nemese bir jarnamadaghy jaghdayat

DÚRYSY QAYSY?

• Gazetimizding ótken sanynda Shyghys Qazaqstan oblysynyng Ýrjar audanyna qytay kompaniyasy kelip, jer óndep jatqany jóninde aqparat jariyalaghan edik. Búl habar eldegi aqparat әlemine lezde tarap, Qytay elining ókilderi qazaq jerin paydalanu qúqyghyna qalay ie bolghany jayynda alypqashpa әngimeler kóbeyip ketti. Biz búl mәselening anyq-qanyghyn gazetimizding kelesi sanynda jariyalaytyn bolamyz. Al ushyghyp túrghan taqyryptyng býgingi әlpeti qanday? «Mәselening mәnine» ýniliniz.

Ýstimizdegi jyldyng nauryz aiynda (30.03.2011) anau-mynau emes, biylikting ýndeushisine ainalghan respublikalyq «Kazahstanskaya pravda» gazetinde bir qyzghylyqty habarlandyru jariyalandy. Mәselening mәnin egjey-tegjeyli aitu ýshin, biz sol jariyalanymdy qaz-qalpynda keltireyik:

nemese bir jarnamadaghy jaghdayat

DÚRYSY QAYSY?

• Gazetimizding ótken sanynda Shyghys Qazaqstan oblysynyng Ýrjar audanyna qytay kompaniyasy kelip, jer óndep jatqany jóninde aqparat jariyalaghan edik. Búl habar eldegi aqparat әlemine lezde tarap, Qytay elining ókilderi qazaq jerin paydalanu qúqyghyna qalay ie bolghany jayynda alypqashpa әngimeler kóbeyip ketti. Biz búl mәselening anyq-qanyghyn gazetimizding kelesi sanynda jariyalaytyn bolamyz. Al ushyghyp túrghan taqyryptyng býgingi әlpeti qanday? «Mәselening mәnine» ýniliniz.

Ýstimizdegi jyldyng nauryz aiynda (30.03.2011) anau-mynau emes, biylikting ýndeushisine ainalghan respublikalyq «Kazahstanskaya pravda» gazetinde bir qyzghylyqty habarlandyru jariyalandy. Mәselening mәnin egjey-tegjeyli aitu ýshin, biz sol jariyalanymdy qaz-qalpynda keltireyik:

• TOO «Chayna-Kazahstan Modern Agrikalchiral Development Kompani» dlya raboty v Almatinskoy oblasty trebuytsya:
• Agronom po zashiyte rasteniy - 10 ed. Trebovaniya k kvalifikasii: vysshee agronomicheskoe obrazovanie y staj raboty na doljnosty agronoma po zashiyte rasteniy ne menee treh let ily srednee spesialinoe (agronomicheskoe) obrazovanie y staj raboty na doljnosty agronoma po zashiyte rasteniy ne menee pyaty let.
• Agronom po semenovodstvu - 4 ed. Trebovaniya k kvalifikasii: vysshee agronomi-cheskoe obrazovanie y staj raboty na doljnosty agronoma po semenovodstvu ne mene treh let ily srednee spesialinoe (agronomicheskoe) obrazovanie y staj raboty na doljnosty agronoma po semenovodstvu ne menee pyaty let.
• Rezume napravlyati po adresam: 1.TOO «Chayna-Kazahstan Modern Agrikalchiral Development Kompaniy», tel.87014483 888; e-mail:ck.mads@gmail.com. Talgarskiy r-n, pos.Jalgamys. 2. Upravlenie KZiSP Almatinskoy oblasty v g. Taldykorgane, ul. Kabanbay-batyra, d. 26, tel. 8 (7282) 27-08-34, s pometkoy dlya TOO «Chayna-Kazahstan Modern Agrikalchiral Development Kompani»

Sonymen, «Chayna-Kazahstan Modern Agrikalchiral Development Kompani» (ChKMADK) Qazaqstan-Qytay birlesken kәsipornyna agronom qajet. Agronom bolghanda, ósimdikterdi qorghau salasy boyynsha bir emes, 10 agronom, ósimdik túqymymen júmys isteytin   4 agronom kerek eken. «ChKMADK» Almaty oblysynyng Talghar audanyna qarasty Jalqamys poselkesinde jerge ie bolmaq. Biz әzirge ol jerdi iyelenu qúqyghy qanday bolatynyn bilmeymiz. Kórsetilgen aqparat boyynsha habarlasqandargha JShS bastyghymyn degen azamat Qytaymen birlesken kәsiporyn qansha gektar jerge ie bolatyny turaly ashyp aitpaydy.

