Kiyeli qalamyn shyndyqpen suaryp, últynyng qasiretin kórkem shygharmalaryna arqau etken zanghar jazushymyz – Qabdesh Júmadi­lov bizge bergen súhbatynda kitaptarynyng senzuradan qalay ótkenin, kimder qol úshyn bergenin, keshegi tәrkileu kezinde Abay, Shәkәrim úrpaqtarynyng songhy taghdyry qalay bolghanyn aityp berdi.

«ADAM ÓZ TAGhDYRYN TANDAP ALMAYDY EKEN»

– Bir emes, eki birdey imperiyany kórdiniz. Ekeuining de qazaqqa salghan zobalany az emes.  Ony sizding shygharma­lardan oqyp óstik. Osynday tereng taqyrypqa qalay bardynyz?  

–  Eki imperiyany kórdiniz dep otyrsyn. Búl men tandap alghan taghdyr emes. Adam ózining ata-anasyn, qaraytyn memleketin tandap almaghany sekildi, óz taghdyryn da tandap almaydy eken. Men Shynjang ólkesine qarasty Tarbaghatay aimaghynda dýniyege keldim. Jaqsy oqyghandyghymnan bolar, meni 1956 jyly osy jaqqa bilim jetildiruge jiberdi. Eki kurs bitirgen son, bizdi qayta alyp ketti. Ol jaqta 4 jyl boyy sýrginde boldym. 1962 jyly qayta oraldym. Oralghanda jalghyz ózim emes, sol aimaqtaghy qazaq halqyn beri qaray kóshuge dayyndadym. Ol kezde ashtyq qysyp, sayasi-ekonomikalyq túrghydan da qúldyrap bara jatqan tús edi. El basyndaghy qiyn taghdyrdy, auyr hәldi kórip, ýnsiz ketip qaludy jón kórmedim. Bar oiym kóshti bastap kelu boldy. Mening manayyma jastar, múghalimder toptalyp, beri kóship keluge bel baylady. Sol kezdegi basymyzgha týsken qiyn kýnder turaly mening shygharmalarymda, әsirese «Tanghajayyp dýniyemde» tolyq aitylady. Oquymnan qalghanym, jýregime daq týsirgenin aitpaghanda, búl jaghdaylar mening shygharmashylyghyma paydasy zor boldy. Sol jyldary eki birdey romangha jýk bolatyn material alyp qayttym. Keyin sol materialdar «Taghdyr», «Songhy kósh» siyaqty romandar bolyp oqyrmangha jetti.  Búl shygharmalardaghy keybir detalidar – búrynnan el arasynda jýrgen, bala kezimizden qúlaghymyzda qalghan oqighalar. Sodan son  «Songhy kóshtegi» oqighalarda arghy bettegi qazaq halqynyng kórgen azaptary men qorlyqtarynyng qaghazgha týsken núsqasy. Men osy shygharmamda qytay imperiyasynyng asyra silteushilikterin jazdym. Imperiyanyng zorlyghyn jazu ol kezde bastalmaghan. Búl jaqta da Sovet imperiyasy turaly bir auyz sóz aitylmady. «Songhy kóshte» 1932 jylghy ashtyq ta aitylady. Keybireuler qytay qazaqtary kolhozdan qashyp barghan dep oilaydy eken. Búl mýldem qate kózqaras. Bizding ata-babalarymyz Abylay han, Qabanbay batyr túsynda barghan.

– «Songhy kósh» demekshi, búl romanynyzdyng jaryqqa shyghuy da onaygha týspegen dep estip ek...

