóndeu» JShS, «Evraziya drilling» JShS, «MAIKS» JShS t.b. ondaghan kәsiporyndar bar. Yaghny reseylik alpauyt kompaniya dәl osynday servistik qyzmet kórsetumen ainalysatyn birneshe manghystaulyq kәsiporyndardyng nanyn tartyp jep jatyr. Qalaysha?
Marat Kamalovtyng 2007 jylghy 2 tamyz kýngi «Neftyanye vedomosti» bulleteninde «Isholding» priobrel burovui kompanii» dep jalpaq júrttan sýiinshi súrap jazghanynday, búl kompaniyanyng qolyndaghy liysenziyalyq paket únghylargha aghymdaghy jәne kýrdeli jóndeulerdi jýrgizuge, olargha óndiristik-geofizikalyq zertteuler jýrgizuge, sonday-aq múnay ónerkәsibi qúral-jabdyqtarymen jer ýstinde servistik qyzmet kórsetuge rúqsat beredi. Al sonda dәl osynday servistik kәsiporyn Qazaqstanda qúryp qalyp pa? Ataghy darday reseylik kompaniyanyng aldynda basymyzdy iyip, baghynyshty bolyp, attay qalap, alystan shaqyratynday bizge ne kýn tudy?
Ángimening týp-tórkini týsinikti boluy ýshin bәrin basynan bastayyq.
Biylghy jyldyng kókteminde (12.03.09) qazaqstandyq «KapRemServiys» JShS-ning diyrektory Zamir Temirtasovtyng Qazaqstannyng «Atameken» odaghy» últtyq ekonomikalyq palatasynyng tóraghasy Azat Peruashevqa jazghan hatynda biraz shyndyqtyng beti ashylyp, talay nәrsening býge-shigesine deyin bayandaldy. «Baqsam, baqa eken» demekshi, 2004 jyly qúrylghan, 2007 jyldyng aqpan aiynan beri Soltýstik Bozashy ken ornynda únghylargha kýrdeli jóndeuding eng auyr da qauipti júmystaryn atqaryp kelgen «KapRemServiys» JShS 2008 jyldyng qyrkýiek aiynda ken ornynyng bas operatory, Qytay-Resey birlesken kәsiporny – «Buzachy Opereyting Ltd» kompaniyasynyng filialy úiymdastyrghan №TSC08/029/O ashyq tenderge qatysyp, qaraulyqtyng kesirinen onbay «útylady». Aldymen oblystyq «Ogny Mangistau» gazetinde jariyalanghan habarlamada (04.11.2008 j., №175) «tender ótpegen» dep tanylady. Sonday-aq 24.11.2008 j. kýngi «Buzachy Opereyting Ltd» kompaniyasynyng filialy joldaghan №TO2-506/24.11. hatynda №1, №3 lottardyng ótpegendigi jóninde aitylady. Tenderding ótpey qaluyna baylanysty búghan deyin jasalghan «KapRemServiys» JShS men «Buzachy Opereyting Ltd» kompaniyasynyng filialy arasyndaghy kelisim-shartty úzartudy súrap jazghan Z.Temirtasovtyng hattaryna operator-kompaniyadan («Buzachy Opereyting Ltd») eshqanday jauap bolmaydy. Z.Temirtasov 2009 jyldyng 21 qantarynda «Buzachy Opereyting Ltd» kompaniyasy filialynyng bas menedjeri Tyani Keszyanimen kezdeskende, ol búl mәsele boyynsha jauap jazudy ózining orynbasary V.Ejovqa tapsyrghanyn aitady. Al V.Ejov bolsa tóbeden týskendey qylyp «KapRemServiys» JShS-ning tenderden útylghanyn, 2009 jyldyng 1 sәuirinen bastap Soltýstik Bozashydaghy únghylargha kýrdeli jóndeu júmystaryn tenderde barlyq lottardy jenip alghan «ngo-Vostochnaya servisnaya gruppa»  jýrgizetinin, onyng sebebi, «KapRemServiys» JShS-ning tenderge úsynghan baghalary reseylik kompaniyagha qaraghanda anaghúrlym joghary bolghanyn aitady.  
Z.Temirtasovtyng tenderge qatysyp otyrghan eki kompaniya eki memlekettiki ekenin, sondyqtan QR Industriya jәne sauda ministrligining 30.01.2007 j. kýngi №30 búiryghymen bekitilgen, jer qoynauyn paydalanudaghy qyzmet kórsetude «qazaqstandyq mazmúndy» qatang eskeru jónindegi әdistemege sәikes, qazaqstandyq kompaniyagha basymdyq berilip, osy erejege baylanysty sheteldik (reseylik) kәsiporyngha qatang talap qoyyluy kerektigin aityp, shyr-pyr bolghan dausyn eshkim qúlaqqa da ilmeydi. Búl jerde «Jer qoynauy jәne jer qoynauyn paydalanushylar turaly» QR Zanynyng 63-2-babynyng 3-tarmaghy óreskel búzylghandyghy da eskerilmeydi.