Bizding saualymyzgha da óz aty-jónin ataudan bas tartqan seriktestik jetekshisi: «Biz әli júmysty bastaghan joqpyz, mamandar iriktep jatyrmyz», - degen shygharypsalma jauap qayyrdy. Onyng aituy boyynsha, kәsiporyngha, negizinen, jylyjayda (teplisa) júmys isteytin mamandar qajet kórinedi. Ázirge belgili bolghanday, kókónis ósiru ýshin qúrylatyn birlesken kәsiporyn qytay tehnologiyasyn endirmekshi.

Demek, búl biz oilaghanday uaqytsha emes, jylyjaylar salyp, jyl on eki ay júmys isteytin kәsiporyn bolmaqshy. Basqasyn qaydam, kókónis ósiru ýshin Qytay tehnologiyasynyng ne qajeti bar ekeni týsiniksiz-aq. Sebebi, basqa - basqa, qadaghan shybyghyng shynargha ainalatyn jeri qúnarly Jetisu óniri ýshin ózge júrttyng tehnologiyasy qanshalyqty qajet?! Múnyng astarynda qazaq jerin beybit týrde birte-birte jaulap alu amaly jatqan joq pa? Býginde múnay-gaz salasyndaghy Qytaydyng ýles salmaghyna kýdikpen qarap otyrghan halyqtyng múnday oigha qalmasqa sharasy joq!

Osynday kýdikting týrtkisimen Jalqamys auylyna biz de bardyq. Búl auyl - suly da nuly, Almatynyng tóniregindegi qúiqaly aimaq. Jalqamystyng shyghysynda jatqan kórshi auyldyng túrghyndary múnan ýsh jyl búryn jyly oryndarynan eriksiz kóshirilgen. Jergilikti adamdardyng aituynsha, yryqsyz kóshirilgenderge 3 myng dollardan aqsha berilgen. Aqshany alyp, auyldan at-qúiryghyn ýzip, aghayyndaryn jaghalap ketkender de, kerisinshe, osy manaydan óz әlinshe baspana túrghyzghysy kelip jatqandar da bar. Biraq endi 3 myng dollargha oiyndaghyday baspana salyp alu qiyn ekeni ras.

«Anau kók shatyry tónkerilgen qalashyqta, sol kóshirilgen auyldyng ornynda qazir kәrister óz isin jýrgizip jatyr», - deydi jergilikti MTM-da júmys isteytin qazaqtar. MTM degen aty ghana bolmasa, múnda tozyghy jetken tórt-bes traktordan basqa tehnika kórinbeydi.

Kәristerding qatarynda týieqús ósirip jatqan tatar aghayyndar bar eken. Auyldyng eki jaghynda shoshqa ósiretin keshen ornalasqan. Onda kimder júmys istep jatqany belgili...

Jazyq jerdegi úyaday ghana auyldyng ortasymen әr 3-4 minut sayyn alyp jýk kólikteri әrli-berli aghylyp jatyr. Tiyegenderi men tasyghandary qúrylys materialdary. Auyldyng ontýstik-shyghysyna qaray 900 gektar jerge aghashtyng nebir týri egilip, ýlken demalys aimaghy salynyp jatqan kórinedi. «Búl baqqa búghy, qaban, annyng ne týri, qyrghauyldan bastap, qústyng neshe týri әkelinedi. Elding qaltalylary osynda kelip, aunap-qunap demalyp, anshylyq qúratyn bolady», - deydi auyl adamdary anyz aitqanday tamsanyp.

Demek, biz izdegen birlesken kompaniya jer tandauda qatelespegen. Biraq jergilikti túrghyndar «Chayna-Qazaqstan...» turaly estigenderi bolmasa, әli kórmegenderin aitady. Osy juyqta Jalqamys auylynyng júmyssyzdary, tipti mektep oqushylary da, әldebir qytaylargha júmys isteulerine bolady eken degen habardy estigenderi bolmasa, mәselening anyq-qanyghyn eshkim ashyp aita almady.

«...Degenmen anau jaqta qytaylar salghan qoymalar bar», - deydi, bir egde adam auyldyng soltýstiginde, kóz úshynda túrghan enseli ghimaratty kórsetip. Jergilikti adamdar qoyma dep kórsetken ghimarattyng ne ýshin salynghanyn syrtynan ajyratu qiyn, әri ghimarattyng ainalasyndaghy at shaptyrym jer temir sharbaqpen qorshalyp tastalghan.