– Ol kezde әdebiyetke kel­gen­der aldymen birneshe әngime ja­zyp, odan әngimeler jinaghyn shygharyp baryp, romangha keletin. Men «Qazdar qaytyp barady» degen әngimeler jinaghyn shyghar­dym. Búl jinaqtaghy әngimeler shekara mәselesi turaly edi. Ol kezde shekaranyng syrtynda qazaq bar degendi aitqyzbaytyn. Sol sebepti, búl kitap zorgha shyqty. Odan keyin «Kókeykesti» degen shaghyn roman jazdym. Búl da qy­zyq­ty taqyryp boldy. Týrmeden bosaghan jigitti jaghymdy keyipker etu degen siyrek kezdesetin shyghar. Men solay jazdym. Qysqasyn aitqanda, «Songhy kóshten» búryn 3 kitap shygharyp baryp, atalghan ro­man­dy baspagha úsyndym. Búl shy­ghar­ma­nyng kitap bolyp basy­luy­­nyng ózi bir qiyn jaghday bol­dy. Ol kezde Qytay men Sovet odaghy­nyng arasy ushyghyp túrghan. Men shygharmamda Qytay imperiya­sy­nyng az últtargha qaratqan ezgisin aitqan bolyp, Sovet odaghynyng solaqay sayasatyn da kiristirdim. Biraq baspa oryndary ol kitapty basudan qoryqty. Sodan song Ádebiyet institutyna, Tarih institutyna, KGB-ning Basqarma ortalyghyna bir-bir danadan oqugha berdik. Instituttar: «Ádeby jaghyna, jazushylyq sheberligine aitarymyz joq. Biraq Qytaydyng ishki sayasatynan habarsyzbyz, ol jaqta­ghy ómir shyndyghyn qalay jazghanyn bilmeymiz», – dep jauap beripti. Al, KGB Basqarmasy: «Búl romandy Mәskeudegi Qiyr-Shy­ghys institutyna jiberu kerek»,  – depti. Sol kezdegi Jazushylar odaghynyng tóraghasy Ánuar Álim­ja­nov óte meyirimdi adam edi. Orysshany jetik biletin jur­na­list Ghabbas Júmabaev pen oryssha óleng jazatyn Tóleu Shahanov dey­tin eki azamatty osy kitaptyng jolma-jol audarmasyna jauapty etip «tezdetip audaryndar» dep tapsyrma berdi. Audarma ýsh aidyng ishinde dayyndaldy. Sodan keyin Ánuar agha atalghan institutqa hat jazyp ózi jiberdi. Jarty jyldan keyin jauap keldi. Jauabynda: «Búl bizge óte kerekti kitap. Eshbir asyra silteushilik joq. Osy shy­ghar­ma arqyly Qytaydaghy qazaq­tyng jaghdayyn biluge bolady eken», – dep jauap qaytarypty. Sol jauap-hatty alyp birden «Júl­dyz» jurnalyna bardym. Ol kezde Bas redaktory Sherhan Múrtaza edi. Qolymdaghy Mәskeu­ding jauap-hatyn ózi qazaqshagha audaryp, «Songhy kóshti» jurnalgha jiberdi. Sol jylghy (1973 jyly) «Júldyz­dyn» ýsh nómirine art-artynan basyldy. «Songhy kósh» basylghan nómirler 196 myng danamen  tarap, mening danqymdy shyghardy. Mine, osylaysha «Son­ghy kósh» jaryqqa shyqty. Ákim Tarazy qatarly qalamdas­tarym osy shygharmam turaly jaqsy pikirler aitty.

– Ádebiyetke alghash ret ólenmen kelipsiz. Keyin prozagha qalay  auystynyz?

–   8 synypta oqyp jýrgende jazghan ólenderim «Shynjang ga­zetine» jariyalanghan edi. Ol gazet arghy bettegi óte tanymal, býkil qazaq oqityn gazet. Mening QazÚU-gha oqugha týsuime aqyndy­ghym sebep­ker boldy. Keyin Qa­jyqú­mar Shabdanúlynyng kene­simen eptep prozalyq shygharmalar jaza bastadym. 10 synyp oqyp jýrgen­de jazghan «Jamal» atty әngimem 1956 jyly Shynjandaghy әdeby jurnal «Shúghylagha» jariyalandy. Búl da mening mereyimdi ósirip, әdebiyetshi bolyp shyghuyma shabyt, demeu boldy. Osy jaqqa kelgende de birneshe ólender jariyaladym. Men kórgen shyndyqtar, últtyng basyndaghy qasiretter, zorlyqtar ólenge syimaydy eken. Sol ýshin ony kesek shygharmamen әlemge jariya etuim kerek dep oiladym. Mú­qaghaly Maqataev «Songhy kóshtin» birinshi kitabyn oqyp bolghan son, arnayy kelip qúttyq­tady. Óleng jazatynymdy da bilushi edi. Sonda maghan: «Bala, ólendi bizge qaldyr. Sening jolyng keng qúlashty prozada eken», – degeni әli esimde.

