ءىلياس جانسۇگىورۆتىڭ 125 جىلدىعىنا ارنالادى

ءىلياس جانسۇگىروۆ – اقىن، قوعام قايراتكەرى. 1894 جىلى الماتى وبلى­سىنىڭ اقسۋ اۋدا­نىن­دا دۇنيەگە كەلگەن. العاشىندا ءوز اكە­­­سى­نەن، اۋىل مولدالارىنان ساۋات اشقان. 1919 جىلى تاشكەنتتەگى ەكى جىل­دىق مۇعالىمدىك كۋرس­قا تۇسەدى. ونى ءبىتىر­گەن سوڭ ءوز اۋىلىندا مۇعا­لىم بولىپ، كەيىن «ءتىلشى» گازەتىندە قىزمەت اتقارادى. 1922 جىلى ۆەر­نىيداعى (الماتىداعى) قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە تاعايىندالادى.

اۋەلى، گازەت- حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى. ادامعا كوز، قۇلاق، ءتىل قانداي كەرەك بولسا، حالىققا گازەت سونداي كەرەك. گازەتى جوق جۇرت باسقا گازەتى بار جۇرتتاردىڭ قاسىندا قۇلاعى جوق كەرەڭ، ءتىلى جوق ماقاۋ، كوزى جوق سوقىر سىقىلدى. - دەپ احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي، حالىققا كوز، قۇلاق ءھام ءتىل بولارلىقتاي گازەت شىعارۋ ءباسپاسوز ءىسىن جانداندىرۋ ءىسى جەتىسۋ جەرىندە ەسكى ۇكىمەت زامانىندا دا مۇسىلمان وقىعاندارىنىڭ نيەتىمەن قولعا الىنا باستادى. بىراق، جەرگىلىكتى ۇكىمەت مانساپتىلارىنىڭ قىسىمى پاتشانىڭ تسەنزۋرا قويىپ شەكتەۋى ءھام مۇسىلمان حارىپتەرىننىڭ جەتىسپەۋى سالدارىنان گازەت شىعارۋ ءىسى كەيىنگە شەگەرىلە باستادى. العاش شىققان گازەتتەر نوعاي نەمەسە تارانشى (ۇيعىر) تىلدەرىندە شىعۋ سەبەبىنىڭ ءبىرى دە وسىندا.  تەك 1921 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عانا جولداس ق. ابدۋلليننىڭ باستاماسىمەن  تازا قازاق تىلىندە «كەدەي ەركى» دەگەن گازەت شىعا باستادى. 1922 جىلى 18 اۆگۋستتە س. وسپانۇلىنىڭ (سادۋاقاس وسپانوۆ) قاراماعىندا «ءتىلشى» (بۇگىندە گازەت «جەتىسۋ» دەپ اتالادى ) گازەتى شىعا باستاعان.

جانسۇگىروۆ 1928 جىلى ءوزى تۋرالى جازعان «ءومىربايانىم» دەگە قولجازباسىندا ءومىر جولى تۋرالى ايتا كەلىپ: «1923 جىلدىڭ باسىنان «ءتىلشى» گازەتىنىڭ ءبىر جازۋشىسى بولدىم. مەنىڭ قالام قىزمەتىنە اينالىسقانىم وسى 1923 جىلدان، «تىلشىدە» ماقالا، وقشاۋ ولەڭ جازا باستادىم... سول «تىلشىدە» كۇنى بۇگىنگە شەيىن جازىپ تۇرام» - دەپ اتاپ كورسەتكەن-ءدى.

جوعارىدا اتى اتالعان «ءتىلشى» گازەتىنىڭ ءبىر ءبولىم ساندارى، بۇگىندە الماتى قالاسىنداعى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆتىڭ سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار مەن ماتەريالدار قورىندا ساقتاۋلى.

جانسۇگىروۆ ءىلياستىڭ ءوز ءمورى باسىلىپ 1925 جىلى 18 اۆگۋست دۇيسەنبى كۇنى شىققان № 190 سانىندا (1 سۋرەتتە) «جەتىسۋ ءباسپاسوزى جايىندا» دەگەن ماقالا جارىق كورگەن ەكەن. سونىمەن قاتار، گازەتتىڭ وسى سانىندا العاشقا بەتى مەن ەكىنشى بەتتەرىندە «ءتىلشى» گازەتىنە قاتىستى ادامدار، گازەت ۇجىمى ءھام گەزەتتە جۇمىس جاسايتىن بەلدى ازاماتتاردىڭ سۋرەتتەرىن باستىرىپ، ارناۋلى تانىستىرۋلارمەن قوسا بەرىلگەن.