Osynyng bәrine qarap túryp, alystaghy Ýrjarda ghana emes, Qazaqstannyng búrynghy astanasynyng iyegi astynda da qytaylar jaqyn arada órip jýretinge úqsaydy. Endi qytaylar qazaqtyng jerinde teng dәrejede túryp, egin egip, kókónis óndiredi jәne búl kәsipke bizdi ýiretpekshi!

Qytaylar salghan qoyma dep, jergilikti túrghyndar kórsetken ghimarat qytay tehnologiyasymen ósirilip, genetikalyq ózgeriske úshyraghan kókónis saqtaytyn, ony jan-jaqqa taratatyn qoyma bolyp shygha kelui әbden mýmkin. Ertengi kýni janbyrdan keyingi sanyrauqúlaqtay, әr jerden «chaynalar» kóbeye berui de kәmil. Al olardyng qanday kelisim-shart negizinde (memleketaralyq kelisim be, joq әlde birlesken kәsiporyn turaly zang negizinde me?) ekenin siz ben biz mýlde bilmeuimiz de mýmkin.

Songhy 20 jyl ishinde Qazaqstangha shetten kelgen qay investor bizding elding mamandaryn basqarushy, jetekshi qyzmetke alghan edi, qara júmysqa salyp, az aqy tólegennen ózge? Ár investor óz mamandaryn, óz júmysshylaryn, tipti óz aspazshylaryn ala keletini Qazaqstan ýshin әdetke ainalghany belgili. Búl habarlandyru da jay әnsheyin, kóz aldau ma? Habarlandyru bergen bop, jergilikti mamandardy júmysqa tartyp jatyrmyz dep, óz mamandaryn tayrandatyp qoymas pa eken?! Al eng qorqynyshtysy - «Qytaygha qazaqtyng 1 million gektar jeri beriletin bolypty» degen sóz shyqqannan beri el ishi әli tynshyghan joq. Sonan qaymyqqannan, búl mәseleni ashyq aitugha batpaghan biylik qysyq kóz kórshimen birlesken kәsiporyn qúru arqyly bar әreketin tómennen bastap otyrghan joq pa eken?!

Gýlmira

TOYBOLDINA,

jurnalist

Janúzaq Ákim, qogham qayratkeri: «Jer taghdyryna Qazaqtan basqanyng aralasu qúqy joq»

- Janúzaq myrza, Ýrjarda qytaylar qaptap jýr dep, gazetting ótken sanynda shaghyn habar taratqan edik, elde elendeu bastaldy. Qazaq jerining taghdyryna alandauly azamat retinde siz búghan ne qosar ediniz?

- Aldymen mәselening anyq-qanyghyna jetip alghan dúrys. Qytaylar Ýrjargha qanday maqsatpen kelgen? Qansha adam? Jer shynymen berilgen bolsa, ol kimning sheshimi?

Bir jaghynan, osy mәselelerding anyghyna jetpey túryp, aiqay-shu kóteru orynsyz bolsa, mәselening kelesi jaghy - ol 2009 jyldyng kýzinde osy bir million gektar jerdi Qytay biyligi súraghanyn preziydentting óz auzynan estidik  (eger Hu Dzin Tau Qytay halqyna: «Qazaqstan bir million gektar jer súrady», - dep aitsa, qoghamda qanday reaksiya bolatynyn oilap kóriniz).

- Qytaydan milliardtaghan qaryz ala bastaghanymyz sol jyly emes pe edi?