– Almatygha alghash kelgeninizde aghalyq aqylyn aityp, qol úshyn bergender boldy ma?

– Almatyda oqyp jýrgende Múhtar Áuezovten dәris tyndadyq. Qytaydan eki student kelip oqyp jatyr degendi estigen son, ol kisi bizdi kafedrasyna shaqyrdy. Sonda Múhang bizden: «Qytayda qansha qazaq bar? Olar nemen ainalysady? Baspasóz isi qalay? Qansha qazaqtildi gazet-jurnaldar bar? Qazaqsha mektepter, ins­tiy­tut­tar bar ma? Shygharma jazatyn kimder bar?» degen siyaqty últ isine qatysty súraqtardy qoydy.  Bilgenimizshe jauap berdik. Bir sәtte: «Ol jaqtaghy qandastargha mening kitabym bardy ma?», – dep súrap qaldy. «Abay» romany arab әrpimen basylghanyn, ony 13 jasymda oqyghanymdy aittym. Qatty quandy.

– Sodan keyin Múhtar Áuezov­pen kezdese aldynyz ba?

–  Men Qytaygha keterde: «Bizdi әketip bara jatyr, aldymyzda qanday kýnder túrghanyn bilmey­miz, aldyn ala derekterge qaraghan­da bayaghydaghy 1937 jylghy qasiret sol jaqta endi bastalyp jatqan kórinedi. Biraz adamdardy lager­ler­ge jiberip jatyr eken. Endi qay­typ kórisemiz be, joq pa, bil­mey­min», – dep Áuezovpen qoshta­syp ketkem. Sonda Múhan: «Búl halyqaralyq jaghday ghoy, olardyng ishki isine biz aralasyp, seni alyp qala almaymyz, biraq jasymandar, jazushy bolam dep jýrgen adam­syn. Tegi esinde bolsyn, jazushy bolam degen adamdy taghdyr ózi bir qiyn jerlerge salady. Sodan song baryp qaytadan әr nәrseni óz ornyna qoyady. Ýmit ýzbender», – dep aqylyn aityp edi. Sonymen bizdi Mәskeuden Qytay elshili­ginen adam kelip, sanap otyryp, samoletqa otyr­ghyzyp jiberdi. Keyin Múhang 1961 jyly qaytys bolypty. Men ol kezde sýrginde jýr edim. Ol kisining qaytys bolghanyn ýsh aidan keyin estidim. Auyr qazany esti­gende pora-pora bolyp, onashada jyla­ghanym esimde. 1962 jyly Qazaq­stangha qayta oraldym.  Biraq ma­ghan Múhtar Áuezovsiz Almaty bos qalghan siyaqty bolyp kórindi.

ÓZINING ÓMIRI TAZA EMES ADAMDAR GhÚMYRNAMALYQ ROMAN JAZUDAN QORQADY

–  «Taghdyr» atty romanynyz bas keyipker Demejan arqyly arghy bettegi, Tarbaghatay ónirindegi qazaqtyng tynys-tirshiligin suretteydi. Shygharmagha nelikten «Taghdyr» dep at qoydynyz?