جۇبانىش بارىبايۇلى

گۋبەرەنەلىك (گۋبەرنيالىق) پارتيا كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى. «ءتىلشى» گازەتى شىققاننان بەرى قاراي سالت-سانا، شارۋاشىلىق جاعىنان باسشىلىق قىلىپ كەلگەن ازامات.

قالدىباي ابدۋللين

 جەتىسۋ گۋبەرنەسىندە قازاق باسپاسوزىنە ءبىرىنشى نەگىز سالعان جانە تىلشىگە قالام كۇشىن اياماي جازىپ كەلگەن وسى كۇنگى جازۋشىلار قۇراماسىنىڭ مۇشەسى.

ىدىرىس كوشكىنۇلى

گۋبەرنەلىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توبە اعاسى. سوڭعى كەزدە «ءتىلشى» گازەتىنىڭ وركەندەۋىنە كۇش كومەگىن كورسەتكەن ازامات.

ايتقوجاۇلى سابىر

 جاقىننان بەرگى ءتىلشى گاەتىنىڭ جاۋاپتى شىعارۋشى.

سادۋاقاس وسپانۇلى

«ءتىلشى» گازەتىنىڭ تۇڭعىش شىعارۋشىسى ءھام وسى كۇندەگى جازۋشىلار قۇراماسىنىڭ مۇشەسى.

ەسقىزى سارا

«ءتىلشى» گازەتىنىڭ ءۇش جىل ۇدايى مەن جاۋاپتى شىعارۋشىسى بولىپ، ەرىنبەي ەڭبەك سىڭىرگەن ادام. قازاق ۇلىتىندا ايەلدەر تابىنان شىققان ەڭ ءبىرىنشى جىگەرلى جۇمىسكەر.

قاجىم ءبىلسىمۇلى

تىلشىگە جازۋ جاعىنان كومەگىن كورسەتكەن كىسى.

سارسەمباي بەيسەمبايۇلى

«ءتىلشى» گازەتىنە 500 الۋشى جيناپ ەل ىشىنە ءتىلشى گازەتىنىڭ تاراۋ جاعىنان ءبىرىنشى بايگە العان جىگىت.

راقىم ومارۇلى

الماتى قازاق ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىلارىمىزدان. ... «ءتىلشى» گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ، باسقارماداعى اۋىر قىزمەتتىڭ ءبارىن اتقارىپ كەلە جاتقان قالامى شەبەر ءسوزى وتكىر جاس جازۋشىلارمىزدان

جانسۇگىرۇلى ءىلياستىڭ ء"تىلشى" گازەتىنە جاريالانعان سۋرەتى

جانسۇگىرۇلى ءىلياس

«ءتىلشى» گازەتى شىققاننان ءبىرى قالام قايراتى جاعىنان زور كومەگىن تيگىزگەن قالامى وتكىر، ءسوزى سۇلۋ ءتىلشىنىڭ ءىرى جازۋشىلارىنان سانالاتىن ازاماتىمىز.

قۇسايىن ... ۇلى

«ءتىلشى» گازەتىنىڭ شىققان جىلىنان بەرى قاراي قالام قايراتىن اياماي جازىپ كەلە جاتقان جىگىت. قاي ۋاقىتتاردا رەتتى جۇمىسكەر بولىپ تا ىستەگەن ازاماتىمىز قۇسايىننىڭ قالامى ولەڭگە ورايلى، قارا سوزگە كەستەلى، وسى كۇنى باسقارمادا ىستەيدى.

جانسۇگىروۆتىڭ ءوزى تۋرالى ايتقاندارىن، جوعارىداعى «ءتىلشى» گازەتىنىڭ كەزەكتى سانىندا  بەرىلگەن مالىمەتتەر مەن دەرەك-دايەكتەر ءتىپتى دە تولىقتاپ، جان-جاقتى تۇسىنىكتى تۇردە كورسەتىپ تۇرعانداي.

