Iliyas Jansýgiorvtyng 125 jyldyghyna arnalady

Iliyas Jansýgirov – aqyn, qogham qayratkeri. 1894 jyly Almaty obly­synyng Aqsu auda­nyn­da dýniyege kelgen. Alghashynda óz әke­­­si­nen, auyl moldalarynan sauat ashqan. 1919 jyly Tashkenttegi eki jyl­dyq múghalimdik kurs­qa týsedi. Ony bitir­gen song óz auylynda múgha­lim bolyp, keyin «Tilshi» gazetinde qyzmet atqarady. 1922 jyly Ver­nyidaghy (Almatydaghy) Qazaq aghartu institutynyng mengerushiligine taghayyndalady.

Áueli, gazet- halyqtyng kózi, qúlaghy hәm tili. Adamgha kóz, qúlaq, til qanday kerek bolsa, halyqqa gazet sonday kerek. Gazeti joq júrt basqa gazeti bar júrttardyng qasynda qúlaghy joq keren, tili joq maqau, kózi joq soqyr syqyldy. - dep Ahmet Baytúrsynov aytqanday, halyqqa kóz, qúlaq hәm til bolarlyqtay gazet shygharu baspasóz isin jandandyru isi Jetisu jerinde eski ýkimet zamanynda da músylman oqyghandarynyng niyetimen qolgha alyna bastady. Biraq, jergilikti ýkimet mansaptylarynyng qysymy patshanyng senzura qoyyp shekteui hәm músylman haripterinning jetispeui saldarynan gazet shygharu isi keyinge shegerile bastady. Alghash shyqqan gazetter noghay nemese taranshy (úighyr) tilderinde shyghu sebebining biri de osynda.  Tek 1921 jyldyng ekinshi jartysynda ghana joldas Q. Abdullinnyng bastamasymen  taza qazaq tilinde «Kedey erki» degen gazet shygha bastady. 1922 jyly 18 avgustte S. Ospanúlynyng (Sәduaqas Ospanov) qaramaghynda «Tilshi» (býginde gazet «Jetisu» dep atalady ) gazeti shygha bastaghan.

Jansýgirov 1928 jyly ózi turaly jazghan «Ómirbayanym» dege qoljazbasynda ómir joly turaly aita kelip: «1923 jyldyng basynan «Tilshi» gazetining bir jazushysy boldym. Mening qalam qyzmetine ainalysqanym osy 1923 jyldan, «Tilshide» maqala, oqshau óleng jaza bastadym... sol «Tilshide» kýni býginge sheyin jazyp túram» - dep atap kórsetken-di.

Jogharyda aty atalghan «Tilshi» gazetining bir bólim sandary, býginde Almaty qalasyndaghy ortalyq memlekettik arhivting siyrek kezdesetin kitaptar men materiyaldar qorynda saqtauly.

Jansýgirov Iliyastyng óz móri basylyp 1925 jyly 18 avgust dýisenbi kýni shyqqan № 190 sanynda (1 surette) «Jetisu baspasózi jayynda» degen maqala jaryq kórgen eken. Sonymen qatar, gazetting osy sanynda alghashqa beti men ekinshi betterinde «Tilshi» gazetine qatysty adamdar, gazet újymy hәm gezette júmys jasaytyn beldi azamattardyng suretterin bastyryp, arnauly tanystyrularmen qosa berilgen.

Júbanysh Barybayúly

Guberenelik (Guberniyalyq) partiya komiytetining jauapty hatshysy. «Tilshi» gazeti shyqqannan beri qaray salt-sana, sharuashylyq jaghynan basshylyq qylyp kelgen azamat.

Qaldybay Abdulliyn

 Jetisu gubernesinde qazaq baspasózine birinshi negiz salghan jәne Tilshige qalam kýshin ayamay jazyp kelgen osy kýngi jazushylar qúramasynyng mýshesi.

Ydyrys Kóshkinúly

Gubernelik atqaru komiytetining tóbe aghasy. Songhy kezde «Tilshi» gazetining órkendeuine kýsh kómegin kórsetken azamat.

Aytqojaúly Sabyr

 Jaqynnan bergi Tilshi gaetining jauapty shygharushy.

Saduaqas Ospanúly

«Tilshi» gazetining túnghysh shygharushysy Hәm osy kýndegi jazushylar qúramasynyng mýshesi.

Esqyzy Sara

«Tilshi» gazetining ýsh jyl údayy men jauapty shygharushysy bolyp, erinbey enbek sinirgen adam. Qazaq úlytynda әielder tabynan shyqqan eng birinshi jigerli júmysker.

Qajym Bilsimúly

Tilshige jazu jaghynan kómegin kórsetken kisi.

Sәrsembay Beysembayúly

«Tilshi» gazetine 500 alushy jinap el ishine Tilshi gazetining tarau jaghynan birinshi bәige alghan jigit.