– Demejan bizding elding agha súltany bolghan, sheshen, batyr, últshyl túlgha. Búl shygharmadaghy taghdyr tek bir adamnyng taghdyry emes. Demejan el biylep túrghanda eki el arasynda shekara bólisi jýredi. Búghan ol ózi qatysady. Sol shaqta halyq ekige bólinip, basta­ryna auyr kýn tudy. Qúddy bir organizmdi qaq jarghan sekildi. Bir jylgha deyin qazaqqa: «Qytaygha qaraysyng ba, әlde orysqa qaray­syng ba? Ózdering tandandar», – dep erik bergen bolady. Biraq búl erik qazaq halqyna tiyimsiz boldy. Bireuining jaylauy myna jaqta, qystauy ana jaqta degen sekildi kóshpeli halyqtyng taghdyryna syzat týsiretin jaghdaylar beleng aldy. Osy jaghday «Taghdyr» romanyna ózek boldy. Búl romanda bir qyzyq epizod bar. Ejelden bir-birine ósh eki bay osy shekara bólisi túsynda da ústasady, andysady. Anau qay jaqqa qarasa, men kerisinshe qarsy jaqqa qaraymyn dep arbasady. Búl arqyly men qazaqtyng búrynnan kele jatqan altybaqan alauyzdyghyn, qazaqtyng ózine ghana tәn minezin aitqym keldi. Bas keyipker Demejan ómirde bolghan adam. Ol osy romanda el taghdyryn sheshuge kýresedi. Qazaqqa su bergisi kelmegen Manichjurding Doghalday deytin shonjarynyng aidarynan ústap túryp, bәkisimen kesip alady. Olardyng saltynda aidar kesu degen bas kesumen birdey. Aqyrynda qazaqtyng kýnshilderi, janaghy Manichjurler birlesip, 1907 jyly Demejandy Shәueshek­t­e dargha asyp óltiredi. Búnyng bәri shyn oqighalar. Endi osy oqighalar­dy tarihy roman etip jazghan son, oghan «Taghdyr» degen at qoymay, ne dep qoyamyn?

– Al, «Tanghajayyp dýniyeniz» tútas shyndyqqa qúrylghan ba, әlde kórkemdigi basym ba?

– Búl – ghúmyrnamalyq roman. Ishinde aitylghandardyng barlyghy shyndyq. Kezinde Sәbit Múqanov ta osynday shygharma jazdy. Taghy basqalary da jazyp jatyr. Ghúmyrnamalyq romandy shyn­dyq­ty aitudan qoryqpaytyndar ghana jaza alady. Ózining ómiri taza emes adamdar ghúmyrnamalyq shygharma jazudan qorqady. Oghan dәti jetpeydi de. Mening ómirim ekige bólinip qalghan son, osynday shygharma jazbasyma bolmady. Keyin meni kim zertteydi degenge jauap izdedim.  60 jyldyq merey­toyym Maqanshy jaqta toylandy. Qasymda Rymghali  Núrghaly bastaghan kóptegen aqyn-jazu­shylar men әdebiyetshiler boldy. Olardy shekaranyng boyyna aparyp: «Anau mening qystauym, anau mening jaylauym edi» , – dep Aqshoqynyng baurayynan kórsetip túrdym. Sol sәtte maghan «Memuar jazuym kerek eken. Qashanghy elge kindik qanym tamghan jerdi sausa­ghymmen núsqap kórsete bermek­pin» degen oy keldi. Sol jyly kýzden bastap jazugha otyrdym. «Tanghajayyp dýniyede» mening tórt jasymda esim kirgeni, bizding ýiding bir aqboz atty soghymgha soyghany, ayaghyn bos baylaghany sebepti aqbozdyng túryp ketip, appaq qargha qyzyl qan qyzghaldaq siyaqty shashylghany, anaday jerde túrghan 4 jasar mening sol kóriniske shyr­qyrap jylaghanym, sodan keyin sana qaqpaghym ashylghany turaly bastap aitady. Búl kitapqa 5 ja­sym­nan 60 jasyma deyingi aralyqtaghy sanaly ómirimdegi basty oqighalar endi. Kósh te bar, qasiretti kezeng de, bәri bar. «Tangha­jayyp dýniye» dep at qoyghanym – ainala, qorshaghan dýniyege kóz salu. Osylardyng barlyghy ghajayyp nәrselerge toly. Oqyr­mangha osy dýniyeni kórsetkim keldi, ózimdi ghana emes. Bireuler:«Maghauin «Men» dep memuar jazypty. Sizding memuarynyzdyng odan aiyrmashylyghy ne?» dep súraydy.  «Ayyrmashylyghy – taqyrybynda, sodan-aq bile berinder», – dedim. Ol «Men» dep ózin ghana jazdy.  Al, men «Tangha­jayyp dýniye» dep dýnie turaly jazdym. Mine, aiyrmashylyghy osynda.