ءتىلشى وبلىستىق پارتيا ءھام توڭكەرىس كوميتەتىنىڭ ءتىلى بولىپ انىق تازا قازاق تىلىندە بولدى. 1922-جىلدىڭ دەكابرىنەن بەستاپ جولداس س. ەسقىزى جۇماسىنا ەكى رەت شىعارىپ كەلەدى، – دەپ «ءتىلشى» گازەتىنىڭ 1923 جىل 18 سەنتيابرىندە شىققان № 60 سانىندا سابىرجان شاكىر ۇلى «جەتىسىداعى مۇسىلمانشا ءباسپاسوز تاريحى» اتتى ماقالاسىندا جەتىسۋداعى قازاق باسپاسوزدەرى تۋرالى ايتا كەلىپ: ءتىلشى – جەتىسۋداعى قازاق گازەتىنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى بولىپ، ءتۇرلى جاس قالام كۇشتەرى قاتىناسادى; قازىردە شىعارۋشى جازۋشىلار قۇراماسى، ءتىلشى 2-ءنشى جاسقا اياق باستى. ءومىر ۇزاق بولۋىن تىلەيمى، – دەپ ماقالاسىن اياقتايدى.

جانسۇگىروۆ ءوزى تۋرالى جازعان «ءومىربايانىم» دەگە قولجازباسىندا: «قازاق»، «سارىارقا» گازەتتەرىنىڭ اندا-ساندا نومىرلەرى كەز كەلەدى. تەك ەل حابارلارى بولماسا، ماقالالارىن تۇسىنبەيتىن ەدىم، – دەيدى. بىراق، جانسۇگىروۆتىڭ باسپا بەتىن كورگەن العاشقى تۋىندىلارى  قازىرگى سەمەيدە 1917-1919 جىلدارى شىعىپ تۇرعان، «الاشوردا» ۇكمەتىنىڭ ءتىلى بولعان «سارىارقا» گازەتىندە جاريالانعان «سارىارقاعا»، «تىلەك» دەگەن ولەڭدەرى باسىلعان.

مۇراعات قورلارىندا ساقتالعان «سارىارقا» گازەتىنىڭ ساندارىنىڭ ىشىندە ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ەڭ العاش باسپا بەتىن كورگەن تىرناق الدى تۋىندىلارى دا ساقتاۋلى. سونىڭ ءبىرى «سارىارقاعا» ولەڭى.

ولەڭ

"سارى ارقاعا"

«سارى ارقا» ساعىنعاندا كوردىك سەنى،

ءبىر شايقاپ توپىراقتاي اشتى ءۇمىت جەلى،

دەگەندەي «سەنىڭ ارقاڭ» ءبىر ماقال بار،

سول ارقا سەن بولعايسىڭ جۇرتتىڭ بەلى.

قۇتتىقتاپ «سارى-ارقا» داي جاس تۇلەكتى

قوزعالدى ادال جۇرەك سويلەگەلى.

بولعايسىڭ حالىققا باسشى، جۇرتقا مۇشە،

وتانعا ۇرپاق بولىپ ءبىر ۇلگىلى!

جىلىندا 17-ءنشى كوردىڭ جارىق،

جۇلدىزىن جارىق تاڭنىڭ كوردى-اۋ حالىق،

دەگەن بار «ۇران» قۇربىڭ، «قازاق» اعاڭ،

قۇربىڭ بار «بىرلىك تۋى»، «الاش» كارىپ.

بولعايسىڭ ەندى الىپ، دۋالى اۋىز،

باق قاراپ، ايماعىڭا قىدىر دارىپ!

قۋانىشىڭ قوينىڭداعى تۇپكىلىكتى

بولسىن دەپ، اشتىم قاباق، جۇرەك جارىپ!

ءىلياس جانسۇگىروۆ

جانسۇگىورۆ شىعارماشىلىعىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن مەكتەپ بولعان، قالام مەن قابىلەتىن جەتىلدىرۋگە ءوز ۇلەسىن تيگىزگەن، العاشقى قالام قىزىمەتىمەن اينالىسقان  «ءتىلشى» گازەتىنىڭ ءبىر ءبولىم ساندارى مۇراعات قورلارىندا ساقتاۋلى. جانسۇگىروۆ قالامىنان تۋعان ەڭ العاشقى ماقالالار مەن ولەڭدەرى جازۋشى تۋرالى قۇندى دەرەك رەتىندە پايدالانۋعا ءھام زەرتتەپ زەردەلەۋگە ءتيىستى دەپ ەسەپتەۋگە تۇرارلىق.  اتالمىش «ءتىلشى» گازەتى  بۇگىندە الماتى وبلىسىنىڭ قوعامدىق-ساياسي گازەتى رەتىندە «جەتىسۋ» دەگەن اتپەن تالدىقورعاندا شىعىپ تۇرادى.

اباي مىرزاعالي

Abai.kz