Raqym Omarúly

Almaty qazaq institutynyng oqytushylarymyzdan. ... «Tilshi» gazetining jauapty hatshysy bolyp, basqarmadaghy auyr qyzmetting bәrin atqaryp kele jatqan qalamy sheber sózi ótkir jas jazushylarmyzdan

Jansýgirúly Iliyastyng "Tilshi" gazetine jariyalanghan sureti

Jansýgirúly Iliyas

«Tilshi» gazeti shyqqannan biri qalam qayraty jaghynan zor kómegin tiygizgen qalamy ótkir, sózi súlu Tilshining iri jazushylarynan sanalatyn azamatymyz.

Qúsayyn ... úly

«Tilshi» gazetining shyqqan jylynan beri qaray qalam qayratyn ayamay jazyp kele jatqan jigit. Qay uaqyttarda retti júmysker bolyp ta istegen azamatymyz Qúsayynnyng qalamy ólenge orayly, qara sózge kesteli, osy kýni basqarmada isteydi.

Jansýgirovtyng ózi turaly aitqandaryn, jogharydaghy «Tilshi» gazetining kezekti sanynda  berilgen mәlimetter men derek-dәiekter tipti de tolyqtap, jan-jaqty týsinikti týrde kórsetip túrghanday.

Tilshi Oblystyq partiya hәm tónkeris komiytetining tili bolyp anyq taza qazaq tilinde boldy. 1922-jyldyng dekabrinen bestap joldas S. Esqyzy júmasyna eki ret shygharyp keledi, – dep «Tilshi» gazetining 1923 jyl 18 sentyabrinde shyqqan № 60 sanynda Sabyrjan Shәkir úly «Jetisidaghy músylmansha baspasóz tarihy» atty maqalasynda Jetisudaghy qazaq baspasózderi turaly aita kelip: Tilshi – Jetisudaghy qazaq gazetining eng manyzdysy bolyp, týrli jas qalam kýshteri qatynasady; qazirde shygharushy jazushylar qúramasy, Tilshi 2-nshi jasqa ayaq basty. Ómir úzaq boluyn tileymi, – dep maqalasyn ayaqtaydy.

Jansýgirov ózi turaly jazghan «Ómirbayanym» dege qoljazbasynda: «Qazaq», «Saryarqa» gazetterining anda-sanda nómirleri kez keledi. Tek el habarlary bolmasa, maqalalaryn týsinbeytin edim, – deydi. Biraq, Jansýgirovtyng baspa betin kórgen alghashqy tuyndylary  qazirgi Semeyde 1917-1919 jyldary shyghyp túrghan, «Alashorda» ýkmetining tili bolghan «Saryarqa» gazetinde jariyalanghan «Saryarqagha», «Tilek» degen ólenderi basylghan.

Múraghat qorlarynda saqtalghan «Saryarqa» gazetining sandarynyng ishinde Iliyas Jansýgirovting eng alghash baspa betin kórgen tyrnaq aldy tuyndylary da saqtauly. Sonyng biri «Saryarqagha» óleni.

Ólen

"Sary Arqagha"

«Sary Arqa» saghynghanda kórdik seni,

Bir shayqap topyraqtay ashty ýmit jeli,

Degendey «sening arqan» bir maqal bar,

Sol arqa sen bolghaysyng júrttyng beli.

Qúttyqtap «Sary-Arqa» day jas týlekti

Qozghaldy adal jýrek sóilegeli.

Bolghaysyng halyqqa basshy, júrtqa mýshe,

Otangha úrpaq bolyp bir ýlgili!

Jylynda 17-nshi kórding jaryq,

Júldyzyn jaryq tannyng kórdi-au halyq,

Degen bar «Úran» qúrbyn, «Qazaq» aghan,

Qúrbyng bar «Birlik tuy», «Alash» kәrip.

Bolghaysyng endi alyp, dualy auyz,

Baq qarap, aimaghyna qydyr daryp!

Quanyshyng qoynyndaghy týpkilikti

Bolsyn dep, ashtym qabaq, jýrek jaryp!

Iliyas Jansýgirov

Jansýgiorv shygharmashylyghynyng qalyptasuyna ýlken mektep bolghan, qalam men qabyletin jetildiruge óz ýlesin tiygizgen, alghashqy qalam qyzymetimen ainalysqan  «Tilshi» gazetining bir bólim sandary múraghat qorlarynda saqtauly. Jansýgirov qalamynan tughan eng alghashqy maqalalar men ólenderi jazushy turaly qúndy derek retinde paydalanugha hәm zerttep zerdeleuge tiyisti dep esepteuge túrarlyq.  Atalmysh «Tilshi» gazeti  býginde Almaty oblysynyng qoghamdyq-sayasy gazeti retinde «Jetisu» degen atpen Taldyqorghanda shyghyp túrady.

Abay Myrzaghaliy

Abai.kz