- IYә, sol jyly Qazaqstan Qytaydan aldymen on milliard dollar, odan keyin taghy bes milliard dollar qarjy alghan bolatyn. Áriyne, daghdarystan qaryzdyng kómegimen shyghamyz deu - ol negizsiz, jalghan týsinik jәne eldi týbinde tyghyryqqa aparatyn tayaz sayasat, «ashyqqannan qúnyqqan jamannyn» әreketi. Qazir keybir derekterde Qazaqstannyng syrtqy qaryzy 131 milliard AQSh dollaryn qúraydy eken. Ol Qazaqstannyng ishki jalpy óniminen (IJÓ) artyq. Grekiya, Ispaniya, Islandiya siyaqty elderding syrtqy qaryzdary IJÓ-ning qyryq payyzynan asqanda, ol elderdi defolt jaghdayynda dep jariyalady. Al bizding el osynday defolt jaghdayyna tәuelsizdikting alghashqy jyldarynan bastap kirdi jәne ony elge investisiya tartu degen jalghan terminmen qoghamdy aldarqatyp, anqau elge aramza moldalyq isteude. Akademik Aganbegyannyng deregi boyynsha, Qazaqstannyng 2010 jylghy syrtqy nesiyelerdi qaytarudyng ýstindegi prosentining ózi toghyz milliard dollardy qúrapty. Búl - elding ekonomikasyn qúrtyp, sheteldik qarjy instituttaryna qyzmet etu degen sóz. Jalpy, negizgi mәsele Qytayda nemese basqa elderde emes, mәsele ishki rezervterdi paydalanudyng ornyna, shetten qaryz alyp, el ekonomikasyn damytamyz degen solaqay sayasatta. Búl ekonomikanyng zanyna qayshy, yaghny ekonomikany týsinbeytin, týsinbegendikten ony ózi basqara almay, sheteldik kompaniyalardyng basqaryp paydalanuyna berip, ekonomikadan ózin-ózi alastatqan ýkimetting kereghar ústanymynda.

Al Qytaygha keletin bolsaq, ol elden songhy eki jylda alghan 19,0 milliard AQSh dollaryn (qaryz alghan jaq qashanda tәueldi) qaytaru ýshin, istep jatqan biylikting әreketi boluy mýmkin. Qalay bolghanda da, jerdi shetelge, onyng ishinde Qytaygha beruge halyqtan, aldymen qazaqtan basqa eshkimning qúqyghy joq. Preziydentting de, parlamentting de, ýkimetting de, әkimderding de ... eshkimnin. Jer memleketting negizi. Qazaqtyng memleketi qazirgi biylikke deyin de, odan keyin de ghasyrlar boyy ómir sýrip keledi jәne bolashaqta da bola bermek. Búl jerding iyesi - barlyq tarihy kezenderding ashy-túshysyn kórip, jerdi aq nayzanyng úshymen saqtap, býgingi úrpaqqa jetkizgen qazaq. Jerdi satu - ol eldi satu, yaghny ol satqyndardyng tirligi. Eger onday satqyndar bolsa, olar jazalaryn aluy kerek. Million gektar - ol bir gektar emes qoy. Qansha jasyrghanmen, týbi belgili bolady.

- Bir sarapshylar aitady: qytaylardyng qazaq jerin jalgha aluy bizge bergen birneshe jýzdegen million dollardyng ótemi dep...

- Qazaqstan Qytaydan qaryz alghanda, bizding biylik Qytaygha jer beremiz degen uәde beripti degen sóz tegin bolmasa kerek. Bar pәle sol qaryzda. Al oghan qytaydyng jer súraghany - ol tәuelsizdiginning bir bóligin beru dep týsingen jón. Yaghny Qytay biyligi Qazaqstannyng tәuelsiz el ekenin moyyndap otyrghan joq. Ol qúnyqqan bizding biylikpen oiyna kelgenin istep otyr. Jalpy, osynday sayasatty Qytay barlyq kórshilerimen ústanuda. Búl el songhy 60 jylda Shyghys Týrkistan men Tiybetti jaulap aldy. Qytaygha kórshi Filippiyn, Indoneziya t.b. kóptegen elderding kapitalynyng 50-86%-yn qytaylyqtar ústap otyr. Yaghny búl kórshilerding barlyghy - Qytaygha tikeley tәueldi elder. Qytaydyng Mongholiya jәne Orta Aziya respublikalarymen jýrgizip otyrghan qazirgi sayasaty barlyq kórshilerimen jýrgizgen sayasattyng jalghasy. Al Qazaqstannyng osy elden alghan qaryzdary - ol týbinde jerdi birtútastyghynan, memleketti tәuelsizdiginen aiyratyn, elding bolashaghyn oilamaytyn azghyndyq sayasat. Qazaqstandy qytaylandyru sayasaty Mәsimov basqarghan songhy ýkimetting kezinde qatty qarqyn aluda. Búghan ýkimet Qytaygha berilgen ken oryndary, alynghan qaryzdardyng el ekonomikasyna qanday qajeti bolghany turaly (eger onyng 3 milliard dollargha juyghy Braziliyagha 3 milliard AQSh dollar investisiya jasap jatqan Euraziya tobyna, 2,7 milliard AQSh dollary Almaniyagha, 1,7 milliard dollar investisiya jasaghan Qazaqmys kompaniyasyna berilse ...) qogham aldynda ashyq esep berui kerek. Eldegi barlyq azamattar ony talap etuge mindetti.