Osynday zansyzdyqtardy ashyp aityp, atap kórsetken Z.Temirtasovtyng jan-jaqqa jazghan hattarynan eshqanday qayran bolmaydy. «Buzachy Opereyting Ltd» kompaniyasynyng filialy tyrs etip týsinik bermesten jatyp alady. Zandylyqtyng saqtaluyn qadaghalaushy organ – prokuratura da sheteldik kompaniyanyng aldynda dәrmensizdik tanytyp, búl mәseleni sot arqyly sheshu jóninde kenes berumen ghana shekteledi. Manghystau oblystyq әkimshiligining «Buzachy Opereyting Ltd» kompaniyasynyng filialymen jýrgizbek bolghan kelissózderinen eshqanday nәtiyje shyqpaydy. Kompaniya filialy ortaq til tauyp, týsinistik tanytugha niyet te bildirmeydi (múnyng ózi olardyng jergilikti biylikti mensinbey, múrnyn shýiirip qaraytyndyghyn kórsetedi). Z.Temirtasov búl jerde tenderdi úiymdastyrushy «Lukoyl Oversiz Holding Ltd» kompaniyasynyng preziydenti men tenderding jenimpazy «nVSG» JShS arasynda jeng úshynan jalghasqan qúpiya baylanys bar ekendigine kýdiktenetinin jasyrmaydy. Óitkeni «Lukoyl Oversiz Holding Ltd» kompaniyasynyng preziydenti Andrey Kuzyaev – búghan qosa, «Permskaya proizvodstvenno-finansovaya gruppa» OOO diyrektorlar kenesining tóraghasy. Al «ngVSG» JShS-ning jalghyz qúryltayshysy –  «Neftiservisholding» osy «Permskaya proizvodstvenno-finansovaya gruppa» OOO-nyng qúramyna kiredi. Yaghny «Buzachy Opereyting Ltd» kompaniyasynyng filialynda Qazaqstan zandaryn kópe-kórneu belden basyp ótkizilgen tenderdi shyrmauyqsha shyrmap jatqan jipting bir úshyn osy jerden izdeu kerek.
Eng soraqysy sol – Z.Temirtasovtyng hatyna jauap jazghan «Lukoyl Oversiz Holding Ltd» kompaniyasy qazaqstandyq filialynyng diyrektory IY.N.Nasyrov tenderding óte dúrys ótkendigin aita kelip, beti shylp etpesten «iVSG» JShS – Qazaqstan zandaryna sәikes qúrylghan, Manghystau oblysynda júmys ornyn ashyp, el qazynasyna salyghyn tólep otyrghan qazaqstandyq kәsiporyn» (?) dep soqqan. Onyng aituynsha, búl kompaniyanyng eshqanday jergilikti zandardyng talabyna qaramastan, tauar satyp alu men qyzmet kórsetu ýshin qajetti qarajatty bir ghana kózden alugha tolyq qúqy bar jәne búl «Lukoyl Oversiz Holding Ltd-nyn» sayasatyna tolyq say keledi. Sonday-aq búl ýshin oghan eshkimning de narazylyq bildiruge haqy joq. 
Osy jerde orayy kelip túrghanda aita ketu kerek, «Lukoyl Oversizdin» múnday sayasaty búl kompaniyanyng qatysy bar barlyq ken oryndarynda jýrgizilip keledi. Aytalyq, «Qaraqúdyq» ken ornyndaghy únghylargha aghymdaghy jәne kýrdeli jóndeu jýrgizumen, búrghylau júmystarymen ainalysatyn, 100 payyz aksiyasy «Lukoyl Oversiz Holding Ltd»-nyng menshigindegi merdigerlik kompaniya – «Qaraqúdyqmúnay» JShS-ning qyzmetin de sol bayaghy YuVSG jýzege asyryp otyr.
Sóitip, ainalyp kelgende, YuVSG-nyng artynda túrghan qytaylyqtar men reseylikter ózderin «qazaqstandyq kәsiporyn» retinde kórsetip, syrty jyltyraghan, ishi qaltyraghan aram pighyldy ekijýzdi sayasatyn betke ústap,  jogharyda atap ótken «qazaqstandyq mýddeni» (nemese «qazaqstandyq mazmún») kózdegen el sayasatyn qoljaulyq qyldy.
Taghy bir mysal. Nauryz aiynyng basynda Manghystau ólkesine arnayy issaparmen kelgen birinshi viyse-premier Ómirzaq Shókeevting qatysuymen birqatar kәsiporyn memorandumdargha qol qoydy. Sol joly suyrylyp sóz sóilegen Ó.Shókeev búl memorandumdardyng qúr sóz kýiinde qalmaytynyn, aldaghy uaqytta әrbir kәsiporynmen jeke-dara kelisim-sharttar jasalatynyn jariya etti. Manghystau oblysynyng әkimi Q.Kósherbaevtyng yqpalynan shyqpaytyn oblystaghy jalghyz telearna «Qazaqstan-Aqtau» men biylikke baghynyshty basqa da barlyq búqaralyq aqparat qúraldary múny «Otandyq kәsiporyndar ýlken júmys kólemine ie boldy! Jergilikti jerde jýzdegen júmys kózderi ashylatyn boldy!» dep jarysa jazyp, jasalmaghan sharuanyng jarnamasyn kýmpildetip jatty.