«ShÁKÁRIMDI JAZBAY KIMDI JAZAMYN»

– «Aqqudy atpas bolar» atty shygharmanyzda Shәkәrim bolmysy suretteledi. Ghúlama Shәkәrim turaly qalam silteuinizge ne týrtki boldy?

– Shәkәrim taqyrybyna barghan sebebim – Abay úrpaqtarynyng songhy taghdyryn oqyrmangha bildiru. Qazir «Abay elining týlekterimiz» dep keudesin kerip sóileytinder kóbeydi. Men kimning Abay úrpaqtary ekenin aiyrghym keldi. Tәrkileu kezinde Qarasatov degen  Qaraghandynyng júmysshysy Abay audanyna tap keledi ghoy. Sondaylardy әdeyi jiberedi. Mysaly, Ayagózge Sarnoghaev degendi jibe­ripti. Ol da Qaraghandydan kelgen belsendi, maqsattary  eldi joy.   Yrghyzbaydy, Qúnanbay әuletin qúrtu, sony alastau, audandy tazartu. Al, Ayagózge kelgenderge Aqtaylaq biyding úrpaqtaryn jong­dy maqsat etken. Sodan birin Sibir­ge aidaghan, jan-jaqqa bytyratqan. Shәkәrimning ózi qoghamnan bezip, sonau Shynghys­taugha býrkiti men myltyghyn alyp, sayat ýiinde týnep jýrgen. Sol jerde jýrgen jerinde atyp ól­tirdi. Shәkәrim Ziyat deytin úlyna ózining astyndaghy atyn berip, qorjyngha býkil dýniyesin salyp berip, Qytaygha sanaly týrde qashyrghan. «Bar qazynam myna qorjynnyng ishinde ketip bara jatyr, sony aman saqtap qal», – deydi. Sol Ziyat alyp ótken dýnie Shәkәrimning múrasy bolyp qaldy. Povesti jazarda men ol audandy zerttedim. Tәrkileuden búryn 30 mynday halyq bar eken. 1933 jylghy sanaqta sol halyqtan 5 myndayy ghana qalypty. Atylghan, shabylghan, Sibirge ketken. Abay­dyng úly Túraghyl, nemeresi Maghauiyanyng úly Jaghypar Shymkentte ashtan óledi. Olardy 1932 jyly kýshpen jer audarghan. Shәkәrimning bәibishesi, birneshe balasy Qarauyldyng týrmesinde jatyp ashtan óledi. Onyng ýlken úly Ahat Semeydegi týrmede bol­dy. Shәkәrimning óz basyna osynday kýn tudy. Audanda aman qalghan 5 myng adam kim deysiz ghoy? Prolotarlar, «Sovet ókimetining bel balasymyz» dep úrandaghan kedeyleri men jansyzdar, tynshylar. Abay úrpaqtary qúryp ket­ken. Ol әuletten 7 adam Ekinshi Dýniyejýzilik soghy­syna ketken eken, qayta oral­mapty. Shәkәrimdi qalay atyp, qalay óltirgeni turaly povestte anyq jazylghan. Onyng janazasyn da shyghartpay, elge bermey qúr qúdyqqa kiyizge orap tastay sala­dy. Sony qyryq jyldan keyin balasy Ahat  qazyp alghan. Sýiek tik kýiinde qalghan eken. Ony alyp, sanap, týgendep, Abaydyng qasyna әkelip jerleydi. Birneshe jyl búryn  Abaydyng basyna bir top jazushy bardyq. Arasy 30-40 metrdey jerdegi Shәkәrimning basyna qalaqtay ghana aq tas orna­typty. «Shydanyz Shәke, 40 jyl qúdyqta jatyp ta shydaghan­syz, sizding de basynyzgha әli-aq ke­sene ornaydy», – dep dúgha qylyp edik ishimizden. Aqyrynda basy­na kesene ornady.   Men osy shyghar­mam arqyly kezinde kәm­pes­ke kim ýshin jýrgenin, ol qazaq­ty qyrugha ghana emes, qazaqtyng sorpa betine shyghar qaymaghyn qalqyp alu eke­nine kóz jetkizbek boldym. Genasit degen sol eken. Sony bile túra, esty túra Shәkәrim turaly jazbau men ýshin qyl­myspen ten.