- Dabyranyng kóteriluine eki el arasyndaghy alys-beris, jer-su mәselesi tóniregindegi kelisimning jariyasyzdyghy sebepker bolyp túrghan siyaqty. Osy kelisim-sharttardy ashyq, әri qazaqqa týsinikti etip jýrgizuge bolmas pa edi?

- Bizdegi biylikting keybir isterining esi dúrys adamnyng týsine de kirmeytin tirlikterine tanghalugha bolmaydy. Avtoritarlyq rejimning istep jatqan kóptegen tirlikterin kóre túra, kezinde toqtatpay, barlyghyna nemqúraydy qaraytyn qoghamnyng ózi de kinәli. Osynday marginal qoghamda jariyasyzdyqtyng boluy - zandy qúbylys. Qoghamdy demokratiyalaudyng aldynghy sharttarynyng biri bolyp tabylatyn jariyalylyq ýshin kýresu kerek. Ony eshkim, onyng ishinde avtoritarlyq biylik syilamaydy.

- Býgingi biylikting qazaq jerin Qytaygha jalgha beruindegi týpki maqsaty qanday, mәselening mәni ne dep oilaysyz?

- Týpki maqsat degen joq. Maqsat - barlyq mýmkindikti, onyng ishinde qoldaghy biylikti paydalanyp, qazynany tonau nemese shetten nesie alyp, ózderining maqsattaryna sodan mol ýles alyp qalu. Odan keyingisi - «púl bolmasa, kýl bolsynnyn» kebi. El bolashaghyn oilap jatqandy kórmeysin. Búl tirlikting maqsaty men mәni kez kelgen jolmen bang bolsa kerek. Qytaydan kelgen nesiyelerding 40%-gha deyini sybaylas jemqorlardyng qúlqynyna ketedi degen derekter negizsiz bolmas. Osyny qúqyq jәne qauipsizdik organdary nemese «Núr Otan» nege teksermeydi eken?       Búl - ýlken jәne kýrdeli súraq?!.

Qily qisyn

• Mәselening mәnin bilu ýshin, «Ýrjar» audany әkimining apparatyna habarlastyq. Audan әkimi Bauyrjan Janaqov Qazaqstangha qytaylardyng kelip jatqanyn joqqa shyghardy. Biraq әngimening neden shyqqanyn týsindiru ýshin, Qytaydan tehnika, maman aldyryp, jer aidap, egin ekkeli jatqan jeke sharuashylyq qojayynyn tanystyrdy.

Sergey Hvan, «Bәtua» kompaniyasynyng diyrektory:

- Men biyl Qytaydan 120 tehnika satyp әkelgem. Al tehnikany iske qosu ýshin, Qytay elinen 6 maman aldyrdym. Barlyq sharuany jýrgizuge Qazaqstan jaghynan rúqsat algham, sonday-aq halyqaralyq qatynastar kelisimine baylanysty Qytaydaghy zandy túlghamen kelisim-shartqa otyrdym. Qújattarym Qazaqstan zandaryna sәikes jasaldy. Sharuashylyghymda jergilikti túrghyndarmen birge Resey azamattary da júmys istep jatyr. Ákelgen tehnikalardy Resey azamattary qúrastyruda. Al qytay mamandar kórsetip beredi.

Jasyrudyng qajeti qansha, eshkim eshqanday investisiya jasaghan joq. Men kәsipker retinde bankterden nesie aldym. Sharuashylyghymdy soghan jýrgizip jatyrmyn. Biyl birinshi jyl, egistikpen ainalysyp kórmekpin. Jalpy kólemi 2150 gektar jerge soya, qalghan jerlerge basqa dәndi daqyldar saldym.

Seysenghazy Shoqaev,

Shyghys Qazaqstan oblysy «Ýrjar» audany әkimining

orynbasary (31-telearna):

- Olar qytaylar emes, kelip jatkandar - ózimizding týrli mekemeler. Kәdimgi zandy tirkelgen azamattar. Onda qazaqtyng qara domalaq balalary júmys istep jatyr. Qytaydyng jaulap bara jatqanyn bayqaghan joqpyz. Ol turaly habar joq, ol jer qytaylargha berilgen joq.

Toptamany dayyndaghan -

Júqamyr ShÓKE,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 17 (100) 11 mamyr 2011 jyl