Demek, búl – «2008 jyldyng jeltoqsan aiynda Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng sheteldik investorlarlar kenesining otyrysynda qadap túryp aitqan «qazaqstandyq mýdde» mәselesi ayaqasty boldy» degen sóz. Onda sheteldik kompaniyalarmen jasalatyn kelisim-sharttarda qazaqstandyq kәsiporyndardyng mýddesin kóbirek kózdep, tauar satyp alu men qyzmet kórsetu jәne mamandardy qayta dayarlau mәselesinde qazaqstandyq ýlesti arttyru jayy qatang eskertilgen bolatyn. Búl ne sonda? Eldi syilamau ma? Al osyny jaqsy biletin ayar sheteldikter kez kelgen uaqytta satyp alugha bolatyn bizding arsyz sheneunikterimizdi óz maqsattaryna sheber paydalanyp, eldi kelemej qylyp otyr. Búghan «Respublika» siyaqty reseylik sayasattyng yqpalyndaghy ondaghan búqaralyq aqparat qúraldaryn qosynyz. (Qaranyz: «Respublika» gazeti, 2009 jyl, 10 sәuir kýngi №13 (148) sany, Kseniya Bondal «To ly davleniye, to ly prosto neprofessionalizm?»).
«Auzymdy ashqan son, kómekeyimdi nege kórsetpeyin?» degendey, aqyry aitqan son, aqiqatty ayaghyna deyin aitayyq, qytaylyq jәne reseylik kompaniyalardyng kópe-kórneu ozbyrlyghy tek múnymen ghana bitpeydi. Biz tek bir ghana mysal keltirdik. Al Qazaqstannyng býkil batys óniri – Manghystau, Atyrau, Batys Qazaqstan, Aqtóbe oblystarynyng múnay-gaz salasyn, jalpy Ortalyq Aziyanyng ekonomikasyn qoldaryna «tolyqtay alghan» Reseyding «Lukoyl», «Rosnefti», «Gazprom» siyaqty alpauyt kompaniyalary songhy kezde búrynghy – búrynghy ma, endi tipti kýsheyip, ózderining jergilikti ókimetpen jasaghan kelisim-sharttaryndaghy әleumettik baghdarlamalardyng bәrin jappay qysqartugha kóshti. Onyng ishinde ózderi júmys jasap jatqan jergilikti jerlerde әleumettik nysandar salyp, jergilikti halyqtyng әl-auqatyn kóteruden bastap, qol astyndaghy qazaqstandyq júmysshylardy qayta dayarlaudan ótkizu, olardy óndiristik kompaniyada júmys istegeni ýshin beriluge tiyisti tamaqpen, kiyimmen qamtamasyz etu siyaqty «úsaq-týiekterge» deyin bar. Qazir osynyng bәri qysqartylyp, últy qazaq nemese qazaqstandyq júmysshylar jattyng qolynda jalshy bolyp, óz elinde ógey baladay kýy keship jýr.
Mәselen, siz qanday myqty maman bolsanyz da, AQSh-qa nemese Qytaygha yaky Europa memleketterine baryp, júmysqa ornalasuynyz qiyngha týsedi. Óitkeni damyghan elderde eng aldymen óz elining azamattaryn júmyspen qamtamasyz etedi. Al sizding oi-órisiniz ben bilim-biliginiz, kәsiby dәrejeniz amerikalyq nemese qytaylyq azamattardan on jerden joghary bolyp túrsa da, ol elding kәsiporyndary aldymen óz elining mamanyn júmysqa alady.
Al bizde bәri kerisinshe. Eger siz Qazaqstanda tuyp, Qazaqstanda túratyn, onyng ishinde qazaq bolsanyz, qansha jerden jeti til týgil, jetpis til bilip, zamanauy bilim men ghylymnyng jetistikterimen jan-jaqty qarulanghan vunderkind bolsanyz da, óz-ornynyzgha layyq mekemede qyzmet jasap, óz elinizding ekonomikasyn órkendetu isine ýles qosuynyzgha, ony aitasyz, ózinizge tiyesili nәpaqanyzdy tiyisti jolmen tabuynyzgha da mýmkindiginiz bar ma? Esesine, sizding laqtyrghan tayaghynyzdy alyp kele almaytyn, qolynyzgha su qúngha da jaramaytyn, shala sauatty, dýmbilez orys pen qytaydyng sizding tóbenizden tónip, әngirlep әmirin jýrgizip, qalaghan baghytyna malday qayyryp aidap, qay sharuasyna da qúlsha júmsaugha qúqyghy bar.

Rasul Jantayúly

Manghystau  oblysy
«Jas qazaq» gazeti, №23, 12.06.2009