– Jәrken aqyn bir sózinde: «Arghy betten aryp-sharshap Almatygha kelgen son, eng aldymen Qabdesh aghamnyng ýiine bardym. Bauyrym kelding be? Endi alandamay ólenindi jaz», – degeni esimizde. Sol kezder turaly estelik aitynyzshy?

– Jәrken 1969 jyly beri ótipti. Jәrken, Aytan, tarihshy Álimghazy Dәulethan bar, 20-30 adam bastaryna is týskende beri qa­shyp ótken ghoy. Búlardyng da kór­megeni joq. Astynda attary bolghan eken, biraq attary omby qarda qalyp qoyypty. «Biz ketip bara jatqanda jylqylar kisinep dybys berdi», – deydi. Shekara búzghan olardy Kókshetaudaghy Sh.Uәlihanov audanyna 2 jylgha mal baghugha jiberedi. Jәrken sol jer­de jýrip, maghan hat jazdy. Men ol kezde Jәrken degen jigitti bilmeymin. Ol ózining kim ekenin aitypty. Sonda maghan jazghan:

«Qoy baghyp jýr degenshe,

Oy baghyp jýr deseyshi.

Qoyny-qonyshyn ólenge,

Qoyma qyp jýr deseyshi», – degen shumaqtary әli esimde.

Keyin Almatygha keldi. Júmysqa ornalasty. Qasynda Aytan degen aqyn bar. Ekeui de oqugha týsti. Sodan beri Jәrken eline qyzmet etip, tom-tom kitap shygha­ryp, arqaly, aduyndy aqyn bolyp ketti.

– Aljir lageri turaly da qalam terbepsiz...

– Búl qasiret arqalaghan lager ghoy. Men әr qashan shyndyq izdep jýretin jazushymyn. Halyq jaularynyng әielderi dep onmyn­daghan beykýnә әielderdi qamaghan «Aljiyr» lageri turaly «Arangha týsken aqqular» degen shygharma jazdym. Búlardyng ishinde jýzdegen qazaq әieli bar eken. Búl taqyrypqa eshkimning tisi batyp bara almady. Sol lagerde Túrar Rysqúlovtyng әieli Ghaziza, Temirbek Jýrgenovting әieli Dәmel, Beyim­betting әieli Gýljamal bolghan. Sonymen birge, birneshe orys әielderi bar. Marshal Tuhachovskiyding Liza jәne Galina degen eki qaryndasy da sonda bolghan. Osy tektes әielderding ayanyshty taghdyry suretteledi. Sanaly әielder әlginde aitqan Ghaziza men Dәmelding oiymen beriledi. Osy lagerge birneshe ret bardym. Qamalghandar býkil Sovet odaghynan kelgender eken. Jaqyn jyldary múrajay ashyldy. Bir kezdegi orys otarshyldyghynyng bir emes, birneshe últqa salghan lanyn shygharmam arqyly jahangha pash etpek boldym. On bes jyl (1938-1953) júmys istegen lagerde kýieuleri ýshin әielderi jauapqa tartylyp, 20 myng әielding tizimi túr. Solar ezgide, qamauda ómir sýrdi. Izdegenge shyndyq degen sonda jatyr.

– Tәuelsizdikten keyingi jyl­darda kólemdi prozalyq shyghar­ma­lar kóp jazylmay jatyr. Búl toqyrau ma әlde?

– Men basqalar turaly emes, óz shygharmashylyghym turaly aitayyn. Osyghan deyin 10 roman, 21 povesti jazyppyn. Sonyng ishinde 2 romandy, 15 povesti Tәuelsizdikten keyin jazdym. Povesti әdebiyet emes pe?! Onymen qosa, 70-ten astam әngime jazdym. Onyng da elu neshesi osy juyq jyldary jazyldy. Keyingi kezde roman jazugha da, oqugha da uaqyt kerek. Sol ýshin kóptegen jazu­shy­lar shaghyn әngimeler men sha­ghyn dýniyelerge nazar audarsa kerek.

«JAZUShY – BOYJETKEN QYZ EMES»

– Qazirgi qoghamnyng basty derti ne dep oilaysyz?

– Preziydentting bastamasymen «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty memlekettik baghdarlama jýzege asyrylyp jatyr. Biraq múnda oilanatyn basty mәsele – neni janghyrtamyz degenge sayady. Sanany janghyrtu kerek. Bizde qúldyq sana, otarlyq sana әli miymyzdan, qanymyzdan ketpey jatyr. Áli de «búrynghy qo­jayyn­gha» jaltaqtaymyz. Bizding basy­myz­dan qanday taghdyr ótse sony aituymyz kerek. Men әr shyghar­mamda osyny ústandym. Men bir talay ótirikti әshkereledim. Mysaly, «Týp-túqiyanymnan ózime sheyin» degen kitap bar. Búny býgingining adamdary jazghan. Al, ony «XVIII ghasyrda jazylghan, jerden qazyp aldyq», – dep júrtqa úsynyp otyr. Kitaptyng mazmúny tarihy túlghalardy qorlaydy. «Abylaydy kýnnen tughan, Tóle by úrlap alyp, bir tórening qolyna beredi», – deydi. Tek búl emes, Búhar jyraudy da jaghymsyz adam retinde aitady. Kóp uaqyt shygharyp, osyny әshkereledim. Osy ótirik kitap qaghazdyng tapshy kezinde 300 myng danamen shyqty. Osy ýshin júrttyng kóbi meni únatpaydy. Jazushy – boyjetken qyz emes, kóringenge únaghysy kele beretin. Mening biraz uaqytym osynday jýiesi joq ótirikterdi ornyna qoigha, aqiqatty ashugha júmsalyp ketti. Taghy bir dert bizdegi qatygezdik. Úry-qary, birin-biri atu, satu, balasyn dalagha tastap ketken әielder kóbeydi. Osy qatygezdik qaydan keldi. Adam sanasyn ózgertetin, qatygezdikti joyatyn birden-bir dәri – kórkem shygharma. Abaydy, Pushkindi, Lermontovty, Shәkәrimdi sýiip, jýregimen oqyghan adamdar eshqashan qylmys jasamaydy. Sol ýshin jappay kitap oqytudy jýzege asyru kerek. Áne kórding be? (dәlizdegi ýiilip túrghan kitaptaryn kórsetti. – D.Á.). «Songhy kósh», «Daraboz» romandarym osynda túr. Baspa osynda әkelip tastady. Biz sekildiler óz kitabyn ózi sa­tady. Qoghamdy las kýiinde ústaugha bolmaydy. Tazartu kerek. Ol ýshin kitap oqu qajet.

– «Jazushy bolu – jan azaby. Ol – ardyng isi» dep jatady. Búl kәsipting rahatyn sezine aldynyz ba?

– Jazushylyqtyng azap ekeni ras. Jiyrma tomday kitap ja­zyppyn. Búl tilep alghan auruyn. Men ómirimdi qayta bastasam, taghy da jazushy bolu jolyn tandar edim. Búl kәsipting rahaty – alghan syilyghyn, ataghyng da emes. Ár kitapty bitirip, songhy nýktesin qoyghan kezinde jýregindi bir quanysh biyleydi. Ol sәttegi lәzzatty eshtenege aiyrbastay almaysyn. Qoghamnan mezi bolghanda tarihy roman jazudyng rahatyna batamyn. Sol kezinde sen ejelgi adamdarmen sóiles­kendey bo­lasyn. Biylermen, handarmen, batyrlarmen bir tabaqtan as iship, dәmdes bolasyn. Osynyng bәri rahat. Búl rahatty tek qalam ústaghan jazushy ghana týsine alady.

Súhbattasqan Dýisenәli Álimaqyn 

«Qazaq әdebiyeti» gazeti,

№7, 15.02.2019 jyl

Abai.kz